W 2003 roku ukraiński poeta Serhij Żadan opublikował tomik poetycki Historia kultury z początku wieku, («Історія культури початку століття», Kijów 2003), w którym znalazł się wiersz mityczny o wymownym tytule Polski rock. Treść utworu mówiła językiem poezji emocjonalnej o przestrzeni polsko-ukraińskich związków kulturowych i patrzenia na Polskę przez pryzmat jasno określonego etosu przyjaźni.
Twórczość Serhija Żadana okresu publikacji tomiku Historia kultury z początku wieku, wyraźnie nawiązywała już do estetycznego performerstwa. Wówczas to wyrosły takie projekty muzyczne, jak słynne Psy, zespół Żadan i Psy («Пси», гурт Жадан і Собаки 2016), czy Madonna, zespół Żadan i Psy («Мадонна», гурт Жадан і Собаки, SoundCloud 2019). Te formy wypowiedzi artystycznej o scenicznym podglebiu, wlały się w twórczość poety, pozostając nieformalną wartością ukraińskiej muzyki i jaskrawym znakiem subkultury młodzieżowej. W życiu literackim Serhija Żadana, projekty te pozostawały śmiałą propozycją wykorzystania własnych utworów do scenicznego ich przekazu. Wystąpy na scenie, zaczęły wyrastać do symbolu teatralizowanych widowisk. Zbierały one znaczną młodzieżową publiczność, a w ich treści przekazywanej za pomocą rapu, realizowały się takie formy jak mimika ciała i taniec, melorecytacja, biały śpiew i język gestów muzycznych. Te formy bliskie do performansu, stały się rodzajem spontanicznego widowiska z aktywnym udziałem widzów.
Występy zespółu Żadan i Psy zapewne posiadały wartość zaobserwowanych koncertów rokowych w Polsce. Przebywając za granicą, poeta chętnie uczestniczył w tego typu akcjach muzycznych. Gdy wnikliwie ogląda się występy jego zespołu na serwisie YouTube, można zaobserwować, że w ich treści ukryte są elementy performerstwa estetycznego podobnego do stylu warszawskich grup.
Jak podkreśliła Justyna Sobolewska “Jest to poezja namiętnie związana z życiem i muzyką, która wybucha tuż za ogrodzeniem cmentarza. W Polsce Serhij Żadan znany jest przede wszystkim jako prozaik, autor m.in. znakomitej powieści o wojnie w Donbasie Internat. Tymczasem w Ukrainie to przede wszystkim poeta, a także lider zespołu rockowego Żadan i Sobaki. A wszystko zaczyna się od śmierci ojca. Jak pisze Żadan, uświadomił sobie wtedy, że chce robić wiersze z nagrobków, z pamięci o zmarłych. Bo kto ma pamiętać tych zapomnianych? Również tych, którzy zginęli na wojnie”. (“Polityka” 44. 2020 (3285) z dnia 27.10.2020; Afisz. Premiery. s. 72. 2021. 08. 18).
Tradycja muzyczna zawarta w tomiku Historia kultury z początku wieku, i wątek wierszy z nagrobków, o których pisze Justyna Sobolewska, łączą się z koncertami muzycznymi, stanowiąc jedną całość. Ich treścią jest wyraźnie sakralizowana poezja Serhija Żadana, jako forma wypowiedzi artystycznej i próba opowiedzenia o własnym stanie świadomości, jako stanie psychicznym.
A z drugiej strony tradycja muzyczna rapu i inne formy wypowiedzi autorskiej poety na scenie, mieszają się z wizją własnej poezji Serhija Żadana, tak wyraźnie zindywidualizowanej po wydaniu tomiku Historia kultury z początku wieku, w 2003 roku.
W wierszu Polski rock, poeta nawiązuje do podróży w czasie, jednocześnie zachowując indywidualność i wyjątkowe patrzenie na zmitologizowaną rzeczywistość: “Myślę że gdyby istniał bezpośredni związek z Bogiem, / to zaistniał by za pomocą / tych ciepłych brązowych okładek / z płytami polskiego rocka / z cienkimi zadrapaniami paznokci Boga / na czarnych polach”. W zacytowanym fragmencie odbija się, indywidualność bytu, który w sensie filozoficznym, jest odrębnością właściwą każdej rzeczywistości mitycznej. Dlatego Serhij Żadan byt “płyty winylowej polskiego rocka”, określa według cech widzianych w przebytej optyce płaszczyzny, która wypełnia czas i zmierza ku nieskończoności: “Możesz zobaczyć jego winylową skórę / możesz odczuć jego truskawkową krew, / zmywając pył i / przecierając ścieżki / gąbką z octem”.
Na opis płyty winylowej nakłada się świadomość o zmianach, które zaszły w produkcji analogowej czarnych płyt, zmarginalizowanych przez zapis cyfrowy. Serhij Żadan jako poeta i muzyk, doskonale to rozumie. W powstawaniu nagrań dźwiękowych odbywa się ciągła aktualizacja. To co wczoraj było nowością analogową, dzisiaj może okazać się martwym nie do odtworzenia czarnym krążkiem. Ta prawda odkrywana jest jakby “przy okazji” przekraczania granicy świadomościowej i jednocześnie realnej granicy polsko-ukraińskiej, “ogarniętej chłodem doliny rzecznej”: “Zasypiając przypomniała sobie rzekę – / gdzieś w zagłębieniach snu, / gdzie zapominała jego twarz, / ogarnięta chłodem dolina rzeczna świeciła się brązem, / chociaż śnieg zasypał jej nurt”. Droga poety wiedzie ku realnej krainie, w której powstała opisywana płyta winylowa, z zapisem polskiego rocka. Utwór kończy się dłuższym spójnym przekazem obrazu poetyckiego o charakterze opisu “suchej doliny” i wiwisekcji “doświadczeń życiowych” Poeta mówi: “Spłoszone wiatrem ptaki, / uspokoiwszy się zajmują swoje miejsca / w odstępach pomiędzy stukaniem / jej serca, / nie wiedząc co widzi ona w swoim śnie, / o kim zapomina pośród suchej / doliny; / całe jej doświadczenia życiowe trąd na skórze i / bilety w / kieszeniach kurtki; / już zima przetoczy się z góry na górę / przejdzie pora gorąca, / gdy z ziemi powyrasta tak dużo różnych rzeczy, / aż powietrze zmuszone będzie / odpłynąć wyżej, / by nie zaczepić o długie wysokie trawy, / które rosną / znikąd i ciągną się donikąd / właśnie pod jej oknem”.
Narracja literacka utworu, pozostaje istotnym elementem gry w przestrzeni poetyckiej Serhija Żadana. W końcowym fragmencie wiersza, można dopatrywać się cech ballady, poprzez spójnik “by”, jako cząstki składowej formy trybu warunkowego. Zwrot wyrażeniowy a priori, powiązuje dalszą akcją z wersem: “by nie zaczepić o długie wysokie trawy”. Następuje sublimacja poetycka i ona pozostaje puentą całości, podkreślając ważność sensu wypowiedzi umieszczonej na końcu.
Utwór poety nawiązuje do literaturoznawczych wypowiedzi o polsko-ukraińskich związkach kulturowych. Mówi także o europejskich korzeniach Ukrainy, z jej wielowiekową więzią przyjaźni z Polską, zwłaszcza poprzez mentalne powinowactwo: „nasza kraina nie na tyle rozległa by w niej się zagubić, / nasze powietrze nie takie bezkresne, / by słuchać różnej muzyki”. Jednakże Serhij Żadan nie ujednoznacznia tego powinowactwa. Nie wiemy jakie utwory były nagrane na płycie winylowej z Polski. Celem poety jest przypomnieć, że istniała kategoria polskiej muzyki rockowej, bez nazwy. Wyrażało ją namiętne słuchanie winyli z „cienkimi zadrapaniami paznokci Boga”: „lata osiemdziesiąte i radio, / przepełnione polskim rockiem; / Rock an roll którego słuchali mechanicy w zajezdniach kolejowych, / rock an roll który leciał przez Karpaty, / sącząc się w eterze w różnych częściach Rawy Ruskiej”. Apelacja do miejscowości Rawa Ruska, mówi natomiast o granicy polsko-ukraińskiej w Hrebennem i jej wielogodzinnym mozolnym przekraczaniu. W utworze istnieją, mało znane w Polsce wątki związane z zabronioną w ZSRR muzyką rockową. Są tutaj także informacje o konfiskowaniu na granicy płyt winylowych. Ale jak mówi poeta istniała przecież tradycja słuchania rocka z zagranicznych rozgłośni radiowych. Muzyka z płyt, jest więc oznaką nieustępliwej ewokacji i profetycznego przekraczania granic. Profetyzm Serhija Żadana wiąże się z jego etosem poety-wieszcza i wizjonera. W literaturze ukraińskiej, dzieje się to w nawiązaniu do romantycznego myślenia mitycznego Tarasa Szewczenki. Ewokacja oznacza wyraźne przywołanie skojarzeń lub wizji czegoś, co określało myślenie o nieznanej krainie Polsce. Wspaniałomyślnym duchem tej krainy, pozostawała porysowana płyta z muzyką rockową i jej „truskawkowa krew” – w nawiązaniu do prac zarobkowych Ukraińców przy zbieraniu truskawek w Polsce.
Wojciech Szot napisał: “Żadan okazuje się być poetą wzruszająco lirycznym, czułym na obrazki nostalgiczne jak wschód słońca, światło księżyca, ale to co u pewnie wielu twórców by mnie irytowało, tu jest jak najbardziej na miejscu”. (https://zdaniemszota.pl/3463-wiersz-na-dobra-noc-serhij-zadan-nowa-pisowni-fragment-3. 2021. 08. 14).
Kontekstualny opis Wojciecha Szota, możemy odnieść do tła istniejącego w utworze Polski rock, jako elementu uduchowionego pejzażu, Ożywiona przyroda, rzeka Bug, graniczne miasto Rawa Ruska, będąca przenośnią wjazdu do Polski, wreszcie płyta winylowa i “truskawkowa krew”, jako mityczny emblemat, splatają się i tworzą wertykalną narrację. Są podwaliną dla „cienkich zadrapań paznokci / na czarnych polach” winylu. Bo przecież tak naprawdę, utwór poety o płycie z muzyką polskiego rocka, przemawia swoim onirycznym spełnieniem.
O mitycznym obrazowaniu słowem w twórczości Serhija Żadana pisała także Kinga Młynarska. Jej dyskurs dotyczy co prawda powieści Etiopia (2011), ale z antropologicznej perspektywy, dzieło poety należy traktować jako nierozdzielną całość. Stąd Młynarska pisze: “I podmiot Żadana ucieka. Szczególnie upodobał sobie wszelkie morza i oceany. Najczęściej środki poetyckiego wyrazu tworzone są tu z motywów marynistycznych. Bohater dobrze się czuje w portach, na nadbrzeżu, ale jego celem jest dotarcie do dalekiego lądu. Płynie ku lepszemu, ku marzeniom, ku wolności. Kresem jego wędrówki ma być utopijna Etiopia, gdzie czekają na niego przyjaźni rastafarianie. Wolność próbuje osiągać na dwa sposoby: przez szukanie nowego miejsca, bezpiecznego azylu, gdzie wszystkim żyje się dobrze, oraz przez odkrywanie wolności w sobie samym. Poprzez szokowanie, tematy kontrowersyjne, młodzieżowy styl, wyjście do pokolenia wkraczającego dopiero w dorosłość (uatrakcyjnianie spotkań autorskich m.in. dzięki rapowaniu własnej poezji) Żadan podejmuje próbę, udziela swojego głosu i ma nadzieję, że okaże się on wielogłosem młodego pokolenia, które dążyć będzie ku poprawie, ku szeroko rozumianej wolności – że nie tylko ukraińska młodzież będzie wieść życie lepsze niż bohaterowie tych smutnych, choć przecież dowcipnych ballad”. (http://szuflada.net/etiopia-serhij-zadan/. 2021. 08. 19).
Wypowiedzi Kingi Młynarskiej i Wojciecha Szota, są wyraźną próbą wyjaśnienia fenomenu ukraińskiego poety, poprzez recepcję jego tłumaczeń w Polsce. Jest to ważne, bowiem areał literaturoznawczy krytyków ukraińskich, o dziele poety pozostaje w Polsce raczej nieznany. Dotyczy to zwłaszcza książki prozatorskiej Serhija Żadana Woroszyłowhrad (Charków 2010; Wydawnictwo Folio), przetłumaczenj na język polski przez Michała Petryka: Woroszyłowgrad (Wołowiec 2013; Wydawnictwo Czarne). Utwór nawiązuje do miejsca urodzenia poety – Starobielska w obwodzie łuhańskim. Centrum administracyjne obwodu znajduje się w okupowanym od 2014 roku Łuhańsku, bedącym do tej pory miastem partnerskim Lublina. Za czasów radzieckich w latach 1935–1958 i 1970–1991 miasto nazywało się Woroszyłowgrad (ukraińskie: Woszyłowhrad), od działacza rewolucji październikowej z 1917 roku Klimenta Woroszyłowa.
Jednakże myślenie, że tytuł książki prozatorskiej Serhija Żadana pochodzi jakby z przeszłości i jest indywidualną formą dyskursu socjologicznego, pozostaje nie do końca prawdziwe. Jest to raczej szersza polemika literacka z podobnymi w treści utworami rozliczeniowymi minionej epoki. Utwór pozostaje odpowiedzią na miejsce poety w projektach grupy literackiej Bu-Ba-Bu (Jurij Andruchowycz, Ołeksandr Irwaneć, Wiktor Neborak). Tutaj bowiem odbywało się postmodrenistyczne patrzenie na proces rozliczeniowy z przeszłością. Najbardziej popularnym przykładem tego procesu pozostawała powieść bestseller Jurija Andruchowycza Moskowiada («Московіада» 1993). Wydanie polskie ukazało się z nieco zmienionym i zniekształconym w sensie pewnego makijażu tytule, zapewne dla czytelnika polskiego z wysublimowaną nazwą Moscoviada. Powieść grozy (tłumaczenie Przemysław Tomanek, 2000). To także apelacja do prozy Ołeksandra Irwańca Riwne / Rowno («Рівне / Ровно (Стіна)», (Lwów 2001; Wydawnictwo Kalwaria). Tutuł utworu jest trudny do przetłumaczenia i powinien brzmieć Równe / Równe, bowiem chodzi o miasto Równe, które po ukraińsku nazywa się Riwne, a w czasach radzieckich miało oficjalną nazwę rosyjską Rowno.
Rodzaj powieści rozliczeniowej, jaką pozostaje Moskowiada, Jurija Andruchowycza, obok wielu pozytywnych recenzji, spotkał się ze zdecydowaną rodzimą krytyką ukraińską. Głównym zarzutem pozostawało pytanie, dlaczego w realiach rodzącej się niepodległej Ukrainy w 1991 roku, autor powieści, swój proces rozliczeniowy umieszcza w stolicy imperium rosyjskiego, a nie w ukraińskim Kijowie. Stąd już utwór Riwne / Rowno, Ołeksandra Irwańca, a tym bardziej Woroszyłowhrad, Serhija Żadana, odpowiadają na krytykę literacką, opisując ukraińską rzeczywistość po upadku imperium. Mówienie o rodzimej transformacji nad Dnieprem, a nie rosyjskiej, jak to uczynił Andruchowycz, stało się dalszym zaczynem twórczym samego Serhija Żadana. To głównie proza pisarza, Anarchy in the UKR, (ukraińskie wydanie 2005, polskie tłumaczenie, Wołowiec 2007), Hymn demokratycznej młodzieży, (ukraińskie wydanie 2006, polskie tłumaczenie, Wołowiec 2007). W tej kategorii mieści się także późniejszy utwór prozatorski o wojnie na Donbasie Internat, (ukraińskie wydanie 2017, polskie tłumaczenie, Wołowiec 2019), którego akcja toczy się w okupowanym od 2014 roku Łuhańsku.
Na powieści Jurija Andruchowycza ciąży dodatkowy zarzut. Jest to utwór wiernie wzorowany na prozie poetyckiej autorstwa rosyjskiego pisarza Wieniedikta Jerofiejewa Moskwa – Pietuszki («Москва – Петушки» 1969-1970). Utwór Jerofiejewa wstrząsnął intelektualną elitą, po jego publikacji w magazynie literackim „Wiesti”, oraz „Trezwost i Kultura” w 1989 roku. Wówczas Jurij Andruchowycz przebywał w Instytucie Literatury w Moskwie i uczestniczył w pierestrojce Gorbaczowa.
Mirosława Czetyrba-Piszczako w artykule „Przegląd literatury ukraińskiej w przekładach na język polski po 1989 roku”, pisze: „Dla współczesnej literatury ukraińskiej przełomowym momentem był rok 1986 i wybuch elektrowni jądrowej w Czarnobylu. Tamara Hundorowa podkreśla, iż „Czarnobyl wprowadza rzeczywistość ukraińską w kontekst globalnego postmodernistycznego świata XX wieku”. Autorka dowodzi, że „Czarnobyl staje się symbolicznym wydarzeniem kulturalnym oraz apokaliptycznym tekstem […]. Staje się okresem narodzenia nowej świadomości postmodernistycznej i nowej literatury ukraińskiej”. Jednocześnie badaczka zdefiniowała kilka nurtów ukraińskiego postmodernizmu: karnawałowy (grupa Bu-Ba-Bu), „retoryczna apokalipsa” (Jurij Izdryk, Taras Prochaśko), „metafizyczna apokalipsa” (Jewhen Paszkowski), feministyczny postmodernizm (Oksana Zabużko), „kijowska szkoła ironiczna” (Wołodymyr Dibrowa, Bohdan Żołdak), neoawangarda 1990 (Serhij Żadan, Andrij Bondar). […] Przedstawiciele nowej inteligencji ukraińskiej buntowali się przeciwko zastanym w sztuce konwencjom i schematom, opowiadali się za odrodzeniem języka i kultury ukraińskiej, rehabilitacją ofiar totalitaryzmu i przywróceniem literaturze przemilczanego dorobku rodzimych klasyków i przedstawicieli tzw. rozstrzelanego odrodzenia z lat 20. i 30. Świadomość tego pokolenia była mniej zatruta radzieckim ideologicznym monoteizmem oraz genetycznym strachem swoich poprzedników. W systemie wartości pojawiły się nietypowe dla radzieckiego kodeksu moralnego wartości, takie jak indywidualizm, kult wolności, autorefleksja, sceptycyzm. Nowe pokolenie pielęgnowało kult piękna, dążenie do czystej estetyki, nowości i przezwyciężenia prowincjonalności kultury ukraińskiej (file:///C:/Users/Win8/Downloads/2035.pdf. 2021. 08. 15).
Dyskurs literaturoznawczy Mirosławy Czetyrba-Piszczako, pozostaje ważnym głosem krytyczno-literackim o epoce, w której powstawał fenomen twórczy Serhija Żadana. Poezja autora, ale głównie proza, noszą znamiona schyłkowego postmodernizmu ukraińskiego, także w odniesieniu do innych pisarzy, tworzących w tym samym kręgu mentalnym.
Natomiast postmodernizm lat dziewięćdziesiątych w literaturze ukraińskiej, chociaż literaturoznawczo dobrze pogłębiony w Polsce, jest jednak trudny do zdefiniowania, poprzez różne doświadczenia totalitaryzmu w Polsce i na Ukrainie.
Polski rock
Zasypiając przypomniała sobie rzekę –
gdzieś w zagłębieniach snu,
gdzie zapominała jego twarz,
ogarnięta chłodem dolina rzeczna świeciła się brązem,
chociaż śnieg zasypał jej nurt;
później z mgły wypełzły stare powojenne lokomotywy
i wychodzili robotnicy w niebieskich dżinsowych kombinezonach.
Znaleźliśmy się po przeciwnych stronach zimy
i głos spikera usłyszany w przypadkowej taksówce,
jeszcze przypomina
lata osiemdziesiąte i radio,
przepełnione polskim rockiem;
Rock an roll którego słuchali mechanicy w zajezdniach kolejowych,
rock an roll który leciał przez Karpaty,
sącząc się w eterze w różnych częściach Rawy Ruskiej;
nasza kraina nie na tyle rozległa by w niej się zagubić,
nasze powietrze nie takie bezkresne,
by słuchać różnej muzyki.
Myślę że gdyby istniał bezpośredni związek z Bogiem,
to zaistniał by za pomocą
tych ciepłych brązowych okładek
z płytami polskiego rocka,
z cienkimi zadrapaniami paznokci Boga
na czarnych polach;
Możesz zobaczyć jego winylową skórę
możesz odczuć jego truskawkową krew,
zmywając pył i
przecierając ścieżki
gąbką z octem.
Spłoszone wiatrem ptaki,
uspokoiwszy się zajmują swoje miejsca
w odstępach pomiędzy stukaniem jej serca,
nie wiedząc co widzi ona w swoim śnie,
o kim zapomina pośród suchej doliny;
całe jej doświadczenia życiowe trąd na skórze i
bilety w kieszeniach kurtki;
już zima przetoczy się z góry na górę
przejdzie pora gorąca,
gdy z ziemi powyrasta tak dużo różnych rzeczy,
aż powietrze zmuszone będzie odpłynąć wyżej,
by nie zaczepić o długie wysokie trawy,
które rosną znikąd i ciągną się donikąd
właśnie pod jej oknem.
Serhij Żadan – ukraiński poeta, prozaik, aktywista społeczny, publicysta. Urodzony w Starobielsku w obwodzie ługańskim, mieszka i tworzy w Charkowie, gdzie studiował filologię niemiecką i ukraińską oraz uzyskał stopień doktora nauk filologicznych. Tłumaczy literaturę piękną, głównie z języka niemieckiego (m.in. utwory Paula Celana i Bertolta Brechta), a także polskiego (w tym Czesława Miłosza). Jego własne utwory tłumaczone były na kilkanaście języków. Po polsku ukazały się m.in. tomy jego wierszy i prozy: Etiopia (2011, przeł. Adam Pomorski i Ola Hnatiuk), a także powieści i zbiory opowiadań w tłumaczeniu Michała Petryka: Big Mac (2005), Depeche Mode (2006), Anarchy in the UKR (2007), Hymn demokratycznej młodzieży (2008), Woroszyłowgrad (2013), Mezopotamia (2015, tłumaczenie wierszy Adam Pomorski), Internat (2019). Laureat licznych nagród i wyróżnień, w tym Nagrody Literackiej im. Josepha Conrada-Korzeniowskiego (2009), nagrody Brücke Berlin (2014) oraz Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus (2015). Występuje jako frontman i wokalista z zespołem Sobaky w Kosmosi, z którym nagrał kilka albumów studyjnych. Zawodnik literackiej reprezentacji Ukrainy w piłce nożnej. ( Źródło: https://rozstaje.art/autorzy/serhij-zadan/. 2021. 08. 14)
© Serhij Żadan, Polski rock. Tłumaczenie z języka ukraińskiego Tadej Karabowicz, 2021
© Portret Serhija Żadana z Facebook, 2021
