W poprzednich rozprawkach znajdowałem w męskich bohaterach literatury i filmu człowieczeństwo, w kobiecych znajdowałem zmaganie się cierpieniem, a teraz zagubieni egzystencjalnie – kobiety i mężczyźni usiłują odnaleźć siebie.
Los pełen burz i lęku
Zagubieni w Antygonie, tragedii Sofoklesa, są jej bohaterowie silnie uwikłani w mityczną rzeczywistość około 450 roku starej ery. Niby mityczną, ale zapewne zrodzoną z żywych, autorskich obserwacji i przemyśleń. Nie wiemy, ile w tym dramacie i jemu podobnych utworach, było literackiej fikcji, a ile reporterskiego dokumentu; co się wydarzyło w rzeczywistości, a co wymyślił pisarz. Z całą pewnością kwitło w sztukach antyku (nie tylko w literaturze) wymyślanie.
Oto ojcem Antygony, jej siostry Ismeny oraz dwóch braci, Eteoklesa i Polinika był król Teb, Edyp – syn a równocześnie mąż Jokasty. Zatem czwórkę młodych zrodził związek mega kazirodczy; dziś nie do wyobrażenia, ale wtedy…? Ile w tym pomyśle Sofoklesa było realu, a ile jego wybujałej, artystycznej wyobraźni? Gdyby ona spłynęła skądś tam, na przykład z księżyca, to żywot literacki Antygony, jako jednego z najgłośniejszych utworów scenicznych Hellady, nie przetrwałby dwudziestu pięciu wieków. A przetrwał i nawet zajął należne mu miejsce w programach polskich szkół średnich. Dziwne, że w dzisiejszej naszej ojczyźnie nikt nie protestuje na temat „zgorszenia” kazirodztwem płynącego z utworu. Jego autor napisał ponad setkę tragedii oraz innych dramatów. Był wtedy wielokrotnie nagradzany i powoływano go na wysokie urzędy w Atenach – „publicznego skarbnika” i kapłana boga Asklepiosa. Sofokles nie kochał polityki, ale jednak skutecznie wciągnięto go do niej. Uczestniczył również w wojennych wyprawach. Gdyby nie był szanowanym obywatelem, pospólstwo mogłoby go co najwyżej zlinczować za posiadanie kilku kochanek. Ale zamiast linczu, cieszył się ogromnym szacunkiem obywatela i artysty.
Młodziutka Antygona, księżna (zakochana z wzajemnością w młodym kuzynie Hajmonie, także księciu) kończy żywot samobójczą śmiercią, którą rzeczywiście sprawił jej niedoszły teść, król Kreon, ojciec Hajmona. Jak doszło do tej śmierci? Antygona opowiada o sobie: los jej nie szczędził żadnej klęski za życia. Autor nie ujawnia nam , jakie klęski wcześniej dotknęły księżniczkę. Musimy jej wierzyć, że „nie ma ohydy, nie ma hańby, której byśmy nie dotknęły” . Księżniczka narzeka na swój los, ale mówi także za rodzoną siostrę, Ismenę. Obie księżniczki straciły dwóch braci, którzy walczyli ze sobą o królewski tron. Nie poznaliśmy charakterów królewiczów, ale charaktery księżniczek do nas przemawiają. Ismena, to dziewczyna cicha, spokojna, posłuszna królowi Kreonowi. Nie czuje własnego zagubienia. Przeciwnie Antygona– głośno narzeka na to, co mówi i czyni władca. „… A czyni haniebnie – wbrew ludzkiemu i bożemu prawu…”. Nie wiadomo, dlaczego odmawia jednemu z królewiczów pogrzebu i godnego pochówku. Obaj – Eteokles i Polinik – zginęli niby w równej, braterskiej walce, ale walka i śmierć jednego była „równiejsza” od walki i śmierci drugiego. I to tylko autorytarny Kreon tak ocenił, bo Ateńczycy też nie potrafili zrozumieć sprzeciwu i nierównych wyroków króla. On zostawił jedno z dwóch ciał braci na „pożarcie psom i drapieżnemu ptactwu”. Właśnie ta jawna nierówność spowodowała głośny protest Antygony. W nim księżniczka próbowała przezwyciężyć zagubienie obywatelki Aten, a przez to egzystencjalne i społeczne odnalezienie siebie. Nie poddała się woli tyrańskiej władzy. Dziś określamy to jako zamanifestowanie swojej podmiotowości. Antygona odnalazła siebie – jednak zapłaciła najwyższą cenę.
W tragedii Sofoklesa trup ściele się gęsto. Może nawet za gęsto, a raczej za szybko; dość trudno odgadnąć dlaczego! W dramacie naszych czasów autor wzbogaciłby akcję szukając odpowiedzi na to pytanie. Pogłębiłby motywacje myśli i czynów bohaterów. Trzeba jednak zauważyć równoczesne wyjście z męskiego zagubienia Kreona. Może dlatego, że jego żona i syn zadali sobie śmierć. A władca żyje! W Eksodosie (finałowy głos chóru) jednak słyszymy, że już ma się „jak żywy trup”. Zrozumiał sens swego grzechu; „los go powalił pełen burz i lęku”. Zmusił do przeprowadzenia rachunku sumienia „… Cóż ja uczyniłem / Klnę moich myśli śmierciodajne winy/ Co zatwardziły mi serce/ Słowo dziś moje, me czyny przeklinam!…” Pozostaje mu zatem „błąkanie się po ziemi; trudno mu będzie „przejść do krainy zmarłych”. Ale pokazał własną odwagę. Odnalazł swoje człowieczeństwo.
Kochanie przy księżycu
Odważamy się na karkołomny przeskok w czasie – od piątego wieku starej ery w Helladzie, do drugiej połowy dziewiętnastego stulecia – do europejskiego pozytywizmu. Ponad półtora wieku temu zaroiło się literackimi kobietami, zagubionymi w kapitalistycznej już rzeczywistości. I przygniecionymi przez dwóch nieludzkich „bohaterów” – przez Pieniądz, raczej jego ciągły niedostatek, oraz Miłość w zaskakującym nowym wymiarze – nie tylko romantycznym. Pół wieku wcześniej, który z kochanków, w swoich uniesieniach, przy świetle księżyca, martwił się o brak pieniędzy dla zaspokojenia oczekiwań kochanki? A która z kochanek przy księżycu śmiałaby zapytać wybranka o zawartość jego portfela? Ze świecą było szukać w tamtych książkach poetyckich, powieściowych i na scenie teatrów takich tematów. Owszem – mówiło się i szukało rodzinnego posagu u każdej z kochających się stron, ale o pieniądzu na doraźne potrzeby dnia nie było mowy. To prawda – między innymi dlatego, że czytaliśmy o ludziach z tak zwanych wyższych sfer – głównie ziemiańskich. Natomiast niższe sfery, wzajemna miłość ich kochanków nikogo nie interesowała. Jednak wystarczył przebieg kilkudziesięciu nowych lat, aby miłosne uniesienia zaczęły osiągać tym wyższe pułapy, im portfele męskiej połowy par bardziej pękały w szwach. Nastały równocześnie lata zadawania natarczywych pytań: co to jest Miłość.
Zepsucie w utajnieniu
Poszukam zatem pytań i odpowiedzi w kilku opowieściach drugiej połowy dziewiętnastego wieku. Najpierw Pani Bovary Gustawa Flauberta (1857). Emma, wiejska panienka pobrała za męża lokalnego lekarza, wdowca i pawie natychmiast znalazła się w małomiasteczkowej elicie gdzieś we francuskiej Normandii. Jednak bardzo szybko odkryła „swoją pomyłkę” i gwałtownie zaczęła szukać treści słów: szczęście, namiętność, upojenie; „te słowa tak pięknie brzmiały w książkach”, które Emma „połykała”. Bardzo szybko odkryła, że najpiękniejsze, co może człowieka spotkać w życiu, to „oddanie się marzeniom”. Marzyć można o własnych, wspaniałych przeżyciach, ale ich doświadczyć w rzeczywistości najczęściej trudno. Pozostaje zatem poznawanie książek o wspaniałych bohaterach, bogatych w przeżycia. I tym jest Emma zauroczona – czytaniem przy kominku i słuchaniem jak wiatr hula za oknem. Jaki temat zachwyca ją najbardziej? Oczywiście miłość. Ona uskrzydla, ale też może… ranić. Potrzeba więc rozważnego podejścia do tego, co się czyta i jak się realizuje w praktyce to „przeczytane”.
Bohaterka Flauberta tymczasem nie chce być „duszą udręczoną”. Niby nie marzy „ o najdzikszych namiętnościach, prowadzących do wszelkiego rodzaju wybryków i szaleństw”. Nawet w słowach jest oszczędna, bo „słowo ludzkie jest jak pęknięty kocioł, na którym dziarsko wygrywamy melodie godne tańczącego niedźwiedzia …”.
Mimo tej rozwagi, Emmę nieoczekiwanie dopadają myśli, które potrafią dręczyć uczuciem zwątpienia. Przed ślubem zdawało się jej, że już kocha Karola, ale szybko uświadomiła sobie że na miłość trzeba czekać, że to „szlachetne i namiętne uczucie dopiero próbuje się przebić do serca”. Nie jest to jednak taka łatwa psychicznie operacja. Pisze narrator: „… W miarę, jak zacieśniała się ich zażyłość, jakaś wewnętrzna obcość odsuwała ją od niego…” Dożo silniejsze, zwinniejsze w codzienności są przeciwne myśli i uczucia – rodzące właśnie zwątpienie. Stąd wyznanie Emmy przed sobą „ Pomyliłam się”” . I kolejne jej wyznanie oraz inne, zaskakujące pragnienie: „Im wyraźniej uświadamiała swoją niby miłość, tym głębiej spychała ją na dno, by ją ukryć i stłumić…” Już zapomniała, że zaledwie kilka lat wcześniej pragnęła brać ślub z młodym lekarzem o północy, przy pochodniach. Teraz po tak krótkim czasie wspólnego życia o mężu myśli „z odrazą”.
Odraza, to sygnał życiowego zagubienia. I samotność. I udręka pustki. Emma wzdychała i oczekiwała, „ … jakiegoś białego żagla na mglistym widnokręgu… Jaki wiatr go przywieje, i ku jakim wybrzeżom ją zaniesie” ? Tej roli nie spełniły także kolejne romanse – z bardzo młodym Leonem wydawał się jej być snem. Coś poważniejszego i dojrzalszego przeżyła z Rudolfem. Gaworzyli sobie wykorzystując tradycyjne słowo „kocham”. Zdaje się, że ona jemu „uległa”. W to gaworzenie włączyli nawet swoje zmarłe matki. Emma nieoczekiwanie wyznała: „… Jestem pewna, że tam, na górze ciszą się obie z naszej miłości! …” Ale i ta miłość nie trwała długo. Pani Bovary była tak wymagająca jak i rozkapryszona. Marzyła: „…Miłość – ciągle powtarzała – powinna spaść wśród gromów i błyskawic, gdy tratuje wszystko i porywa ludzi…” Powinna spaść, a nie spadała; niestety. Rozmowy o miłości, zwłaszcza z własnym mężem, wydawały się jej „tak płaskie jak uliczny chodnik”. Momentami przeszywało i przerażało ją pytanie sformułowane przez narratora: „ Gdzie nauczyła się takiego własnego zepsucia w utajnieniu ?” Coraz częściej nachodziło ją coś gorszego: pójdzie na cmentarz, gdzie „połączy się z tymi, którzy tam śnią w wieczności”. Czasami miewała też trzeźwiejsze pytania: Jak oprzeć się na czymś pewniejszym niż beznadziejnie poszukiwana miłość? Jednak odpowiedź była pozbawiona jakiejkolwiek nadziei. Bo próbowała sycić się „blichtrem codzienności” we własnym mieszkaniu i na balach. Były miłostki. Była bezgraniczna rozrzutność w nabywaniu rzeczy do upiększenia siebie – na czele ze strojami. Było bezmyślne zadłużanie się u lichwiarzy, bo prawie za wszystko, co kupowała, płaciła pożyczonymi pieniędzmi lub czekami.
Zamiast próbować odnaleźć siebie poza własnymi szaleństwami, doktorowa Emma znalazła „ratunek” w arszeniku. I z własnej inicjatywy dołączyła do tych, którzy „śnią’” na cmentarzu.
Co sprawiło, że opowieść Flauberta odniosła światowy sukces? Czytamy o niej w niezliczonych rozważaniach krytyczno-literackich, w rozprawach, analizach i komentarzach; trudno znaleźć jakieś nieprzychylne powieści teksty. Emil Zola pisał po latach: „Ukazanie się Pani Bovary stało się prawdziwą rewolucją literacką… Kodeks nowej sztuki został zapisany . Pani Bovary miała w sobie czystość i doskonałość, które sprawiły, że była powieścią wzorcową, ostatecznym modelem swego rodzaju…” Pod koniec XIX wieku krytyka zaczęła posługiwać się pojęciem bovaryzmu , czyli marzeniem i dążeniem egzystencjalnym do czegoś wielkiego, czego nigdy nie osiągniemy. Żaden z innych pisarzy o światowej renomie nie zakwestionował symboliczno – literackiej siły oraz filozoficznej wartości tego pojęcia. Zachwyty wzbudzał i wzbudza język narracji – narracyjna zabawa szczegółem opisu, jego podtekstami oraz łagodną ironią i humorem.
Ucieczka skowroneczka
Inne zjawisko literackie na przełomie XIX i XX wieku – choć pewnie niedorównujące bovaryzmowi – to narodziny i niezwykle szybki rozkwit literatury, zwłaszcza dramaturgii w krajach skandynawskich. Ten przełom w naszej historii literatury nazywamy: Moda Polska. Nazwijmy więc ten czas w Szwecji i ościennych krajach regionu Młodą Skandynawią. Jej czołówka, to dramaty Norwega, Henryka Ibsena. Pisał o nim między innymi Stanisław Przybyszewski, literacki ideolog Młodej Polski. Cytuję go z rozprawki polonisty, profesora Józefa Rurawskiego: „ Chciał [Ibsen – WŁ] swoimi sztukami budzić naród, wychowywać go i uczyć, jak być wielkim… Czynił to, ukazując widzom i czytelnikom gorzką prawdę…”
Jaką prawdę? – pytam siebie. Profesor odpowiada: „… Mamy w dramatach Ibsena do czynienia z naturalistycznym wprowadzaniem „prawdy życiowej” niezależnie od tego, jak bardzo byłaby ona brutalna i dramatyczna. Dramaty Ibsena zacierają jak gdyby granicę między życiem a literacką fikcją , stają się owego życia znakomitym odbiciem…”
Nora, bohaterka dramatu Ibsena o tytule Dom lalki ( z oficjalnym podtytułem Nora ) właśnie się zagubiła próbując oddzielić fikcję od realności. Na kilka godzin przed bożonarodzeniową Wigilią rozmawia z mężem, adwokatem o rodzinnych prezentach świątecznych. Oczywiście – główny temat to pieniążki, czyli korony. Torwald Helmer , mąż niby zakochany po uszy – inaczej nie nazwie żony jak: mój „ptaszeczek”, uroczy „skowroneczek”, „wiewióreczka”, „skrzat” , moja „dziecina”…. Ale pan adwokat potrafi także „swoją dziecinę” strofować . Wtedy się do niej zwróci: „moja mała rozrzutnico”. Przypomina, że trzeba się liczyć z każdym groszem, czyli oere – nawet, gdy mu podniosą pensję, bo dostał wielki awans ; został dyrektorem Banku Akcyjnego. Torwald wątpi, by skowroneczek szybko się wyleczył z choroby zwanej „wieczną lekkomyślnością”. Na dodatek przyjaciółka Nory od lat szkolnych, teraz przypomina jej, że obecna już pani dyrektorowa, zawsze „lubiła trwonić pieniądze na lewo i prawo”.
Nora gubi się w atmosferze własnych myśli o pożyczkach, spłatach, o długach, ratach, rewersach, wekslach, o potajemnie odkładanych oszczędnościach. Tonie w marzeniach o poznaniu bogatego staruszka, który by ją dofinansował z własnych oszczędności już kończącego się życia. Ale momentalnie porzuca to marzenie, które może pachnieć „zgnilizną moralną”. W tym momencie chciałaby „wrzasnąć na całe gardło: psiakrew do stu tysięcy diabłów! ” Jednak nie wie, co miałby oznaczać ten okrzyk. Może on by jej ulżył psychicznie w dźwiganiu tajemnic o długach? Największy dług wisi nad nią po zaciągniętej pożyczce sprzed laty niby na ratowanie życia męża w jego prawie śmiertelnej chorobie. Ukrywa jednak ten dług przed mężem, a ukrywanie – sama przyznaje – jest bliskie kłamstwa. Adwokat –przypomnijmy – już dyrektor banku przypadkowo zauważa, że „atmosfera kłamstwa zaraża i deprawuje całą rodzinę, bo również dzieci oddychają powietrzem przesyconym miazmatami zła”. Dlaczego Nora ukrywa? Można się domyślać – bo pożyczka była zaciągnięta na inne cele; prawdopodobnie na „upiększanie siebie”. Ukrywa i wmawia sobie, a także zaprzyjaźnionemu lekarzowi, że mąż ją „bezgranicznie kocha”. A przed przyjaciółką wyznaje: „… Nie wahałby się ani chwili, gdyby mu przyszło oddać za mnie życie…”
Dom małżeństwa Nory i Torwalda to „świątynia” zakłamania i obłudy. Zagubieni są oboje i żadne z nich nie ma odwagi zdradzić się z tym przed drugą stroną. On coś przebąkuje o jakiejś tajemnicy małżeńskiej , gdy przed żoną głośno medytuje: „… Bo tak sobie roję, że kocham cię skrycie, że zaręczyliśmy się potajemnie i nikt się nie domyśla, że coś nas łączy”. A żona na to: „… Tak, tak, wiem, wszystkie twoje myśli są przy mnie…”
A jednak – Ibsen stanął na wysokości zadania. Zaskoczył mega suspensem czytelnika teksu i widza przedstawienia Po kilku scenach, po kilku zwyczajnych, codziennych, nawet dość banalnych rozmowach i scenicznym dzianiu się, rozgrywa się prawdziwy, ludzki, męsko-damski dramat. Nora wreszcie odkrywa prawdę: „ Muszę zostać sama, by zorientować się w sobie i w tym, co mnie otacza. Nie mogę zostać u ciebie dłużej…”
Zatem – „skowroneczek” odlatuje, by „ nabyć doświadczenia”. Wyjaśnia: by „zorientować się, co do samej siebie”. Zagubiona Nora, niekochająca męża ( o dzieciach dramaturg milczy ) chce właśnie siebie odnaleźć. Bohaterka Ibsena chyba jest bardziej dojrzała, stawiająca czoła życiu, niż bohaterka Flauberta, która „uciekła” na cmentarz. Bohaterki Sofoklesa tu nie przywołujemy, bo te kobiety dzielą tysiące lat. Tamta, księżna z Hellady była ubezwłasnowolniona przez możnowładcę. Te panie z drugiej połowy wieku dziewiętnastego są wolne.
Kokietka o przewróconej głowie
Niby wolna jest kolejna młoda dama, tym razem znad Wisły – Izabela Łęcka, również Lalka. Niby wolna, ale oszołomiona życiem. Na pewno przeczytała opowieść o Emmie, bo Bolesław Prus powołał ją do literackiego życia (1887 rok), kiedy miał z całą pewnością przerobioną lekturę opowieści Fauberta (1857 rok). Prus również poznał dramat Ibsena (1879 rok) , bo literacka Lalka polskiego autora (panna Łęcka) bawiła się w dzieciństwie lalką, której dała imię Emma. Zatem – bohaterkę Flauberta dzielą od bohaterki Ibsena 22 lata, a od bohaterki Prusa lat 30 lat. Historia świata zapewne zna nawet rodzeństwo tak zróżnicowane wiekowo, Dlatego nazwę te trzy „lalki” literackimi siostrami na odległość miejsca i czasu. Każda z nich jest zagubiona w życiu i każda chce się w nim odnaleźć; poszukuje siebie.
Narrator ocenia Izabelę Łęcką jako istotę żyjącą w „nieistniejącym świecie ”; nie tylko nadludzkim, ale także nadnaturalnym. Myśli o sobie, że jest istotą prawie boską; wyższą od innych, a nawet od natury. Jaki trzeba mieć bałagan w głowie, którą zaprzątają takie myśli. Niby szuka mężczyzny do ożenku, ale najbardziej obcałowuje zakupiony przez siebie, marmurowy posąg bożka Apollina; wpatruje się w niego godzinami. Zakochała się także w aktorze Rossim. Była mu gotowa przyszywać guziki do nocnych koszul. Narrator milczy o tym, czy Izabela choć dotknęła przynajmniej jednej koszuli artysty.
Najbardziej rozbudowany wątek miłosny, najbogatszy życiowo i emocjonalnie. trwał między Izą a Stanisławem Wokulskim. Osiemnastolatka szamotała się w „miłosnej klatce” w której się znalazła, choć o wejście do niej nie walczyła, a nawet nie zabiegała. Piękna dziewczyna, półsierota, zubożała ziemianka, jednego dnia widziała w kochającym ją Wokulskim mężczyznę „o budowie posągowej, o twarzy niepospolitej, rysach wyrazistych, wejrzeniu jasnym i przejmującym”. Innego dnia widziała go jako mężczyznę „postury grubo ciosanej, o czerwonych rękach, pozującego na upadłego ministra”. W Paryżu dał dowód zainteresowania różnymi rodzajami twórczości artystycznej, opowiadał zajmująco o malarstwie i teatrze. Natomiast w Warszawie wolał milczeć w towarzystwie; nawet podczas balu. Pannie Łęckiej często wydawał się „wstrętnym , przebiegłym kupczykiem”, który przegrywał w karty do jej ojca duże pieniądze, by ratować przyszłego teścia przed finansowym upadkiem.
Izę nie interesowała przeszłość starającego się o jej rękę Wokulskiego. Nie rozmawiała z nim o tym, jak w młodzieńczych latach pobierał nauki w wyższej Szkole Głównej. Studiował w niej tylko rok, ale naukę przerwał z nie byle jakiego powodu – poszedł walczyć o Polskę w Postaniu Styczniowym . Walczył. Nie wrócił do Szkoły. Jednak nauczył się biegle mówić po francusku i angielsku. Wszedł w rozległy handel na zachodzie i wschodzie Europy. Również w Azji podczas wojny Rosji z Turcją. Izabelę mało to interesowało. „Jęczała”, że gdyby był posiadaczem ziemskim , a nie tylko posiadaczem sklepu-galanterii na Krakowskim Przedmieściu, to by inaczej rozmawiała z „bezczelnym kupczykiem”. Niewykluczone jednak, że i to byłoby dla niej za mało. Przecież sama nie wiedziała, czego od życia „należy chcieć”. Narrator przekonywał: a to, co o życiu wiedziała, to tylko pogłębiało jej rozterki. Gdy późnym rankiem budziła się w puchowej pościeli, rozmyślała z poczuciem zagubienia – o tym, że Wokulski „ją powoli osacza”. Opętuje także jej ojca i ciotkę. Chce ich wszystkich złapać w sieci.
Lalka szeptała w myślach, bez słów: „… Niech mnie łapie, ale ja i tak mu się wymknę… Niech mnie kupuje, ale ja jestem bardzo droga…”
Narrator ocenia, że literacka bohaterka odczuwa wstręt do mężczyzn i „tyranizuje ich chłodem”. W opinii plotkujących o niej literackich mężczyzn ma trzy cechy: piękno ciała, rozpieszczenie charakteru i bezduszność. Natomiast Wokulski nie jest tak srogi w ocenie ukochanej. Duma o niej podczas pobytu w Paryżu, zaś narrator pomaga mu to wyrazić: „… On nie wie nawet, czy Izabela jest zwykłą kokietą o przewróconej głowie, czy może tak jak on – zbłąkaną istotą, która nie znalazła dla siebie właściwej drogi…”
Dwoje zabłąkanych bohaterów z największej polskiej powieści : Stanisław znika w tajemniczych okolicznościach; skończył doczesne męczarnie nie wiadomo jak; może samobójstwem. Izabela ani razu nie przespała się z mężczyzną, więc zamiast na cmentarz, jak dużo starsza „siostra” Emma, cnotliwie podreptała do klasztoru. Gdyby skończyła tak, jak Antygona, albo pani Bovary, Bolesław Prus musiałby się gęsto tłumaczyć przed katolickim społeczeństwem , dlaczego swoją bohaterkę obciążył ciężkim grzechem samobójstwa.
.
