Selim Chazbijewicz
Tatarzy na Litwie i w Polsce. Dzieje, kultura, tradycja, wojskowość
Juliusz Kossak Taniec tatarski
Rozmieszczenie osadnictwa i jego struktura
Początek osadnictwa, wiek XV i XVI to jak określił Krzysztof Grygajtis istnienie ośrodków „etnicznej koncentracji” . Polegała ona na odtworzeniu na Litwie struktur plemiennych, przynajmniej częściowo w organizacji terytorialnej zaciągu chorągwi, tj. oddziałów lekkiej jazdy tatarskiej. Ta terytorialno- chorągwiana struktura połączona była z zasadą służby wojskowej w zamian za nadania ziemi. Tę sposób organizacji armii nazywano ówcześnie kozackim. Tatarzy kozacy to właśnie ci którzy otrzymali niewielkie nadania ziemi w zamian za służbę wojskową. Od połowy wieku XVII następowały zmiany w rozmieszczeniu tatarskiego osadnictwa w Rzeczypospolitej. Na skutek wojen z Moskwą i olbrzymich zniszczeń podupadły osiedla tatarskie w ziemi wileńskiej i nowogródzkiej. Tatarzy przenosili się na Wołyń i Podlasie i do tzw. Zapuszczy (dzisiejsze suwalskie i augustowskie). W wieku XVII następował też powolny upadek dawnych tatarskich majątków opartych na osadnictwie kozackim. Koszty tej służby przekraczały możliwości tatarskich ziemian. Wyzbywali się więc często majątków i przechodzili do zaciężnej służby za żołd. To z kolei wzbudzało pretensje i protesty szlachty co było przedmiotem paru sejmowych interpelacji w wieku XVII.
Kolejne zmiany w strukturze i rozmieszczeniu tatarskiego osadnictwa przyniosły rozbiory. Przede wszystkim osadnictwo tatarskie w Rzeczypospolitej zostało przedzielone granicami państw zaborczych. Większa część która znajdowała się w Wileńszczyznie, Nowogróczyznie i Mińszczyznie została pid zaborem rosyjskim. Osadnictwo na zachód od Niemna, okolice Augustowa, Suwałk, Kalwarii a także w sokólskiem i grodzieńskiem od roku 1795 do 1807 były pod władzą króla Prus. Na koniec tatarskie osadnictwo na południowym Podlasiu, w okolicy Studzianek weszło w ramy zaboru austriackiego, tzw. Galicji Zachodniej. Nowe władze odniosły się do Tatarów przychylnie. Ukazy carów rosyjskich, Katarzyny II z dnia 2 grudnia 1795, Pawła I z listopada 1796 i Aleksandra I z 9 września 1801 zatwierdziły wszystkie dawne i nadane przywileje tatarskim ziemianom.
Po roku 1815 w zasadzie wszystkie tereny zamieszkałe przez Tatarów znalazły się w granicach Rosji lub też zależnego od niej Królestwa Kongresowego, które powstało po odłączeniu Wielkopolski od Księstwa Warszawskiego. Na skutek warunków politycznych, tj. wprowadzenia kodeksu Napoleona obowiązującego w Księstwie Warszawskim oraz szerokiej autonomii Królestwa Polskiego do 1831 roku, Tatarzy zamieszkujący na Podlasiu oraz Suwalszczyznie i Zapuszczy wcześniej zaczęli uczestniczyć w ówczesnym życiu społecznym i politycznym niż ci z nich którzy zamieszkiwali ziemie bezpośrednio włączone do Rosji. Już w roku 1818 mieszkańcy powiatu Białej Podlaskiej wybierają do sejmu Królestwa Polskiego Tatara Jana Murzę Tarak Buczackiego, co było wyrazem całkowitej akulturacji mniejszości tatarskiej w ówczesnym społeczeństwie.
Nastąpiła zmiana warunków ekonomicznych i społecznych. Problemy jakie zaczęli mieć Tatarzy ziemianie z utrzymaniem majątków i dotychczasowym poziomem życia dość szybko zaczęli rozwiązywać wstępując do pracy w administracji, sądownictwie, skarbowości, samorządzie i w armii rosyjskiej. Natomiast szlachta uboga, szaraczkowa, wraz likwidacją wojska polskiego, służba w którym stanowiła dotychczasową podstawę ich ekonomicznego bytu, szybko się pauperyzowała, przenosząc do miast i tam podejmując się rzemiosła, ogrodnictwa, furmaństwa, wyrobu skór. Druga połowa wieku XIX to okres powstawania inteligencji tatarskiej, ludzi wolnych zawodów, prawników, czasem lekarzy. Tradycyjna warstwa ziemiańska łączy najczęściej pracę w administracji państwowej i samorządowej lub służbę w armii cesarsko- rosyjskiej z gospodarowaniem w majątkach.
W wieku XIX stopniowo zaczęły zanikać kolonie wiejskie we wsiach wokół Wilna i Trok, w związku z procesem społeczno- gospodarczym wyżej opisanym, zaś powstało nowe osadnictwo tatarskie na północny wschód od Wilna, w kierunku Dźwiny, aż do Brasławia i Madzioła. Liczna kolonia tatarska powstaje w Nowogródku, Lachowiczach, Klecku, Nieświeżu i okolicach , w Słonimie powstaje „ ulica Tatarska” na przedmieściu miasta, gdzie wybudowany też był meczet.
Liczna grupa Tatarów osiedla się w samym Wilnie, gdzie już od XVIII wieku istnieje kolonia tatarska na Łukiszkach , na przełomie XVIII i XIX wieku powstaje tam meczet, przebudowany w II połowie wieku XIX. Licznie osiadają też Tatarzy w Mińsku, gdzie aż do lat pięćdziesiątych XX istniała tak zwana „ Słoboda tatarska” i „ogrody tatarskie” dzielnice czy raczej przedmieścia miasta zamieszkałe przez Tatarów. Najczęściej uprawiane zawody przez Tatarów to ogrodnictwo, rymarstwo, furmaństwo, kaletnictwo, wyrób skór.
Wysiłek wojenny polsko-litewskich Tatarów
Osadnictwo tatarskie na Litwie od początku miało charakter wojskowy. W armii litewskiej Tatarzy mieli sześć chorągwi, których obszar rekrutacyjny pokrywał się w przybliżeniu z obszarem zasiedlenia poszczególnych plemion. Na czele chorągwi stali chorążowie lub rotmistrzowie. Godność ta była dziedziczna wśród rodzin tatarskiej arystokracji. Chorągwie te to: Juszyńska, Jałoirska, Najmańska, Barińska, Kondracka, Ułańska. Od II poł. w. XVII podział na chorągwie o systemie rodowo-terytorialnym stopniowo się rozluźnia, aż na przełomie XVII i XVIII wieku zanika zupełnie. Tatarzy w większości przechodzą do służby zaciężnej, co powoduje protesty szlachty przeciwnej temu, aby tatarskie chorągwie walczyły za żołd, kiedy w zamian za to ich przodkowie otrzymywali nadania ziemskie. Jednakże w sytuacji wieloletniej służby oraz wojen toczonych przez Rzeczypospolitą w wieku XVII , zwłaszcza z Moskwą w połowie wieku, gospodarstwa i majątki tatarskie popadały w ruinę nie dając możliwości godziwego utrzymania. Dlatego to Tatarzy je wyprzedawali i zaciągali się jako wojsko zaciężne.
Tatarzy uczestniczyli we wszystkich potrzebach wojennych Rzeczypospolitej. Oddziały tatarskie brały udział w bitwie pod Grunwaldem w 1410, w wojnie trzynastoletniej w l. 1453-1466, w wyprawie w wojnie o Inflanty z Moskwą prowadzoną przez Stefana Batorego w l. 1578-1582, w bitwie pod Kircholmem w r. 1605, w wojnach polsko-tureckich w XVII w. po stronie polskiej, w wojnie północnej i wojnie siedmioletniej w ramach armii saskiej, w okresie panowania Augusta II i Augusta III pod dowództwem pułkownika Aleksandra Ułana, od nazwiska którego wzięła nazwę cała formacja lekkiej kawalerii.
W konfederacji barskiej wzięli Tatarzy udział jako żołnierze IV Pułku Przedniej Straży Wielkiego Księstwa Litewskiego pod dowództwem swojego pułkownika, Tatara litewskiego Józefa Bielaka. Pułk ten w roku 1790 składał się z oddziału sztabowego w liczbie 15 oficerów, 74-osobowego szwadronu generalskiego, 75 – osobowego szwadronu podpułkownika Mustafy Achmatowicza,70- osobowego szwadronu rotmistrza Szymona Woynicza, 75- osobowego szwadronu rotmistrza Samuela Bielaka i 76 osobowego szwadronu rotmistrza Józefa Ułana[1]. Etaty pułkowe przewidywały 612 żołnierzy, realnie służyło w nim 442 żołnierzy. Pułk złożony był z polsko-litewskich Tatarów. Pułk przyłączył się do konfederatów około 12- 15 czerwca 1769[2]. Pułk był głównym trzonem wojsk konfederacji w województwie nowogródzkim i grodzieńskim.
Pułk ten oraz osobiście wraz z dowódcą, już generałem Józefem Bielakiem uczestniczył też w insurekcji Kościuszkowskiej. Podczas przystępowania do insurekcji, tatarski pułk pod dowództwem Bielaka, tzn. IV Pułk Przedniej Straży Wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego liczył około 630 żołnierzy i oficerów[3]. W roku 1792 pułk uczestniczy wraz z dowódcą w wojnie z Rosją w obronie Konstytucji 3 Maja. „ Gazeta Narodowa y Obca” z roku 1792, Nr XLII z dnia 26 maja, na stronie 249 donosi, iż :” Naród Tatarski przez wysłanych z pomiędzy siebie deputowanych doniósł na sessyi prowincjonalnej W.X. Lit., iż tak w Warszawie , jako i po prowincjach, waleczni ci żołnierze, zebrawszy się do swoich mołłów czyli duchownych, zaprzysięgli na Alkoran bronić króla, Oyczyzny i ustawy rządowey”[4]. Kontakt bojowy pułk tatarski osiągnął z wojskami rosyjskimi generała Melliny dnia 30 maja 1792, pod Tołoczynem[5], będąc pierwszym polskim oddziałem oddającym strzały w obronie Konstytucji 3 Maja.
W roku 1794, pułk Bielaka był w składzie korpusu insurekcyjnego pod dowództwem Franciszka Sapiehy. W dniu 5 czerwca 1794 roku generał Bielak przejął dowództwo korpusu z rąk Sapiehy na krótko pozostając wodzem wojsk powstańczych na Litwie[6]. Był też generał Józef Bielak jednym z pierwszych kawalerów orderu Virtuti Militari. Resztki pułku Bielaka, po jego śmierci pod dowództwem pułkowników Achmatowicza i Azulewicza brały udział w obronie Warszawy w roku 1794 przed wojskiem rosyjskim Suworowa. Broniły one Pragi, gdzie też wielu z żołnierzy tatarskich poległo. Walczyły również w obronie Wilna, gdzie poległ pułkownik Azulewicz.
Już w roku 1797 zostały w armii rosyjskiej utworzone dwa pułki „ na etacie ułańskim” złożone z litewskich Tatarów. Pułki te po wojnach napoleońskich zostały zredukowane , jeden z nich istniał prawie do połowy XIX wieku równolegle z jednostką kawaleryjską złożoną z Tatarów krymskich.
W latach 1795 – 1806 istniał armii pruskiej tatarski pułk kawalerii powołany rozkazem króla Fryderyka Wilhelma II z dnia 20 listopada 1795[7]. Dowódcą pułku był Janusz Murza Baranowski. Składał się ten pułk z 5 szwadronów w łącznej liczbie 250 żołnierzy – towarzyszy ze szlachty tatarskiej i 250 szeregowych. Służyło w nim aż 11 oficerów z rodu Tuhan- Baranowskich. W roku 1799 pułk tatarski został przeformowany na batalion z jednym tylko tatarskim szwadronem, zaś w roku 1806 jednostka ta została w ogóle zlikwidowana.
Wszyscy prawie żołnierze i oficerowie w tej jednostce pochodzili z osad tatarskich na zachód od Niemna, jak Winksznupie, okolice Augustowa, Sejn i Suwałk.
Już w roku 1812, podczas wyprawy Wielkiej Armii Napoleona I na Moskwę zaczęli na nowo organizować się polsko-litewscy Tatarzy. 12 sierpnia 1812 roku gubernator Litwy z ramienia cesarza Napoleona, generał Dirk Hogendorp wydał notę w której wyraził nadzieję na organizację ochotniczego korpusu jazdy tatarskiej[8]. W dniu 23 pażdziernika 1812 roku nowo mianowany dowódca jazdy tatarskiej, wspomniany już pułkownik Mustafa Murza Achmatowicz wydał odezwę do litewskich Tatarów w której m.in. pisał: „ Rodacy, Bracia i Przyjaciele ! Chcę wam oznajmić, że w celu udowodnienia naszej gorliwości w służeniu Polsce, naszej kochanej ojczyżnie, i w celu umocnienia naszej starożytnej opinii w tym królestwie ( Litwy) , które właśnie powróciło pod ochronę wielkiego Cesarza i Króla , Napoleona, ja i inni towarzysze broni, którzy podzielamy te same poglądy, poprosiliśmy rząd Litwy o zgodę na utworzenie regimentu tatarskiego”[9]. Podczas gdy organizowano jednostkę, zaczął się już odwrót Wielkiej Armii spod Moskwy, dlatego zorganizowano tylko jeden – pierwszy planowany szwadron, który liczył oprócz dowódcy 4 kapitanów, 7 poruczników i podporuczników oraz około 50 żołnierzy. 12 grudnia 1812 roku poległ w boju dowódca i organizator szwadronu Mustafa Achmatowicz, po nim dowódcą został aż do rozwiązania kapitan Samuel Ułan. Jesienią 1813 szwadron dołączono do lekkokonnych lansjerów gwardii cesarskiej. Wtedy to szwadron który walczył przez cały rok 1813 liczył tylko 46 ludzi w tym 23 zdolnych do boju[10]. Już w kwietniu 1814 pozostał z całego szwadrony jeden oficer i 14 żołnierzy. W roku 1814, po abdykacji Napoleona wrócili na Litwę.
Uczestniczyli również Tatarzy w powstaniu listopadowym 1830 roku walcząc w szeregach Pułku Jazdy Wołyńskiej pod dowództwem pułkownika Karola Różyckiego i styczniowym 1863r. W tym ostatnim odznaczył się oddział tatarski pod dowództwem Aleksandra Achmatowicza który działał na terenie powiatu sejneńskiego, odnosząc zwycięstwo w potyczce z wojskami rosyjskimi w miejscowości zwanej „Pawłówka” pod Sejnami a także koło miejscowości Wejseje tegoż powiatu[11]. Pochodził on z tatarskiej rodziny szlacheckiej Achmatowiczów herbu własnego „Achmat” zamieszkującej w guberni suwalskiej w wieku XIX . Był absolwentem gimnazjum w Sejnach.[12] Podobnie odznaczył się Aleksander Bohdanowicz, który najpierw wspomagał powstańców z 1863 roku a potem współpracował potem z Aleksandrem Sulkiewiczem. Ten ostani był również Tatarem, współorganizatorem PPS razem z Józefem Piłsudskim, uczestnikiem zjazdu założycielskiego tej partii w roku 1892. Bohdanowicz był urzędnikiem skarbowym w Sejnach. Należy tu wymienić też Adama Tuhan – Baranowskiego, szlachcica powiatu kalwaryjskiego, czynnego uczestnika powstania na suwalszczyznie, naczelnika polskiej żandarmerii narodowej w powiatach mariampolskim, kalwaryjskim i wyłkowyszskim.
Nie zabrakło również tatarskich jednostek wojskowych w odradzającej się Polsce. Już styczniu 1919 roku Naczelnik Państwa i zarazem Naczelny Wódz Józef Piłsudski wydał rozkaz o utworzeniu „ jazdy tatarskiej” której etat nie był jednakże dokładnie ustalony wobec niemożności wstępnego szacunku ludności tatarskiej[13]. Organizacją jednostki zajął się Komitet Obrony Kresów Wschodnich na czele z Władysławem Raczkiewiczem, póżniejszym prezydentem RP na Uchodżstwie. Na początku stycznia 1919 pełnomocnictwo werbunkowe otrzymali pułkownicy Maciej Mustafa Bajraszewski i Dawid Janowicz- Czaiński, obaj działający z ramienia Centralnego Komitetu Tatarów Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy. Jesienią 1919 na Mińszczyznę z zadaniem werbunku udał się młody Konstanty Kerim Achmatowicz i Leon Arsłan Achmatowicz. Werbownicy wydali odezwę do ludności tatarskiej która nawiązywała do tradycji odezw z 1792 i 1812 roku. Pisano w niej m.in. : „ Do wszystkich wiernych wyznawców Koranu! Wiele upłynęło wieków , odkąd prześwietna Rzeczypospolita Polska, przytuliwszy Was do łona, nadając Wam ziemię i szlachectwo, zapewniając wolność wyznania i pełnię praw obywatelskich, stała się dla Was drogą Ojczyzną. Odpłacaliście się Jej za to szczerą miłością i wierną służbą. Wasze pułki tatarskie zawsze pierwszymi były w boju, ostatnimi w odwrocie- walczyły z Moskalem i Szwedem, towarzyszyły Sobieskiemu, śladem orłów Napoleońskich szły na Moskwę (…) dziś, kiedy Ojczyzna ponownie znalazła się w niebezpieczeństwie do Was się zwracamy, ufni w męstwo Wasze… Wszyscy wierni wyznawcy Proroka pod broń ! Odradza się nasz stary tatarski pułk Rzeczypospolitej i wzywa wszystkich wiernych, zamieszkujących Polskę i Litwę, do swych szeregów pod zielony sztandar Proroka !(…)”.
Dnia 16 września 1919 roku, rozkazem dziennym nr 113 Naczelnego Wodza „Pułk Jazdy Tatarskiej” zostaje przemianowany na „ Pułk Tatarski Ułanów im. Pułkownika Mustafy Achmatowicza” zaś 20 stycznia jego dowódcą zostaje litewski Tatar generał Aleksander Romanowicz. Jednocześnie wychodzi rozkaz nakazujący wszystkich żołnierzy Tatarów służących w Wojsku Polskim kierować do pułku ułanów. W pierwszej połowie 1920 roku pułk liczył 6 oficerów i 226 ułanów. Dnia 2 lipca 1919 roku imam – duchowny muzułmański odbiera przysięgę wojskową od żołnierzy pułku. Pod koniec roku, na zimę jednostki pułku wchodzą na Polesiu w kontakt bojowy z bolszewikami[14]. W kwietniu 1920 roku pułk wchodzi w skład 7 brygady jazdy dowodzonej przez generała Romanowicza i bierze udział w maju w wyprawie kijowskiej. Rankiem 7 maja 1920 3 szwadron pułku Jazdy Tatarskiej jako pierwsza zwarta jednostka Wojska Polskiego wchodzi do Kijowa. Po południu reszta pułku na czele z generałem Romanowiczem wkracza do miasta. W dniu 9 maja pułk bierze udział w defiladzie armii polskiej na Chreszczatiku, głównej alei Kijowa przed generałem Edwardem Rydzem Śmigłym.
Pułk Ułanów Tatarskich podejmuje działania osłonowe podczas wycofywania się wojsk polskich z Ukrainy i sierpniu 1920 roku bierze udział w bitwie warszawskiej, broniąc przeprawy przez Wisłę w ramach obrony Płocka. 16 sierpnia podjazd w sile 6 ułanów jazdy tatarskiej wszedł w kontakt bojowy z bolszewikami których oddziały zajęły już Płońsk i Bielsk[15]. W dniu 18 sierpnia nastąpił najbardziej krwawy bój o most na lewy brzeg Wisły. W samym mieście, już zajętym w większości przez bolszewików bronią się tylko nieliczne grupki żołnierzy. Na koniec Armia Czerwona cofa się, również Płock zostaje odbity[16]. Po bitwie warszawskiej Pułk Ułanów Tatarskich, na skutek dużych strat bojowych zostaje rozformowany rozkazem z dnia 25 sierpnia 1920 roku[17]. Na to miejsce 17 września 1920 roku zostaje sformowany Dywizjon Mahometański na którego czele stanął rotmistrz Emir Hassan Chursz pochodzący z Kaukazu. Dywizjon ten kończy swoje istnie w 1922 roku przekształcony w dniu 6 lipca 1921 roku rozkazem dziennym w 1 szwadron pułku strzelców konnych, zaś 2 lutego 1922 roku wchodzi jako 3 szwadron w skład 10 pułku strzelców konnych[18].
W roku 1936 1 szwadron Pułku Ułanów Wileńskich przemianowano na 1 Szwadron Tatarski. Od roku 1938 jego dowódcą był Tatar polski, rotmistrz Aleksander Jeljaszewicz. Szwadron, razem z 13 Pułkiem Ułanów Wileńskich w ramach Wileńskiej Brygady Kawalerii brał udział w wojnie obronnej we wrześniu 1939 roku. Został zdziesiątkowany podczas przeprawy przez Wisłę, zaś część szwadronu dołączyła do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” pod dowództwem generała Kleberga.
Ostatnim akordem wojennych dziejów polsko-litewskich Tatarów był udział wielu z nich w konspiracji i w Armii Krajowej. I tak np. rotmistrz Veli Bek Jedigar był szefem referatu kawalerii Komendy Głównej AK, zaś podpułkownik Antoni Olechnowicz ostatnim dowódcą Wileńskiego Okręgu AK zarówno w Wilnie jak i po przeniesieniu go na Pomorze Gdańskie[19]. Olechnowiczowi podporządkował się „Łupaszka” którego oddział też znalazł się w Gdańsku i na Pomorzu.
W roku 1992 na fali odradzającej się tradycji po transformacji ustrojowej powstało Namiestnictwo Wojskowe Tatarów Polskich które w imieniu odrodzonego Związku Tatarów Polskich negocjowało z Ministerstwem Obrony Narodowej i rządem Jana Olszewskiego przywrócenie tatarskich tradycji w Wojsku Polskim[20].
cdn.
[1] Tenże, Materiały do historii pułków tatarskich w Polsce, „Rocznik Tatarski”, t. II, Zamość 1935,s.440-441; Jan Tyszkiewicz, Z historii Tatarów Polskich 1794-1944, Pułtusk 2002, s.22.
[2] J. Tyszkiewicz, op. cit., s.35.
[3] J.w.,s.43;
[4] Stanisław Kryczyński, Generał Józef Bielak ( 1741-1794), „Rocznik Tatarski”, t. I, Wilno 1932, s. 75.
[5] J.w.,s.76.
[6] J. Tyszkiewicz, op. cit., s. 46.
[7] Tenże, Tatarzy litewscy w armii Fryderyka Wilhelma II, „Rocznik Tatarski”, t.II, op. cit., s.419-420.
[8] Guy C. Dempsey, U boku Napoleona. Jednostki cudzoziemskie w armii francuskiej w czasach Konsulatu i Cesarstwa 1799- 1814, Warszawa 2005, s. 384.
[9] J. w. ,s. 385.
[10] J. w., s.386.
[11] L. Murza Najmański ( Leon Kryczyński), Przyczynek w sprawie stosunku Tatarów litewskich do powstania 1863 roku, „ Rocznik Tatarski”, t. I, Wilno 1932, s. 262.
[12] L.Murza Najmański (Leon Kryczyński), Przyczynek w sprawie stosunku Tatarów litewskich do powstania 1863 roku, Rocznik Tatarski t.1, Wilno 1932, s.262.
[13] Veli Bek Jedigar, Zarys historii wojennej Tatarskiego Pułku Ułanów imienia pułkownika Mustafy Achmatowicza, wydanie I, Warszawa 1933, wyd. II Gdańsk 1990, s. 6.
[14] J. w. , s. 15-16.
[15] Iskander Achmatowicz, Obrona Płocka w roku 1920 ( Wspomnienia uczestnika), „Rocznik Tatarski”, t. I, Wilno 1932, s.241.
[16] J. w. , s. 245.
[17] V.J. ( Veli Bek Jedigar), Pułk Tatarski Ułanów im. Mustafy Achmatowicza (1919-1921), „Rocznik Tatarski”, t.I, Wilno 1932, s.162.
[18] J. w. , s. 163.
[19] Piotr Niwiński, „Pohorecki”. Ppłk Antoni Olechnowicz i Wileński Okręg Armii Krajowej w pierwszych latach powojennych, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. III, Gdańsk- Toruń 1995, s. 49-63.
[20] Materiały z dziejów Namiestnictwa Wojskowego Tatarów Polskich z r. 1992, (w:) „Rocznik Tatarów Polskich”, t. III, Gdańsk- Toruń 1995, s. 249- 255.
