Krzysztof Lubczyński rozmawia z ANNĄ WASILEWSKĄ, literaturoznawczynią, krytykiem i tłumaczką
Dwa Noble literackie, jakie w ciągu kilku ostatnich lat otrzymali pisarze francuscy, najpierw Le Clezio, a przed rokiem Patrick Modiano przywołują z pamięci dawną wielkość i wagę tej literatury oraz skłaniają do pytania o jej obecny stan. Jak Pani widzi współczesną literaturę francuską, jej główne atrybuty i najwartościowsze zjawiska?
– Ocena współczesności, gdy brak dystansu czasu, zawsze jest trudna. Tego typu syntezy powstają po kilkudziesięciu latach, gdy obecne zjawiska literackie okrzepną, gdy dokonają się weryfikacje wartości i rang. Tym bardziej, że do literatury francuskiej wchodzą kolejne generacje i to obficie, bo tam debiutuje rocznie ponad tysiąc nowych autorów. Można więc powiedzieć, że francuska proza ogromnym i różnorodnym zjawiskiem, przede wszystkim w liczbowym tego słowa znaczeniu. Rozmawiamy tu o literaturze francuskiej, ale w gruncie rzeczy dotyczy to w mniejszym czy większym stopniu innych literatur.
Nie da się już wyznaczyć jakichś kierunków, wektorów, tendencji?
– W 1997 roku rozmawiałam z cenionym francuskim pisarzem Jeanem Echenozem, który zwrócił uwagę na fakt, że po raz pierwszy od stuleci, od czasów Plejady, nie istnieją we Francji żadne grupy, środowiska, szkoły. Była co prawda próba wskrzeszenia grypy literackiej w postaci „Editions de Minuit”, ale szybko się ona rozproszyła, choć część członków grupy to ważni do dziś francuscy pisarze. Natomiast co do grup powstałych dawno, to do tej pory, od 55 lat, istnieje jedyna grupa założona przez Raymonda Queneau, składająca się z 40 członków, w tym 12 zmarłych, którzy mimo to nadal pozostają członkami. Na zebraniach powtarzany jest rytuał usprawiedliwiania ich nieobecność, jest więc w tej grupie także dowcip. Grupa powstała na przekór surrealizmowi – żadnej inspiracji, żadnej intuicji, żadnej podświadomości. Tylko rygor i dyscyplina, dobrowolnie obrane przymusy, ale też brak całościowej wizji świata i spójnego obrazu literatury, o co potykały się wszystkie awangardy świata. Grupa zakłada także całkowitą samowystarczalność środków literackich i pełną wolność od wszelkich ideologii. Tak zakreślone ramy członkowie grupy mogą wypełniać dowolnie co do treści i formy opowiadania.
Czy zechciałaby Pani wymienić, choćby ad hoc, jakieś ważne Pani zdaniem nazwiska francuskich pisarzy współczesnych?
– Mogę, pod warunkiem, że uczynię zastrzeżenie iż będą to wskazania bardzo subiektywne i bardzo wybiórcze, bez najmniejszej nawet pretensji do jakiejkolwiek obiektywizacji czy reprezentatywności, oparte wyłącznie o moje indywidualne gusta. Nie śledzę na bieżąco obecnego ruchu edytorskiego we Francji w dziedzinie prozy i zwyczajnie nie czuję się w tej domenie specjalistką. Wymienię jednak na przykład Philippe’a Sollersa, w ogóle nie znanego w Polsce, nie tłumaczonego dotąd. Sollers dał w 1983 roku hasło do rehabilitacji fabuły, wyjścia ze ślepego zaułka eksperymentatorstwa, w który w latach pięćdziesiątych wprowadziła prozę francuską „nouveau roman” („nowa powieść”), kiedy to dokonano do końca dekonstrukcji tradycyjnych elementów powieści. Dokonało się to także poprzez modernistyczny powrót do przeszłości w cudzysłowie, według pewnych kodów, a nie mimetycznie, czyli poprzez realistyczne ukazywanie rzeczywistości. Wymienię też prozę medytacyjną Pascala Quignard, czy wspomnianego już Echenoza, jego ciekawe powieści biograficzne o Ravelu i Zatopku. To biografie fikcyjne, ale zbudowane na życiorysach prawdziwych postaci. Tradycje autobiograficzne w literaturze francuskie są bardzo bogate, począwszy od Prousta, a wymienię też choćby Andre Gide’a czy Juliena Gracqa. Z nazwisk wymieniłabym też Francois Bona czy Jonathana Littela, który wprawdzie mieszka w Ameryce, ale urodził się i uformował we Francji. Ostatnio zaznaczył się powrót do tematyki roku 1914, do Wielkiej Wojny z okazji setnej rocznicy jej wybuchu, m.in. w prozie Philippe’a Claude czy Jeana Echenoza, którego „1914” ukazał się niedawno po polsku. Ważnym dla mnie pisarzem jest zmarły w 1982 roku Georges Perec. Odkąd Francja straciła pozycję hegemona w literaturze, „Życie – instrukcja obsługi” Pereca jest ostatnim śladem światowej hegemonii literatury francuskiej. Już nikt później nie sięgnął do tej poprzeczki. Do tego wszystkiego dodam jeszcze Marcela Prousta, który jest koroną literatury francuskiej XX wieku i którego uważam za pisarza nadal współczesnego. W sumie tych wybitnych nazwisk jest, myślę, kilkanaście. Jest jeszcze jeden aspekt wart przynajmniej wzmianki. Utrata pozycji hegemona sprawiła, że literatura francuska otworzyła się na wpływy z zewnątrz. W dużym stopniu na frankofońską literaturę Czarnej Afryki, Maghrebu czy francuskiej Kanady. A ponieważ język francuski poza Francją jest nieco inny niż w metropolii, więc wzbogaca trochę skostniałe struktury i dykcje literackie języka francuskiego w jego źródle. Dziś już osiemnaście procent produkcji wydawniczej to przekłady, co nam nie zaimponuje, bo w Polsce stanowią one 50 procent. Za to aż 13 procent całej produkcji książek powstaje we Francji, co jest znacznie bardziej imponujące. No i we Francji są świetnie zaopatrzone księgarnie.
W takim razie nie zadam już analogicznego pytania o współczesną poezję francuską, ponieważ w tej domenie jest jeszcze dalej posunięte rozproszenie…
– Niewątpliwie. Tu także polski czytelnik nie może liczyć na polskie edycje, bo ceniona, autorska, bardzo obszerna „Antologia poezji francuskiej” Jerzego Lisowskiego nie została dokończona i nie objęła nawet całości XX wieku.
Czy Pani zdaniem Patrick Modiano, francuski noblista literacki roku 2014 jest wybitnym pisarzem?
– Moim zdaniem nie jest wybitnym ani tym bardziej wielkim pisarzem, choć cenię jego najlepszą w moim odbiorze powieść „Ulica ciemnych sklepików”. Byłam zaskoczona werdyktem o przyznaniu mu Nobla. Krytyka francuska pisała o nim złośliwie, że powinien już wreszcie dojrzeć i wyjść z pisania o dzieciństwie i z pisania ciągle tej samej książki. Wolę poprzedniego francuskiego noblistę, Patricka Le Clezio, który jest bardziej wyrównanym pisarzem, ale i on też jest tylko dobrym pisarzem średniej klasy.
Nie ma dziś we Francji pisarza formatu Victora Hugo?
– Nie ma. I może trzeba przyjąć diagnozę całkowitego wyczerpania. Nie można imitować tego, co już kiedyś powstało. „Don Kichota” nikt po raz drugi nie napisze. Epikę zabiły nowoczesne media z ich szybkim, zwięzłym i dokładnym przekazem. Na przykład reportaż, w tym książki cenionego we Francji Ryszarda Kapuścińskiego.
Jednak plebiscyt na najważniejszego pisarza w dziejach Francji wygrał wspomniany Victor Hugo. Co to Pani mówi o czytającej publiczności francuskiej?
– Być może to refleks edukacji szkolnej, gdzie Hugo traktowany jest jak ktoś w rodzaju Sienkiewicza w Polsce. Być może także, rozlewna, wielowątkowa, sentymentalna, uczuciowa, epicka proza ciągle może być lubiana, choć prawdę mówiąc nie wiem, jakie były kryteria tego plebiscytu.
Ktoś zapytany kiedyś: „Kto jest największym poeta Francji?”, odpowiedział: „Victor Hugo, niestety”. Jest w tym subtelna ironia, w której odbija się francuski sceptycyzm wobec zadekretowanych wielskości, ale z drugiej strony w wielu francuskich księgarniach widuję ponawiane ciągle tanie, kieszonkowe edycje jego powieści…
– Ja z kolei nie widziałam jednak w metrze paryskim nikogo, który by czytał Victora Hugo.
A jaka jest ranga literatury francuskiej w oczach publiczności czytającej w świecie? Zwróciło moją uwagę, że mieszkający od dziesięcioleci w Paryżu Milan Kundera w swojej „Sztuce powieści” literatury francuskiej dotyka jedynie odnosząc się tylko do uwielbianego przez siebie „Kubusia Fatalisty” Diderota. We wstępie do swojej autorskiej, scenicznej wariacji na temat „Kubusia” Kundera formułuje nawet tezę, że Francja zdradziła te formy swojej kultury, które „Kubuś” wyraża…
– Nie mam wiedzy na temat recepcji literatury francuskiej w świecie. Wiadomo, że na liczne języki tłumaczony jest Houellebecq.
No właśnie – sławny Houellebecq, antywieszcz współczesnej Francji. Jak Pani go ocenia?
– Nie zaliczam go do moich ulubionych, od kiedy zirytował mnie „Cząsteczkami elementarnymi”, prozą bardzo zideologizowana. Moim zdaniem jego najlepsza książka, to „Mapa i terytorium” i miała też ona dobre recenzje. Jest w niej coś z syntezy obecnej Francji. Trzeba mu przyznać słuch na kwestie społecznej, kulturowej, politycznej natury. Poza Houellebecqiem nie ma w literaturze francuskiej społecznego wymiaru życia Francji, a w najlepszym razie jest bardzo, bardzo słabo obecny. Charakteryzuje się ona na ogół zamknięciem w wąskim subiektywnym świecie wewnętrznym. Bardziej liczy się exercise d’esprit, czyli ćwiczenie umysłowe i forma niż treść. Zmęczenie tematyką społeczną i ideologią trwa, a trudno przewidzieć czy się skończy. Bohater francuskiej prozy współczesnej przypomina mi Fabrycego del Dongo pod Waterloo w „Pustelni parmeńskiej” Stendhala – uosabia on tam syndrom człowieka będącego w epicentrum dziejącej się historii, ale nic nie widzącego, nie rozumiejącego, pozbawionego uogólniającego dystansu do zdarzeń.
Współczesnej prozy francuskiej wychodzi niewiele w polskich przekładach. Poza Le Clezio, Modiano, Houellebecqiem ukazały się jeszcze dwie powieści i jeden tom esejów o współczesnej literaturze światowej Frederica Beigbedera. Wyszedł też wspomniany „1914” Echenoza. Poza tym właściwie nic mi się z ostatnich lat nie przypomina…
– Podstawowym problemem jest bardzo trudna przetłumaczalność, a często wręcz nieprzetłumaczalność prozy i poezji francuskiej na język polski. To są bardzo rozbieżne języki pod względem struktury i ducha. Dominantą języka francuskiego są homonimy. Jan Gondowicz przetłumaczył wielkie dzieło języka francuskiego, „Ćwiczenia stylistyczne” Raymonda Queneau pisząc je de facto na nowo. Współczesna literatura francuska, proza i poezja, charakteryzuje się silną świadomością konwencji literackich i fascynacja samą grą miedzy opowiadaniem a sposobem opowiadania, traktowanie anegdoty, osnowy fabularnej jako pretekstu ujętego w cudzysłów, a nie celu samego w sobie, fascynacja językiem jako takim, jego wyrafinowanie, wrażliwość nie tylko na semantyczną wartość słów, ale także na barwę dźwięku.
Poznaniu przez polskiego odbiorcę współczesnej literatury francuskiej nie sprzyja też brak nowych syntez historyczno-literackich. Po wydanym w latach sześćdziesiątych (1965) „Zarysie dziejów literatury francuskiej” Lansona i Tuffraut i wydanej u schyłku lat siedemdziesiątych skromnej objętościowo historii literatury francuskiej” Jerzego Adamskiego, ukazał się jeszcze tylko przekład historii literatury francuskiej od Rewolucji Francuskiej do lat trzydziestych XX wieku, należącego już do odległej tradycji krytyki literackiej literatury Alberta Thibaudet i „Historia literatury francuskiej” Katarzyny Dyabeł, Barbary Marczuk i Jana Prokopa. A to oznacza, że nie mamy jakiejkolwiek próby podsumowania co najmniej ostatniej dekady. Ostatni jak dotąd popularny słownik literatury francuskiej ukazał się nakładem Wiedzy Powszechnej w roku 1964…
– Odpowiadając na to, nawiąże do tego co już po części powiedziałam wcześniej. Coraz trudniej dokonywać syntez, bo życie literackie jest coraz bardziej rozproszone, nie ma szkół i kierunków, nie ma liderów. Może zacytuję końcowy fragment mojej rozmowy z wspominanym wcześniej Jeanem Echenozem, który znalazł się w mojej książce „Od Potockiego do Pereca”, takiej fragmentarycznej mapce literatury francuskiej w XX wieku, choć dotyczy ona tez Potockiego i Gombrowicza. Na moje pytanie o sytuacje literatury, pisarzy we Francji odpowiedział tak: „Jest to sytuacja rozproszenia. Zawsze, jeszcze od czasów Plejady, istniały we Francji jakieś szkoły literackie, grupy poetyckie, wyraziste programy. Teraz to się skończyło. Od jakiegoś czasu literaturę tworzą samotnicy, osobne byty, co nie znaczy, że nie istnieją przyjaźnie, przymierza czy niechęci. Ale nie ma żadnej literackiej grupy. To już nie wychodzi. Były takie próby (…) ale nic z tego nie wyszło. Istniej jakiś opór wobec tego typu działań. Widocznie taki jest duch epoki. Dosyć to intrygujące. Może to zły znak. Nie wiem”.
Dziękuję za rozmowę.
2015
Anna Wasilewska – romanistka, tłumaczka, redaktor, autorka tekstów krytycznych poświęconych literaturze. Członek redakcji miesięcznika „Literatura na Świecie” od 1979 roku. Od 1993 prowadzi w nim dział literatury francuskojęzycznej i włoskojęzycznej. Przełożyła ponad trzydzieści książek, kilkanaście sztuk teatralnych. Poza „Literaturą na świecie” publikuje m.in. w „Dialogu”). Na swoim koncie ma m. in. tłumaczenia prozy Italo Calvino, Umberto Eco, Andrea Camillieri, Alberta Moravii, Daria Fo, Eduarda De Filippo, Raymonda Queneau, Georges’a Pereca, Maurice’a Blanchota, Jeana Geneta, Antoine’a de Saint-Exupery’ego, Jeana Echenoza. Ostatnio ukazała się w jej przekładzie nowa wersja „Rękopisu znalezionego w Saragossie” Jana Potockiego. Obecnie pracuje nad przekładem głośnej powieści Carlo Emilio Gaddy „Quer pasticiaccio brutto in via Merulana”, co z uwagi na jej skomplikowaną strukturę językową jest bardzo trudnym i pracochłonnym przedsięwzięciem. W 2009 roku ukazał się zbiór jej pięciu rozmów o literaturze francuskiej z francuskimi krytykami, poetami i pisarzami, „Od Potockiego do Pereca”.
