Janusz Termer
Rzut oka na współczesną literaturę Górnego Śląska i Zagłębia
Wybuch I wojny światowej zahamował rozwój piśmiennictwa na Śląsku, opartego na folklorze oraz specyficznym językowo i obyczajowo lokalnym dziedzictwie kulturalnym. Jednakże w procesie łączenia ziem Śląskich (Cieszyńskiego i Górnego) z odradzającym się po 1918 roku państwem polskim i jego postępującym rozwojem społeczno-kulturowym w okresie międzywojnia, ważną rolę odegrała tworzona tu literatura, która zachowała tradycyjny, wywodzący się z XIX wieku, charakter patriotyczny i obywatelski.
Stefan Żeromski – w Snobizmie i postępie, a więc u progu wymarzonej przez siebie niepodległości, i tuż po przyłączeniu Górnego Śląska do Polski (po trzech powstaniach i plebiscycie z 1921 r.) – apelował m. in. o zainteresowanie się pisarzy polskich pochodzących z innych ziem – problemami Śląska. Jego apel nie pozostał bez echa. Tematykę śląską spopularyzowali bowiem już wkrótce, nie tylko pisarze miejscowi, jak najbardziej znany z nich Gustaw Morcinek w swych realistycznych powieściach współczesnych (opowiadania Serce za tamą czy powieść Wyrąbany chodnik), ale i zamieszkała tutaj po wojnie Zofia Kossak, która nawiązywała do miejscowego folkloru (np. Prawdziwa historia Ondraszka Szebesty) oraz wprowadzała dzieje tych ziem na karty swych znanych powieści historycznych z czasów piastowskich (Legnickie pole, Krzyżowcy). A od tytułu jej zbioru opowiadań – Nieznany kraj – wyprowadzono nawet poręczną obiegową nazwę Śląska. Zaś Emil Zegadłowicz, współtwórca beskidzkiej grupy literackiej Czartak, pisze swoją Pieśń o Śląsku.
Tematyka śląska pojawiała się wtedy również w dziełach pisarzy czasowo tylko związanych z tym regionem, jak w przypadku wybitnego poety awangardowego Juliana Przybosia, który jak wiadomo był przez kilka lat nauczycielem gimnazjalnym w Cieszynie; napisał wówczas takie utwory, jak Król-Huta – Wisła, gdzie protestował przeciwko uproszczeniom tzw. “literatury dla ludu” i niszczeniu piękna przyrody przez niekontrolowany rozwój przemysłowy. A owe odwołania do historii czy teraźniejszości Śląska pojawiać się się także w utworach wielu innych wybitnych pisarzy z innych regionów ziem polskich. I to nie tylko u poetów minorum gentium, ale i twórców tej klasy, co Julian Tuwim, Józef Czechowicz, Antoni Słonimski czy Władysław Broniewski, a w prozie mieszkająca w Warszawie Pola Gojawiczyńska podejmująca problematykę życia zwyczajnych “biednych ludzi” uwikłanych w konflikty psychologiczne i klasowo-środowiskowe (powieści Powszedni dzień, 1933, Ziemia Elżbiety, 1934) czy Hanna Krahelska również zaangażowana w walkę o godność ludzką w kapitalistycznym społeczeństwie (Zdrada Heńka Kubisza). Warto też przypomnieć, że w Zagłębiu Dąbrowskim umieścił Juliusz Kaden-Bandrowski akcję swej słynnej powieści Czarne skrzydła, dzieła wybitnego i – szczególnie dziś – aktualnego w wielu diagnozach obyczajowo-politycznych i ostrej społecznej wymowie.
Pojawiła się też ówcześnie na Śląsku wcale liczna grupa zaczynających karierę literacką młodych tutejszych poetów i prozaików, jak ta skupiona wokół pisma “Kuźnica” (1935-1939) oraz miesięcznika “Fantana” (1938-1939), wprowadzających na karty swych utworów problematykę regionalną i nie stroniących zarazem od problematyki ogólnonarodowej, preferujących nowoczesne formy literackiego wyrazu, np. Wilhelm Szewczyk (poemat Hanys,1938, łączący elementy liryki, epiki i reportażu ze współczesnymi, aktualnymi społeczno-politycznymi treściami) czy debiutujący wówczas Edmund Osmańczyk (tom patriotycznych wierszy Wolność jest słoneczna, 1937) czy Aleksander Baumgarten (Usta na kamieniach). Pojawili się też i krytycy literaccy, tacy jak, znany i potem po wojnie, zawsze wierny literaturze swego regionu Zdzisław Hierowski (1911-1967), walczący o współczesne, godne tego miana treści społecznej odpowiedzialności i jednocześnie o artystyczną jakość literackiego rzemiosła.
Po drugiej wojnie światowej do grona autorów urodzonych i zakorzenionych na Śląsku emocjonalnie dołączyło wielu pisarzy z Warszawy, Krakowa czy Lwowa. Powstawało tutaj z czasem wiele instytucji sprzyjających twórczości literackiej: redakcje czasopism: “Odra” 1945-1950, kwartalnik “Śląsk Literacki” (1952-1956), potem “Poglądy” (1962-1981 pod red. Wilhelma Szewczyka czy miesięcznik “Śląsk” (od 1995, pod red. Tadeusza Kijonki). Powołany został do życia Uniwersytet Śląski (zał. 1968-1969), odrodził się powstały w 1934 roku Instytut Śląski, powstało Wydawnictwo “Śląsk” oraz oddział ZZLP czy kluby literackie w Katowicach i innych większych miastach: Bytom, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec… Organizowane były częściej niż dziś liczne ogólnopolskie imprezy i konkursy literackie. Rozwijała swoją działalność regionalistyczną Beskidzka Grupa Literacka “Gronie”. Nowe dzieła publikowali debiutujący jeszcze przed wojną znani i popularni autorzy: Gustaw Morcinek – Listy spod morwy, Listy z mojego Rzymu, Dwie korony, Ondraszek, Pokład Joanny, Zofia Kossak – wspomnienia obozowe Z otchłani, Wilhelm Szewczyk – wiersze z tomu Posągi, Edmund Osmańczyk – głośne i czytane w całym kraju Sprawy Polaków. Pisarze ci znaleźli poważne “wsparcie” w literackich przybyszach spoza Śląska, jak mieszkający tu przez kilka powojennych lat Wojciech Żukrowski, który wydał debiutancki tom wierszy Rdza i głośne debiutanckie opowiadania wojenne ze zbioru Z kraju milczenia.
To głównie ci wymienieni wyżej twórcy narzucali wysokie pułapy wymagań literackich kilku już pokoleniom swych następców, podejmujących problematykę złożoności regionalnej historii oraz aktualne powojenne dylematy moralne mieszkańców ziemi śląskiej. Należą do nich tacy między innymi autorzy licznych zbiorów wierszy, jak wspominani już Wilhelm Szewczyk czy Aleksander Baumgarten (O tym co najbliższe) oraz debiutujący po wojnie młodsi poeci, m. in. Bolesław Lubosz (Milczenie węgla, Odkrywanie Kolumba, Cztery pory odkupienia), Tadeusz Kijonka (Rzeźba w czarnym drzewie, Kamień i dzwony), Stanisław Horak (Czerwona latarnia, Jesień zaczyna się w nocy), Janusz Koniusz, Czesław Ślezak…
W tym długim już okresie życia literackiego na Śląsku pojawiali się też liczni prozaicy, reportażyści, krytycy literaccy i publicyści, znani na arenie ogólnopolskiej w latach powojennych, a szczególnie po przełomowym dla całej kultury i literatury polskiej1956 roku, podejmujący w swych utworach ważne zagadnienia lokalne, ale i ponadregionalne, wspólne dla całej Polski, konflikty społeczne i złożoność polityczną tego czasu. Autorzy piszący książki dotyczące początkowo głównie dramatycznie powikłanych tutaj narodowościowo i politycznie istotnych problemów, jak tradycje trzech zrywów powstańczych, oraz nie mniej “barwnych” wydarzeń wojennych,walk z okupantem hitlerowskim, jak i złożonych powojennych losów mieszkańców tej części kraju. Potem, czyli w latach tzw. “naszej małej stabilizacji” coraz częściej spraw dotyczących przede wszystkim specyfiki moralno-obyczajowej tutejszego codziennego życia, zwłaszcza gorących problemów wielkoprzemysłowych z życia środowisk górniczo-hutniczych, z budzącym tyle kontrowersji i wręcz posądzeń autorów o premiowany przez władze koniunkturalizm – tematem pracy na czele. Do głównych przedstawicieli powojennej prozy śląskiej – poza wspominanymi już wyżej prozaikami debiutującymi przed wojną (Zofia Kossak czy Gustaw Morcinek, którzy także wydawali wówczas nadal znaczące w ich dorobku powieści i zbiory opowiadań) – należą m. in.: Stanisław Horak (Pustelnia, Pole chwały, Ostatni las), Jan Pierzchała (Dzień z nocą na trzy podzielony, Krzak gorejący), Leon Wantuła (Urodzeni w dymach), Wilhelm Szewczyk (Ptaki ptakom, Gadzi raj, Wyprzedaż samotności, liczne reportaże i tłumaczenia literatury niemieckiej), Bolesław Lubosz (Wyjście z ognia, Kraina gwarków i lasów), Albin Siekierski (Czarne i białe pióropusze), Maria Klimas-Błachutowa (Skandal w niebie), Andrzej Wydrzyński (Umarli rzucają cień), Stanisław Broszkiewicz (Końca świata nie będzie), Aleksander Baumgarten (Spotkanie z jutrem, Nasze wojny prywatne), Stanisław Horak (Ostatni kurs) oraz pokoleniowo młodsi prozaicy: Feliks Netz, J.P. Krasnodębski, Andrzej Żak, Wojciech Janota czy – już w ostatnich latach debiutujący Wojciech Kuczok (autor m. in. ekranizowanej powieści Gnój, laureat nagrody Nike)…
W literaturze śląsko-zagłębiowskiej, zwłaszcza w poezji pojawiać się zaczęli w latach 70. XX wieku, młodsi autorzy. Na przykład tworzący grupę poetycką “Kontekst”, znani i dziś na arenie ogólnopolskiej, twórcy nowej dykcji poetyckiej, wolnej od problemów ściśle regionalnych, autorzy mający naturalną potrzebę ambicje włączania się w życie literackie całego kraju, oddziaływania na odbiorców literatury spoza Śląska. Należą do nich m. in.: Włodzimierz Paźniewski, Stanisław Piskor, Tadeusz Sławek, Andrzej Szuba, którzy poza uprawianiem “czystej” twórczości literackiej, wdawali się wówczas w ostre polemiczne spory z rówieśnikami z innych stron kraju, w tym z nadmiernie ich zdaniem upolitycznionymi poetami poznańsko-krakowskiej grupy poetyckiej “Wprost” (Stanisław Barańczak, Julian Kornhauser, Adam Zagajewski) jako autorami zbioru szkiców krytycznoliterackich Świat nieprzedstawiony (1974).
Już w latach 90. ubiegłego wieku pojawili się jeszcze młodsi przedstawiciele poezji śląskiej, bardziej jeszcze zbuntowani i krytyczni wobec poprzedników ze starszych generacji, autorzy wierszy bezpośrednio nawiązujących do modnych wtedy kontestatorskich poetyk, europejskich i światowych tendencji do “prywatyzowania” mowy poetyckiej, odrywania jej od lokalnych korzeni i realiów (na przykład tak zwani o’haryści – od nazwiska znanego nowojorskiego poety). Byli to: Paweł Barański, Wojciech Brzoska, Ryszard Chłopek, Paweł Lekszycki, Paweł Sarna) tworzący grupę poetycką “Estakada”, której nazwa został wkrótce zmieniona, po odejściu jednego z jej przedstawicieli (Barański), na “Kursywa” – i publikujący swoje wiersze głównie na internetowym portalu free.art.pl (portal już od kilku lat nie funkcjonuje, a zasoby tekstowe zostały zniszczone wskutek awarii serwera). W 2000 roku powstała antologia młodej poezji Śląska i Zagłębia, pod znamiennym tytułem W swoją stronę (wybór i wstęp Piotr Majerski, Katowice 2000).
Młodym poetom Śląska poświęciła swoją książkę krytycznoliteracką Magdalena Boczkowska – Codzienność, wyobraźnia, metafizyka. Poezja na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim po roku 1989 (Katowice, 2010), która zawiera analizę i przegląd intencji i ambicji literackich dążeń przedstawicieli twórców tego nowego pokoleniowego nurtu. Pojawiła się jednakże jeszcze młodsza i bardziej jeszcze poetycko zróżnicowana grupa reprezentantów poezji tego regionu kraju, urodzonych już w latach 80. XX w. Są wśród nich: Marcin Bies (ur. 1982, związany z Instytutem Mikołowskim), Tomasz Pietrzak (ur. 1982, laureat nagrody Open Poetry Contest 2000, przyznawanej przez International Library of Poetry w Maryland USA), Dawid Kotej (ur. 1987, tzw. slamista ze Stowarzyszenia Żywych Poetów pisma “RED.”), Igor Jarek (ur. 1989, autor tomiku Różyczka z roku 2008).
Magdalena Boczkowska w podsumowania swych analiz twórczości najmłodszego pokolenia śląskich poetów tak oto ujmuje sytuację obecną i tendencje pojawiające się w literaturze tej części Polski: “Górny Śląsk i Zagłębie Dąbrowskie stanowią bez wątpienia ważne regiony na literackiej mapie Polski. To nie jest już >>getto śląskie<<, kojarzone z krajobrazami pełnymi familioków, kopalń czy fabryk, to okrąg, w którym żyją twórcy liczący się w ogólnopolskim życiu literackim, którzy wnoszą do literatury właśnie ową – słynną już >>dzikość w sercu<<, ekspresję i własny potencjał twórczy…”.
Wybrana literatura przedmiotu:
W. Jesionowski Plebiscyt i powstania śląskie w polskiej literaturze pięknej, Katowice 1938;
W. Dobrowolski Śląsk i Ślązacy w powieści polskiej, “Zaranie Śląskie”, 1939, z. 1;
H. Barycz Ślązacy w polskiej kulturze umysłowej na tle polsko-śląskich związków duchowych w przeszłości, Wrocław 1946;
T. Stożek Na ziemiach Śląska Pruskiego, w: Pisarze śląscy XIX i XX w., Wrocław 1963;
W. Ogrodziński Dzieje piśmiennictwa śląskiego, oprac. L. Brożek, Z. Hierowski, Katowice 1965;
Z, Hierowski Życie literackie na Śląsku w latach 1922-1939, Katowice 1969;
M. Fazan, W. Nawrocki Katowickie środowisko literackie w latach 1945-1967, Katowice 1969;
J. Glensk Związki pisarzy polskich z regionem śląskim, Opole, 1970;
J. Zaremba Polska literatura na Śląsku Katowice 1971;
B. Zakrzewski Tematy śląskie Katowice 1973; tenże Nowe tematy śląskie Wrocław 1980;
Oblicza literackie Śląska, red. J. Malicki, Katowice 1992;
M. Boczkowska Młoda literatura Śląska i Zagłębia, Katowice 2010.
————————————————————————————————————–
Tekst wystąpienia na “VII Posiadach w cieniu Bartka” w Ośrodku Regionalizmu Świętokrzyskiego w Zagnańsku w dn. 19 maja 2012 r.
