Nakładem krakowskiej oficyny Ostrogi ukazała się niedawno debiutancka powieść młodej śląskiej pisarki Aleksandry Zając, zatytułowana Margaret 2.0. Autorka pochodzi z Rybnika, od czasu studiów jest związana z Krakowem, a od dwóch lat mieszka z rodziną pod Zurychem. Pisarka jest doktorem nauk społecznych, specjalizuje się w zagadnieniach bezpieczeństwa cywilnego. Ma za sobą pierwsze, wielce obiecujące próby literackie, lecz Margaret 2.0 jest jej oficjalnym debiutem książkowym. To pięknie i ciekawie skonstruowana historia rodzinna, przedstawiona jako losy kilku pokoleń Polaków, żyjących na różnych obszarach pogranicza kulturowego. Autorka, od lat zainteresowana zagadnieniami społecznymi, psychologicznymi i kulturowymi dotyczącymi obszarów wielonarodowych, umiejętnie posłużyła się swą wiedzą i pasją w kunsztownej konstrukcji fabuły.
Tytułowa bohaterka przyszła na świat w okupowanej Warszawie. Szczęśliwie ocalała z wojennej pożogi, została po wojnie odnaleziona przez ojca i spędziła większość życia na obczyźnie, początkowo w Wielkiej Brytanii, a następnie w Australii. Dopiero po śmierci ojca powróciła do Polski, a będąc z zawodu dziennikarką, zajęła się odkrywaniem korzeni i poznawaniem powikłanych losów swych przodków. Śledząc poszukiwania czynione przez Margaret, a następnie jej córkę i zięcia, niemieckiego dziennikarza, którego dziadka losy okupacyjne zetknęły z babcią żony, poznajemy zagmatwane dzieje rodu bohaterki po mieczu i po kądzieli. Umieszczenie korzeni przodków Margaret na Śląsku i na Litwie i wywiedzenie ich rodowodu z rozmaitych nacji i grup wyznaniowych, stanowiły dla autorki świetne tło do prezentacji ważnych fragmentów historii polskości na różnych kresach Rzeczypospolitej, które burzliwe dzieje minionych dwóch stuleci wciąż narażały na wojny, okupacje i migracje oraz rzucały pomiędzy władzę różnych państw.
Ambitna konstrukcja powieści wymusiła na młodej autorce gruntowne studia historyczne i kulturoznawcze nad społecznością wielokulturowych obszarów Litwy, Śląska i Wybrzeża w drugie połowie XIX wieku i przez cały wiek XX. Losy przodków bohaterki książki splotły się bowiem z ważnymi dla dziejów Polski i Polaków wydarzeniami – powstaniami, wojnami światowymi, okupacjami, zmianami granic, zsyłkami, migracjami i repatriacjami. Na kartach powieści spotykamy Ślązaków o słowiańskich i germańskich korzeniach, mieszkańców Litwy pochodzących z różnych tradycji słowiańskich, od katolickich Polaków po rosyjskich starowierców, bałtyckich Litwinów głęboko przywiązanych do przedchrześcijańskiej kultury, a także polskich i niemieckich mieszkańców Wolnego Miasta Gdańska. Towarzyszymy dziadkowi bohaterki przy budowie gdyńskiego portu i jej rodzicom, rozwijającym w międzywojennej Warszawie kariery zawodowe, które złamała hitlerowska okupacja. Śledzimy dramat matki bohaterki, więzionej na Pawiaku i w obozie zagłady, oraz powojenną tułaczkę rodziny po świecie.
W prezentacji owych dramatycznych losów jednej rodziny autorka wykazała się rzadkim w jej pokoleniu kunsztem pisarskim, umiejętnie i proporcjonalnie przeplatając narrację fabularną, ze statycznymi fragmentami opisującymi historyczne okoliczności przedstawianych wydarzeń. Wiarygodność postaci, ich losów i otoczenia, wymagała od pisarki pogłębionych i wszechstronnych studiów nad realiami miejsc i czasów akcji. Trzeba przyznać, że Aleksandra Zając sprostała tym niebagatelnym wyzwaniom z klasą, godną doświadczonej humanistki. Pomijając drobne nieścisłości natury filologicznej, tło historyczne, geograficzne, estetyczne i obyczajowe rozbudowanej historii zostało opracowane po mistrzowsku z cierpliwością i dociekliwością rzetelnej badaczki. Z pewnością pomogło w tym solidne doświadczenie naukowe autorki, choć jego profil różni się zdecydowanie od zagadnień przedstawionych w powieści.
Głównymi walorami Margaret 2.0, obok przedstawionych wyżej realiów historycznych na wieloetnicznych i wielokulturowych obszarach, jest solidny warsztat pisarski autorki. Dzięki wartkiej, ciekawie opowiedzianej fabule i naturalnemu, swobodnemu językowi, lektura powieści jest lekka, a mnogość materiału erudycyjnego łatwo przyswajalna. Pisarce udało się uniknąć ciężkiej i przeładowanej materią akademicką narracji, charakterystycznej dla wielu powieści o silne wyeksponowanym tle historyczno-społecznym. Na kartach książki czuje się świeży oddech młodości, a w konstrukcji postaci wrażliwość psychologiczną pisarki.
Polecając Czytelnikom lekturę Margaret 2.0 godzi się na koniec wyrazić uznanie wobec wydawcy za uwagę i wyczucie talentu młodej pisarki. Wydawnictwo Ostrogi, które zdobyło renomę wydając klasykę XX wieku, szczególnie niepublikowane dotąd w Polsce perełki literatury francuskiej, nie odwraca się od krajowej produkcji literackiej i przyjmuje niełatwe pod względem komercyjnym zadanie promocji młodych talentów. Książka Aleksandry Zając ujrzała światło dzienne na tegorocznych Międzynarodowych Targach Książki w warszawskim Pałacu Kultury i Nauki, a młoda powieściopisarka miała tam pierwszą okazję bezpośredniego kontaktu z publicznością. Chwała wydawcom za tak troskliwe potraktowanie debiutantki. Pozostaje mi wyrazić nadzieję, że trud włożony przez Ostrogi w promocję pierwszej powieści Aleksandry Zając się opłaci, a książka znajdzie licznych czytelników.
Paweł Krupka
Aleksandra Zając, Margaret 2.0, Ostrogi, Kraków 2023, s. 196, ISBN 978-83-67369-11-4
