Jan Rychner, wieloletni prezes klubu literackiego Nasza Twórczość, działającego przy Stowarzyszeniu Wspólnota Polska, jest twórcą wszechstronnym. Od kilku dziesięcioleci daje się poznać jako świetny muzyk i pisarz podejmujący wyzwania w różnych gatunkach literackich. Jego najnowsza propozycja dla czytelników, wydana w kieleckiej oficynie STON 2, nosi znamienny tytuł Apokalipsa i nadzieja i reprezentuje popularną obecnie nie tylko w literaturze, ale szczególnie w filmie, konwencję fabularyzowanego dokumentu.
Autor przedstawił w formie opowieści wspomnieniowej pod zmienionymi personaliami losy własnej rodziny, która w czasie okupacji wyjechała z Warszawy w poszukiwaniu bezpieczniejszego losu w okolice Lublina, gdzie mieszkali jej krewni. Jednakże, na jego ponurą ironię, w bezpośrednim sąsiedztwie nowej siedziby wychodźców, na Majdanku, powstał hitlerowski obóz zagłady. Uciekając przed okrucieństwem okupacji w dużym mieście, bohaterowie powieści doświadczyli go jeszcze dotkliwiej w nowym miejscu zamieszkania.
Większość książki stanowią relacje z obozu i jego okolic widziane oczami sąsiadów, zwykle bezsilnych wobec bestialstwa okupantów i z rzadka tylko zdolnych do udzielenia pomocy pojedynczym ofiarom ludobójstwa. Staranny opis kilku takich przypadków, kiedy mieszkańcy okolic Majdanka zdołali, zdobywając się na akty autentycznego heroizmu, uratować od obozowej zagłady pojedyncze osoby, stanowi kluczowy element tej opowieści o tragicznych czasach i ponurych losach ich bohaterów.
Głównymi walorami książki Rychnera są prosta, naturalna narracja i trzeźwy, oszczędny realizm prezentacji opisywanych faktów. Dzięki takiemu podejściu do niełatwej materii okupacyjnej, autor osiągnął wymowną i silną ekspresję, unikając patosu i nadmiernego dramatyzmu. Obok niewątpliwych wartości literackich, Apokalipsa i nadzieja wyróżnia się poważnym ładunkiem poznawczym. Przyjęta przez autora forma fabularyzowanego dokumentu sprawia, że niełatwa w odbiorze tematyka obozowa, przedstawiona wcześniej w licznych opracowaniach historycznych, została tu podana w postaci nieco lżejszej i bardziej przystępnej dla czytelnika.
To właśnie, moim zdaniem, stanowi główną wartość publikacji Rychnera w ogólnym kontekście roli sztuki w przyswajaniu społecznym problematyki historycznej. W przypadku tematyki związanej z wojną i zagładą, wiele dzieł, mimo prostego przekazu, w istocie utrudnia odbiór i percepcję tematyki z uwagi na stosowanie zbyt drastycznych środków wyrazu. Dojrzały pisarz, bogaty nie tylko doświadczeniem literackim, lecz także wieloletnią praktyką prawnika, mającego do czynienia z dramatycznymi nieraz sprawami karnymi, umiał dokonać mądrego i zrównoważonego wyboru warsztatowego i estetycznego. Dzięki stonowanej i ascetycznej narracji straszne historie obozowe nie epatują czytelnika tanim horrorem, przeciwnie zaś – przekazują w możliwie lekkiej postaci tragiczne lecz ważne fragmenty naszej historii, o których pamięć trzeba pielęgnować i przekazywać najmłodszym pokoleniom.
Paweł Krupka
Jan Rychner, Apokalipsa i nadzieja, STON 2, Kielce 2022, s. 180, ISBN 978-83-7273-623-9
