Mikołaj Melanowicz
Natsume Soseki – w 150 rocznicę narodzin
Natsume Soseki reprezentuje „zachodni” kierunek w literaturze japońskiej. Dzięki subtelnej analizie psychologicznej, mistrzostwu i umiejętności przedstawiania duchowych problemów współczesności zaliczany jest do najwybitniejszych pisarzy swego kraju.(Historia literatury japońskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011). Znaczenie jego twórczości we współczesnej Japonii potwierdzają obchody setnej rocznicy wydania powieści Sedno rzeczy (2014), setnej rocznicy śmierci pisarza (2016) i sto pięćdziesiątej rocznicy narodzin (2017). Aktualność jego twórczości dokumentują nowe publikacje[1]
W Japonii Ishihara Chiaki ostatnio opublikował Natsume Soseki „Kokoro” to Nihon no kindai (Sedno rzeczy Natsumego Sosekiego i współczesność Japonii, 2016) w dwu tomach oraz Soseki gekitoku. Komori Yoichi to no taidan (Czytanie namiętne Sosekiego. Rozmowa z Komorim Yoichim, 2017). Natomiast Komori opublikował 13sai kara no Natsume Soseki (Soseki od trzynastego roku życia, 2017).[2]
Nie mam więc wątpliwości, że Natsume nadal żyje nie tylko w pamięci rodaków, lecz także wielu czytelników na świecie, zwłaszcza czytających po angielsku, ponieważ większość dzieł Natsumego przełożono na ten język. W Polsce znane są dwie chyba najważniejsze powieści, tzn. Jestem kotem (1905, w Polsce od 1977) i Sedno rzeczy (1914, w Polsce od 1973), oraz Panicz (1906, przekł. polski 2009) i Światło i mrok (1916, przekł. polski 2016).
Należy przypomnieć, że Soseki jest pseudonimem literackim Natsumego Kinnosuke. Urodził się 9 lutego 1867, tzn. w ostatnim roku epoki nowożytnej, w Babashita, w dzielnicy Ushigome w Edo (dzis dzielnica Shinjuku w Tokio). Był najmłodszym synem Naokatsu, naczelnika Babashity. Wraz ze zmianami administracyjnymi modernizującej się Japonii Naokatsu stracił stanowisko, więc rodzina znalazła się w trudnej sytuacji materialnej, dlatego najmłodszy syn Kinnosuke został oddany na wychowanie rodzinie Shiobara, która po ośmiu latach „zwróciła” go rodzicom, wyjaśniając chłopcu, że przekazują go dziadkom. Niewątpliwie Kinnosuke boleśnie przeżywał los niechcianego dziecka. Jednak dobrze się uczył – w szkole podstawowej czytał klasyków chińskich, dzięki temu wcześnie zaczął komponować wiersze po chińsku, napisal też w tym klasycznym języku dziennik z wakacyjnej podróży, zatytułowany Bokusetsuroku (Kronika wiór, 1889) i podpisany pseudonimem Soseki. Od 16 roku życia uczył się również języka angielskiego. W szkole średniej w tokijskiej dzielnicy Hibiya zaprzyjaźnił się z Masaoką Shikim, poetą haiku, który zachęcał Kinnosukego do poświęcenia się literaturze. Poznał też kilku innych uczniów, którzy zostali słynnymi literatami (Yamada Bimyo, Kawakami Bizan, Ozaki Koyo, Ishibashi Shian).
Studiując anglistykę na Cesarskim Uniwersytecie Tokijskim otrzymał stypendium za bardzo dobre wyniki w nauce, nie musiał też płacić czesnego. Po studiach został wykładowcą na macierzystej uczelni i w Pierszym Liceum w Tokio. Mimo prestiżowej posady w Tokio, nagle zrezygnował (1895) i udał się do Matsuyamy, to znaczy do stron rodzinnych Masaoki Shikiego na Sikoku, gdzie uczył angielskiego w szkole średniej.
Kiedy zdecydował się poślubić Kyoko z domu Nakane, sekretarza Izby Arystokratów, przeniósł się na wyspę Kiusiu, gdzie rozpoczął pracę w Piątym Liceum w Kumamoto. Po kilku latach, w 1900 roku otrzymał z Ministerstwa Edukacji polecenie wyjazdu do Anglii na studia języka angielskiego. Jak się później okazało, w tym czasie ministerstwo już planowało wymianę zagranicznej kadry na japońską, a Natsume Kinnosuke miał zastąpić Lafcadio Hearna (1850-1904) w zakładzie anglistyki Uniwersytetu Tokijskiego. Te informacje o wczesnych latach życia Natsumego są niezbędne dla zrozumienia zdarzeń ukazanych w filmie emitowanym przez telewizję NHK z okazji stulecia śmierci pisarza.
Natsume Soseki no tsuma
Natsume Soseki no tsuma (Żona Natsume Sosekiego)[3] oparty został głównie na faktach opisanych w książce Soseki no omoide (Wspomnienia o Sosekim, 1928) Natsume Kyoko (opowiadania żony pisarza spisał Matsuoka Yuzuru, zięć, mąż najstarszej córki Fudeko). Dlatego też tytuł filmu kieruje uwagę widza na żonę, czy raczej na jej wyobrażenie o pisarzu. Wspomnieć należy, że od pewnego czasu zarówno Kyoko, jak i jej mąż, obserwowani są przez Yamadę Fusako, tzn. kuzynkę żony, dziewczynę pełniącą obowiązki służącej, jak i uczącej się obowiązków przyszłej żony.
Jak wspomniałem, film emitowano w 2016 roku z okazji obchodów stulecia śmierci pisarza. Nie zapomniano jednak o kocie – w czołówce obserwuje on ludzi zgodnie z tekstem powieści Jestem kotem (zob. tekst Mistrz Soseki, żona i kot, pisarze.pl), w której pełni wyjątkową rolę w życiu tego japońskiego pisarza. Tym razem jest on raczej ozdobą, a nie bohaterem. Nie pełni też rozjemczej roli między małżonkami, Kinnosuke i Kyoko, gdy dochodzi do ostrych konfliktów, np. z powodu ryżowca, którego nikt nie nakarmił, gdy pisarz był zajęty, więc ptaszek zmarł. Kinnosuke obwinił żonę, chociaż to on miął się nim opiekować. Obiecał to żonie, kiedy przyjaciele przynieśli do domu klatkę i ryżowca, a on go od razu polubił. Dlatego gdy ujrzał martwego, nie potrafił opanować wściekłości, I utrwalił o nim pamięć w opowiadaniu pt. Buncho (Ryżowiec,1908)[4]
Z filmu dowiadujemy się również o tym, jak doszło do napisania powieści Kofu (Górnik, 1908), niedocenionej w dorobku Natsumego, a poświęconej bohaterowi pracującemu pod ziemią, tzn. w kopalni. To raczej przypadek sprawił, że powstał ten eksperymentalny utwór. A mianowicie, odwiedził pisarza były górnik Arai i nakłonił go do wysłuchania jego opowieści o warunkach pracy w kopalni miedzi. Właściwie to do domu pisarza przyprowadziła go służąca, to znaczy Fusako, wspomniana kuzynka Kyoko. która wyszła na dwór w poszukiwaniu ich kota, a spotkała młodego, ale obdartego mężczyznę, niosącego zaginionego zwierzęcia. Górnik wcześniej pracował w Ashio, w kopalni miedzi, w miejscowości w pobliżu Nikko, w prefekturze Tochigi.Takich faktów historycznych, szczególnych znaków czasu, jest w tym dramacie rodzinnym więcej. Stanowią one swego rodzaju tło historyczne dla życia rodziny pisarza, który zwykle kryje się w swoim gabinecie i pisze lub przeżywa bóle żołądka.
Znaki czasu
Natsume Soseki nie brał udziału w życiu społecznym czy politycznym. Można sądzić, że nie interesowal się polityką, ale w filmie Żona Natsumego… oglądamy krótkie ujęcia ważnych wydarzeń historycznych. Są to znaki czasu, ułatwiające śledzenie biegu wydarzeń w ograniczonym kręgu, którego centrum stanowi postać raczej tajemnicza i cierpiąca, niewiele mówiąca, a jeśli już, to raczej w gniewie. Natomiast aktywna i zdecydowana jest jego żona, która ratuje swe małżeństwo, jej mąż już nie panuje nad nerwami i chorobą. Poza tym urocza jest jej kuzynka Fusako, która w Kyoko widzi dobry dla siebie wzór żony, kobiety z charakterem (kosei no aru onna). Miłe i piękne są córki Fudeko, Tsuneko, Eiko i Aiko. Wraz z Fusako wnoszę one do dramatu rodzinnego wiele ciepła.
Natomiast napięcie dramatyczne rośnie, gdy pojawia się postać z przeszłości, tzn. Shiobara, który adoptowal i wychowywał Kinnosukego przez osiem lat, a teraz żąda za to pieniędzy, bo wie, że Kinnosuke dobrze zarabia. Podczas kłótni Kinnosuke dostaje ataku bólu żołądka. Ostatecznie sprawę rozstrzyga żona Kyoko. Najpierw odwiedza brata męża, by poradzić się w sprawie owego natrętnego Shiobary, a następnie oddaje mu ostatnie pieniądze, by wykupić od Shiobary pisemne zobowiązanie (nensho ) męża do zachowania ludzkich związków wobec siebie po ustaniu formalnych zobowiązań.
Do domu pisarza przychodzą również dawni uczniowie i pisarze. Bieg życia rodzinnego przerywają scenki z przeszłości małżomków oraz wydarzeń krajowych, wybijających rytm upływającego czasu.
Wyróżnione znaki czasu.
1 Zdjęcie tytułów informacji prasowych, mówiących o wielkiej bitwie morskiej, tzn. o zwycięstwie floty japońskiej nad rosyjską (Nihonkai Kaisen) w dniu 27 maja 1905 roku.
- Publikacja Jestem kotem w 1905 roku – kolejka kupujących przed wydawnictwem Fuzambo.
3 W domu Natsume pojawia się górnik Arai, który opowiada pisarzowi o warunkach panujących w kopalni, tzn. w kopalni miedzi w Ashio (Ashio dozan). odpowiedzialnej za zatrucie środowiska. Po latach tajemniczych chorób i zgonów w okolicy tej kopalni okazało się, że do rzeki Watarasegawa (miedzy prefekturami Tochigi i Gunma) napływały trujące substancje, które do dziś znajdują się w glebie tego obszaru.
- Incydent z czerwoną flagą (Akahata jiken / sekki jiken), czyli demonstracja w dniu 22 czerwca 1908 r. socjalistów niosących czerwone flagi i domagających się poprawy warunków pracy. Demonstrację zorganizowała prekursorska organizacja związków zawodowych. Aresztowano 14 osób, których osądzono 15 sierpnia w Tokio. Uczestniczył w niej wspomniany górnik Arai, który zaopiekował się służącą Fusako wracającą z zakupów i w ten sposób uniknął zatrzymania przez atakującą policje.
- Arai w czasie rozmowy z Fusako pokazuje czasopismo „Heiminsha” („Towarzystwo Zwykłych Ludzi” ), którego wydawcy głosili egalitaryzm i pacyfizm. I mówi, że należy zmienić panujący porządek świata. Ta scena ma sugerować narodziny świadomości klasowej. W tym czasie Fusako podkochuje się w Araim.
- Incydent Kotoku Shusuia, czyli wydarzenie nazwane nazwiskiem literata-anarchisty, sądzonego i skazanego na karę śmierci w „incydencie wielkiej zdrady” (daigyaku jiken), tzn. oskarżenia anarchistów i socjalistów o przygotowanie zamachu na życie cesarza. Wówczas po masowych aresztowaniach (25 maja 1910 r.) bez szczegółowego śledztwa – skazano (18 stycznia w 1911 r.) 24 osoby na karę śmierci, a wyrok wykonano 24 stycznia na 11 mężczyznach, a następnego dnia na jednej kobiecie.
- Mokuyokai (Spotkania Czwartkowe) w domu Natsume, zapoczątkowane w połowie października w 1906 r. W Spotkaniach Czwartkowych uczestniczyli byli uczniowie Kinnosuke, jak również tacy pisarze jak: Komiya Toyotaka, Suzuki Miekichi, Morita Sohei. Przychodzili również Uchida Hyakken, Nogami Yaeko, Terada Torahiko, Abe Jiro, Watsuji Tetsuro, a później młodzi pisarze ze środowiska grupy pisma „Shinshicho” („Nowe Prądy”), tzn. Akutagawa Ryunosuke i Kume Masao (Kume pragnął ożenić się z Fudeko, najstarszą córką Natsume). Dom Natsume odwiedzali również zaproszeni przez uczestników goście, np. aktor kabuki Nakamura Kichiemon czy feministka Hiratsuka Raicho. Zwyczaj ten trwal do 9 kwietnia 1937 r. Często uważa się, że spotykali się członkowie szkoły Sosekiego, chociaż takiej szkoły nie utworzył. Był to swego rodzaju salon, w którym prowadzono swobodne dyskusje, nierzadko krytyczne wobec gospodarza. Po śmierci Natsumego 9 grudnia 1916 roku powstał zwyczaj organizowania spotkań z okazji kolejnej rocznicy śmierci pisarza (meinichi, tzn. kunichikai – spotkania w dniu dziewiątym).
- W tym okresie rodzina Natsume przeprowadza się dwukrotnie: z Sendagi do Nishikaty w dzielnicy Komagome, a następnie do Waseda Minami cho. Ta ostatnia rezydencja, wynajęta przez Natsumego, nazwana została Soseki Sambo. Ze względu na to, że w tym domu Soseki mieszkał 10 lat i napisał w nim liczne powieści (Sanshiro – imię bohatera,1908, Sorekara -A następnie, 1909, Mon – Wrota, 1910, Kojin – Wędrowcy, 1912, Higan sugi made – Po zrównaniu dnia z nocą, 1912 Kokoro – Sedno rzeczy, 1914, Meian – Światło i mrok, 1016) spadkobiercy dom wykupili. W Tym domu kontynuowano Spotkania Czwartkowe. Pod koniec wojny 25 maja spłonąl w czasie amerykańskiego bombardowania. Po wojnie w części działki urząd dzielnicy Shinjuku założył Park Sosekiego, a następnie -w związku z 150 rocznicą narodzin pisarza – we wrześniu 2017 roku otworzył Dom Pamięci Soseki Sambo.
Struktura dramatu
Dramat rodzinny „Żona Natsumego Sosekiego”(NHK, wrzesień-październik 2016) składa się z czterech ponad godzinnych odcinków, a mianowicie Yume miru fufu (Marzenia małżonków), Wagahai wa neko de aru (Jestem kotem), Yakkai na kyaku (Kłpotliwy gość) i Tatakau fufu (Walczący małżonkowie).
Marzenia małżonków
Nakane Shigekazu, ojciec Kyoko, proponuję córce spotkanie z kandydatem na męża. Jest nim Natsume Kinnosuke, który ma 29 lat i pracuje jako nauczyciel w Matsuyamie. Kyoko od dzieciństwa lubiła wróżby, więc w tej ważnej sprawie zapytała losu o to, co ma robić.
Pod koniec 1895 roku dochodzi do spotkania (miai) Kyoko z Kinnosuke, który przyszedł sam, bez swatki ani rodziców. Jak plotka głosi, na powitanie skomponował haiku, które rozśmieszyło dziewczynę. Kyoko nie kazała długo czekać na wynik spotkania z kandydatem.. Szybko zdecydowała się wyjść za niego. Kinnosuke jeszcze uczestniczył w tradycyjnej grze w karty z wierszami (utakaruta) w domu Nakane. Niewątpliwie, chciałby wrócić do Tokio, ale nie znaleziono dla niego pracy w stolicy, udal się więc do Kumamoto, gdzie zaproponowano mu stanowisko profesora języka angielskiego w Piątym Liceum. Kyoko pojechała razem z nim. I tam też rozpoczyna się ich małżeńskie życie (zob. pisarze.pl , Mistrz Soseki, żona i kot).
I tak rozpoczyna się również dramat, w którym to właśnie Kyoko jest bohaterką, zwłaszcza, że to ona jest często siłą sprawczą w trudnym okresie modernizacji kraju. I to ona najczęściej ratuje małżeństwo w konfliktowych sytuacjach. A kiedy poprosiła męża, by powiedział jej, o czym on marzy, odpowiedział, że chciałby zostać pisarzem. Tymczasem ministerstwo edukacji przygotowuje mu karierę naukową i wysyła go do Anglii (1900 r.) na studia. Z Londynu wraca schorowany, znerwicowany, małżeństwu grozi rozpad. Zwłaszcza że Kinnosuke nie jest zadowolony ze swej pracy nauczyciela i wykładowcy uniwersyteckiego. Korzysta więc z okazji, gdy gazeta „Asahi Shimbun” proponuje mu stanowisko znacznie lepiej opłacane i pozwalające na skoncentrowanie się na pisaniu powieści. Żona jest przeciwna, bo jeszcze nie nic wie o honorariach gazety. Ale kiedy się dowie, że miesięczna pensja wyniesie 200 jenów (może nawet dwa miliony dzisiejszych jenów?), mięknie jej opór. Mąż domaga się jej zgody, chociaż wie, że wybierze propozycję „Asahi”. I tak się staje. W kwietniu 1907 roku zostaje pracownikiem tej gazety. Kierując działem literackim, zostaje zawodowym pisarzem.
W następnym odcinku nadal się kłócą. Ale przecież chyba się kochają, ponieważ przybywa im dzieci. Kiedy pojawia się nieproszony, kłopotliwy gość, tzn. Shiobara, który wychowywał chłopca Kinnosuke przez osiem lat jako ojciec, a teraz żąda pieniędzy i opieki w jego trudnych warunkach finansowych. Dochodzi między nimi do kłótni, które wywołują ataki bólu żołądka Kinnosuke. Są więc w dramacie epizody szpitalne, miejsca rekonwalescencji i słynny pobyt w Shuzenji na Półwyspie Izu w sierpniu 1910 roku, gdzie umierający Soseki cudem powraca do zdrowia[5]. I małżonkowie mogą przeżyć jeszcze wiele chwil szczęścia i podziwiać piękno krajobrazu podczas podróży.
M.M.
[1] W kręgu Kokoro. O literackich i pozaliterackich kontekstach sedna rzeczy Natsumego Sosekiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,2017.
[2] [2][2] Na temat wcześniejszych publikacji na temat Natsumego, zob. Mikołaj Melanowicz, „Kilka refleksji w związku ze stuleciem obecności Kokoro w dyskursie literackim”, w: W kręgu Kokoro,op.cit., s. 173-179.
[3] W roli żony Natsume wystąpiła Ono Machiko (ur.1981), natomiast w roli pisarza – Hasegawa Hiroki (ur. 1977). Różnica wieku między małżonkami Natsume wynosiła 10 lat. Natsume Kyoko (właściwe imię Kiyo urodziła się w 1877 r., zmarła w 1963 roku.
[4] [4][4] Natsume Soseki, Ryżowiec, w Chrestomatia współczesnych opowiadań japońskich, Meiji 1868-1912) – Taisho (1912-1926). Wybór, wstęp i tłumaczenie Monika Szychulska, Wydawnictwo Akademickie
[5] Dziś w hotelu, w którym odpoczywał Soseki, można obejrzć przedmioty związane z tym pobytem w Izbie Pamięci Sosekiego.
