Selim Chazbijewicz
Tatarzy na Litwie i w Polsce. Dzieje, kultura, tradycja, wojskowość
Juliusz Kossak Taniec tatarski
Druga połowa wieku XIX i wiek XX
Przedstawiciele tej grupy etnicznej walczyli też czynnie o odzyskanie przez Polskę niepodległości. Byli też aktywnymi członkami ruchu odrodzenia narodowego Tatarów krymskich, nadwołżańskich, Azerbejdżanu, górali północnego Kaukazu, Turkiestanu. Uczestniczyli w zjazdach i kongresach muzułmanów rosyjskich, aktywnie pracując na rzecz wolności tych narodów[1]
Pod koniec wieku XIX i na początku XX zaczęło się narodowe odrodzenie polsko- litewskich Tatarów, co związane było z ogólną atmosferą w Europie, gdzie nacjonalizm zaczął być wiodącą ideologią, a także ze wzrostem uczuć narodowych wśród narodów muzułmańskich w Cesarstwie Rosyjskim jak też z wysiłkiem grupy młodej inteligencji polskich Tatarów.
W Petersburgu pod koniec wieku XIX zamieszkiwała również spora kolonia Polaków oraz innych mieszkańców imperium. Według danych statystycznych w roku 1900 mieszkało tam 50 tys. Polaków, co stanowiło 3,57% populacji miasta[2]. Według tych samych statystyk mieszkało w Petersburgu 5,8 tys. Tatarów z Krymu, Powołża, Syberii. W tej licznej narodowościowej mozaice mieścili się również polsko- litewscy Tatarzy. W Pewtersburgu kształcili się aktywiści ruchu narodowego i pantureckiego oraz panislamskiego w Rosji, wśród których przebywali też studiujący polscy Tatarzy z takich rodzin jak Achmatowicze, Kryczyńscy, Sulkiewicze, Bazarewscy i in. Wtedy to, na początku wieku XX zaczął pełnić rolę organizacyjną i przywódczą Leon Kryczyński, pochodzący ze starego, ziemiańskiego, tatarskiego rodu kniaziów Najman Mirza Kryczyńskich wywodzących się z rodziny kniaziów Najmanów- Piotrowiczów, jednej z najstarszych rodzin arystokracji tatarskiej w Wielkim Księstwie Litewskim[3]. Leon, wespół z bratem, Olgierdem zaczęli organizować tatarską młodzież akademicką w ówczesnym Petersburgu tworząc w latach 1907-1908 nielegalne Koło Akademików Tatarów Polskich. Bracia Leon i Olgierd Najman Mirza Kryczyńscy, aktywnie uczestnicząc w ruchu odrodzenia narodów muzułmańskich w Rosji, po 1920 włączyli się w budowanie polskiej rzeczywistości. Leon Kryczyński był liderem i organizatorem życia kulturalnego polskich Tatarów w okresie międzywojennym, wydawcą, społecznikiem, pisarzem. Od roku 1935 mieszkał w Gdyni, pełniąc funkcję wiceprezesa sądu okręgowego. Był redaktorem naczelnym i praktycznie wydawcą czasopisma „Rocznik Tatarski” które to w rzeczywistości było almanachem niż wydawnictwem periodycznym. Ukazały się trzy tomy „Rocznika Tatarskiego” stanowiące fundament zarówno badań naukowych nad polsko- litewskimi Tatarami jak i etnicznej samoidentyfikacji grupy. W roku 1939 został rozstrzelany w Piaśnicy przez Niemców. Olgierd Kryczyński był również społecznym i politycznym liderem polskich Tatarów, prezesem Gminy Muzułmańskiej w Warszawie, prokuratorem Sądu Najwyższego RP, zamordowany został przez NKWD w Smoleńsku w 1941 roku.
Wśród innych najbardziej znanych Tatarów tego okresu należałoby wymienić Aleksandra i Macieja Sulkiewiczów oraz Jakuba Szynkiewicza. Aleksander Sulkiewicz, wywodzący się z dawnej tatarskiej arystokracji, był bliskim współpracownikiem i przyjacielem marszałka Piłsudskiego z wczesnego okresu walki niepodległościowej. Był jednym z współorganizatorów PPS, organizował przerzut przez granicę zaboru rosyjskiego pisma „Robotnik”, organu PPS. Po rozłamie w partii aktywny zwolennik linii Piłsudskiego, organizator ucieczki przyszłego naczelnika państwa z więzienia w Petersburgu. Poległ w 1916 roku jako żołnierz I brygady Legionów[4].
Maciej Sulkiewicz, kuzyn Aleksandra, generał lejtnant armii rosyjskiej, po rewolucji lutowej w 1917 r. organizator na byłym froncie rumuńskim Korpusu Muzułmańskiego złożonego z żołnierzy i oficerów tego wyznania z byłej armii cesarsko-rosyjskiej. Po rozbrojeniu korpusu przez Niemców udał się z oficerami na Krym, gdzie od czerwca do października 1918 roku pełnił funkcje premiera, ministra spraw zagranicznych i wojny Demokratycznej Republiki Krymu, której niepodległość ogłosili krymscy Tatarzy. Po zajęciu Krymu przez Armię Ochotniczą gen. Denikina udał się do Azerbejdżanu, gdzie został szefem sztabu i organizatorem armii tego państwa, które przez krótki okres czasu uzyskało niepodległość. W 1920 r. został rozstrzelany przez bolszewików w Baku[5].
Jakub Szynkiewicz, absolwent filologii orientalnej uniwersytetu berlińskiego, był przywódcą religijnym polskich Tatarów, na I Wszechpolskim Kongresie Muzułmańskim w Wilnie w 1925 roku wybrany – muftim – głową islamu w Polsce. Po wojnie emigrował do Egiptu i USA.
Warto również wymienić Stefana Tuhan Mirzę Baranowskiego, publicystę, historyka, redaktora naczelnego miesięcznika „ Życie Tatarskie” ukazującego się w latach 1934-1939 w Wilnie, formalnie jako organ Oddziału Wileńskiego Związku Kulturalno- Oświatowego Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej. Organizacja ta, której inicjatorami byli bracia Kryczyńscy istniała w latach 1926- 1939. Jej celem było zarówno odrodzenie narodowe jak i samopomoc społeczna jak też podniesienie poziomu oświaty wśród polskich Tatarów. Związek ten organizował świetlice, zespoły folklorystyczne, odczyty a także bale, zabawy i spotkania młodzieży. Wkład tej organizacji w podtrzymanie tradycji tatarskich w Polsce międzywojennej jest naprawdę trudny do przecenienia.
W okresie II Rzeczypospolitej liczba ludności tatarskiej wynosiła 6000 osób. Tatarzy zamieszkiwali województwa północno-wschodnie: wileńskie i nowogródzkie. Na terenie Polski było w latach 1918-1939 17 meczetów i 2 muzułmańskie domy modlitwy, istniało 19 gmin wyznaniowych zrzeszonych w Muzułmańskim Związku Religijnym w RP, na czele którego stał mufti. Wydawano trzy tytuły prasowe: „Przegląd Islamski”, kwartalnik w l. 1930-37 w Warszawie; „Życie Tatarskie”, miesięcznik w l. 1934-1939 w Wilnie i „Rocznik Tatarski”, czasopismo naukowe i społeczno-literackie. Centrum kulturalnym i społecznym oraz religijnym było dla Tatarów w okresie międzywojennym Wilno.
W okresie II wojny światowej istniał przy dowództwie II Korpusu Wojska Polskiego na Zachodzie Naczelny Imamat Wojskowy Muzułmanów Polskich, działający do 1947 roku. W tym też roku , w dniach 26 i 27 września miał miejsce I-szy Walny Zjazd Muzułmanów Polskich w Wielkiej Brytanii który powołał Naczelny Imamat Muzułmanów Polskich w Wielkiej Brytanii[6], ściśle współpracujący z polskimi ośrodkami emigracyjnymi. Naczelny imam Emir Bajraszewski wchodził w skład IV Rady Narodowej z nominacji Augusta Zaleskiego, prezydenta RP na Uchodżstwie. Imamat wydawał również własne czasopisma[7], takie jak „Komunikat” oraz pożniej „ Głos z Minaretu”.
cdn.
[1] Leon Najman Mirza Kryczyński, Tatarzy polscy a Wschód muzułmański (:) Rocznik Tatarski, t. II, Zamość 1935, s.1-131, wyd. II w (:) Rocznik Tatarów Polskich t. IX, Gdańsk 2004, ss.5-120 + 16 nlb.
[2] Jan Tyszkiewicz, Z historii Tatarów (…), op. cit., s.87.
[3] Stanisław Dumin, Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, Gdańsk 1999, s.96.
[4] Leon Kryczyński, Czarny Michał ( Aleksander Sulkiewicz) 1867-1916. Wierny żołnierz Marszałka Piłsudskiego. Szkic biograficzny, Wilno 1932.
[5] Arsłan Bej ( Leon Kryczyński) , Generał Maciej Sulkiewicz (1865-1920), „Rocznik Tatarski”, t.1, Wilno 1932, s.247-256.
[6] Kaledarz Muzułmański 1368/1949, oprac. i wyd. Naczelny Imamat Muzułmanów Polskich w Wielkiej Brytanii, Londyn 1949, s.24.
[7] Selim Chazbijewicz, Prasa tatarsko-muzułmańska w Polsce w latach 1939-1996, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.3, Gdańsk-Toruń 1995, s.87-103.
