Marian Kałuski
Teatr polski we Lwowie 1780-1945
W polskim Lwowie w latach 1780-1945 kwitło bujnie polskie życie teatralne – działały stałe i liczne teatry polskie: teatry dramatyczne, kabarety, operetka i opera (pierwszy skromny teatr ukraiński – Teatr Ruśkiej Besidy powstał we Lwowie dopiero w 1864 r.). Polski ośrodek teatralny w Krakowie często ustępował pierwszego miejsca polskiemu ośrodkowi teatralnemu we Lwowie, a w okresie międzywojennym scena lwowska należą do najlepszych w Polsce.
Pierwszy stały zawodowy teatr polski we Lwowie założyli w sierpniu 1780 roku Tomasz i Agnieszka Truskolascy wespół z Kazimierzem Owsińskim (dla przykładu pierwszy stały teatr w Krakowie został założony w 1781 r.). Teatr ten działał do września 1783 roku. W latach 1795-99 teatr polski we Lwowie prowadził Wojciech Bogusławski, zwany „ojcem teatru polskiego”. Następnie przez 3 lata teatr amatorski prowadził Jan Nepomucen Kamiński, uczeń Bogusławskiego; niestety teatr ten zamknięto z nakazu zaborcy austriackiego. W 1809 roku Kamiński wrócił do swego Lwowa i wznowił – nie bez przeszkód ze strony zaborcy – trudną walkę o polską scenę, zakończoną sukcesem. Kamiński będąc dyrektorem teatru polskiego w latach 1809-42 położył wielkie zasługi dla polskiego życia teatralnego we Lwowie. W założonym przez niego zespole znalazły się tak znakomite nazwiska, jak np. Antoni Bensa czy Jan Nepomucen Nowakowski, a w 1817 roku zadebiutował w nim Aleksander hrabia Fredro jako autor dramatyczny sztuką „Komedia na prędce”. Fredro wrósł w teatr lwowski i pozostał mu wierny: na jego scenie miały miejsce pierwsze wykonania większości jego licznych komedii.
W tym czasie teatr miał swoją siedzibę w przerobionym na ten cel w 1787 roku kościele pofranciszkańskim. Z biegiem lat teatr polski we Lwowie utrwalił swój byt dzięki energicznemu kierownictwu i społecznemu mecenatowi. Hrabia Stanisław Skarbek zbudował w 1842 roku własnym kosztem wielki budynek teatralny przy Krakowskim Przedmieściu. Teatr ten, zwany Teatrem Skarbkowskim, mający widownię dla 1460 osób, w momencie jego otwarcia był największym teatrem w Europie. Budynek był przez fundatora oddany miastu w bezpłatne użytkowanie na pięćdziesiąt lat. Zaborca austriacki, prowadzący wówczas politykę germanizacyjną, w statucie teatru narzucił polskiemu teatrowi obowiązek wystawiania sztuk także w języku niemieckim, podczas których teatr świecił pustkami, gdyż niewielu Niemców mieszkało we Lwowie. Inauguracyjnym przedstawieniem była niemiecka sztuka Franza Grillparzera „Życie snem”, zaś następnego dnia polski zespół wystawił „Śluby panieńskie” Aleksandra Fredry. Polski zespół grał w poniedziałki, środy i piątki, zaś w pozostałe dni występował zespół niemiecki. Sytuacja taka trwała do 1871 roku, kiedy po uzyskaniu przez Galicję autonomii teatr został całkowicie objęty przez polski zespół teatralny (Wikipedia).
Jednak i przed 1871 rokiem teatr polski – Teatr Skarbkowski był skarbnicą i szermierzem polskości w mieście. Na przykład ówczesny Lwów zapoczątkował wystawianie dramatów Juliusza Słowackiego na ziemiach polskich, wystawiając 7 marca 1862 roku „Balladynę” i w tym samym roku „Marię Stuart”, a 23 czerwca 1863 roku „Lille Wenedę”, a później dramaty Juliusza Słowackiego zawsze były w repertuarze teatrów lwowskich. Podczas pobytu marsz. Józefa Piłsudskiego we Lwowie 22 listopada 1920 roku z okazji drugiej rocznicy wyzwolenia arcypolskiego miasta z rąk ukraińskich intruzów, w ramach bogatego programu uroczystości, specjalnie dla Marszałka w Teatrze Wielkim wystawiono I akt Kordiana Juliusza Słowackiego.
W 1872 roku w teatrze założona została polska scena opery i operetki, wówczas jedyna w Galicji (koncertowali tu m.in. Franciszek Liszt i Niccolo Paganini). Chociaż w operze lwowskiej wystawiano opery wielu wielkich kompozytorów europejskich, jednak jej głównym celem było otworzenie swojej sceny dla twórczości polskich kompozytorów. Wystawiane tu przed 1918 rokiem polskie opery (jak np. „Straszny dwór” Stanisława Moniuszki w 1877 r. czy „Konrad Wallenrod” w 1885 r. i „Goplana” w 1897 r. Władysława Żeleńskiego) pomagały czcić i pielęgnować historyczną pamięć narodu polskiego. To w operze lwowskiej w 1900 roku premierami „Janka” Władysława Żeleńskiego (1837-1921) i w 1901 roku „Manru” Ignacego Jana Paderewskiego (1860-1941) opera polska wkroczyła w XX wiek; także tutaj w 1909 roku odbyła się premiera opery Ludomira Różyckiego (1883-1953) „Bolesław Śmiały” z librettem według Stanisława Wyspiańskiego. Około 1870 roku powstało we Lwowie Towarzystwo Przyjaciół Sceny Polskiej, które założyło szkołę dramatyczną, którą ukończyło wielu polskich wybitnych aktorów teatralnych.
Po prawie 60 latach użytkowania Teatru Skarbkowskiego teatr lwowski potrzebował nowej i bardziej nowoczesnej sceny. Ten nowy, jeszcze wspanialszy gmach teatralny (i operowy) otrzymał Lwów w 1900 roku (gmach ma powierzchnię ponad 3000 m^2, kształt prostopadłościanu o wymiarach 45×95 m, a budowlę wieńczy znajdująca się nad sceną miedziana kopuła, widownia ma 1200 miejsc, piękna główna kurtyna jest, tak jak w krakowskim Teatrze im. J. Słowackiego, dziełem artysty-malarza Henryka Siemiradzkiego); był to do 1945 roku najpiękniejszy budynek teatralny w Polsce i jest to jeden z najpiękniejszych budynków miasta. W okresie międzywojennym był nazywany Teatrem Wielkim. Zbudowany w centrum miasta (kończył w kierunku północnym sławne Wały Hetmańskie) według planu wybitnego polskiego architekta Zygmunta Gorgolewskiego, a upiększony został przez znanych polskich malarzy i rzeźbiarzy. 4 października 1900 roku odbyło się uroczyste otwarcie teatru roku w obecności gości honorowych – Henryka Sienkiewicza, Ignacego Paderewskiego, Henryka Siemiradzkiego, prezydenta miasta Godzimira Małachowskiego, namiestnika galicyjskiego Leona Ponińskiego, marszałka krajowego galicyjskiego Stanisława Badeniego oraz delegacji z Pragi czeskiej z burmistrzem Vladimirem Srbem i byłym dyrektorem Narodowego Divadla Františkiem Adolfem Šubertem. Odegrano hymny: polski, austriacki i czeski. W programie inauguracyjnym wystawiono: widowisko poetycko-choreograficzne „Baśń nocy świętojańskiej” ze słowami Jana Kasprowicza i oprawą muzyczną Seweryna Bersona, operę Władysława Żeleńskiego „Janek” (specjalnie na tę okazję zamówioną i skomponowaną) oraz komedię Aleksandra Fredry „Odludki”.
W latach 1900-06 teatrem polskim we Lwowie kierował Tadeusz Pawlikowski, a w latach 1906-18 Ludwik Heller. Pawlikowski i Heller zebrali świetny zespół (m.in. Irena Solska, Paulina Wojnowska, Anna Gostyńska, Kazimierz Kamiński, Ludwik Solski, Karol Adwentowicz). Wtedy to teatr lwowski uzyskał poziom zachodnioeuropejski. W 1906 i w 1910 roku teatr lwowski występował z powodzeniem we Wiedniu, a w 1913 roku w Paryżu, gdzie Heller otrzymał za poziom gry zespołu palmy akademickie. W okresie międzywojennym wybitnymi dyrektorami Teatru Wielkiego byli Leon Schiller (1930-31) i Wilam Horzyca (1932-37). To właśnie we Lwowie Leon Schiller rozwijał swoją koncepcję „teatru monumentalnego”, która zaowocowała m.in. realizacjami utworów wielkich romantyków polskich – najsławniejsze jego inscenizacje: „Kordian” w 1930 i „Sen srebrny Salomei” w 1932 roku Juliusza Słowackiego, „Dziady” Adama Mickiewicza w 1932 roku. Horzyca inscenizował m.in. „Wyzwolenie” Stanisława Wyspiańskiego (1935), a za jego dyrekcji odbyła się – co warto odnotować – prapremiera „Kleopatry” Cypriana Kamila Norwida (1933). W teatrze lwowskim dojrzał wielki talent scenograficzny Andrzeja Pronaszki i Władysława Daszewskiego, inscenizatorski Wilama Horzycy, za którego dyrektorstwa teatr monumentalny doszedł do niebywałego rozkwitu, a jednocześnie powstał aktualny teatr polityczny (np. „Krzyczcie Chiny” S. Tretiakowa w inscenizacji Schillera, 1932), który nasunął nowy styl, neorealizm, widoczny potem w twórczości młodszych inscenizatorów (A. Węgierko, E. Wierciński). Toteż już po pierwszym sezonie Horzycy stwierdzono, że „można mówić o specjalnie lwowskim stylu kształtowania rzeczywistości teatralnej” (S. Kawyn „Wiadomości Literackie” 1934, nr 7).
W polskim teatrze we Lwowie wystawiono po raz pierwszy w Polsce wiele sztuk i dramatów, m.in. „Hamleta” Szekspira (1798), „Otwartą tajemnicę” (1824) i „Lekarza swojego honoru” Calderona, „Ucznia diabła” Bernarda Shaw (1903), „Ojca” Augustyna Strindberga (1908); teatr lwowski w latach 1906-14 wystawił największą liczbę utworów wielkiego dramatopisarza norweskiego Henrika Ibsena prezentowanych w teatrach w Polsce. Również wiele polskich sztuk i komedii wystawiono we Lwowie po raz pierwszy w Polsce, m.in. nieśmiertelną komedię „Zemstę” Aleksandra Fredry (1834) i 15 innych jego komedii, „Legendę” Stanisława Wyspiańskiego (1904), „Moralność pani Dulskiej” (1907, jej akcja toczy się we Lwowie), „Ich czworo” (1907) i „Panna Maliczewska” (1910) Gabrieli Zapolskiej, „Kleopatrę Cypriana Norwida (1933). W teatrze lwowskim odbyły się debiuty autorskie znakomitych pisarzy, m.in. Józefa Korzeniowskiego („Dymitr i Maria” 1831), Tadeusza Rittnera („Sąsiadki” 1901), Włodzimierza Perzyńskiego („Lekkomyślna siostra” 1904). Podczas gdy we Lwowie „Dziady” Adama Mickiewicza wystawiono po raz pierwszy w 1906 roku, to w Warszawie dopiero w 1909 roku, „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego we Lwowie w 1901 roku (razem z Krakowem), a w Warszawie w 1902 roku.
W latach 1780-1945 we Lwowie w różnym okresie czasu działało aż kilkadziesiąt polskich teatrów lub zespołów teatralnych. W 1931 roku działały we Lwowie 3 duże teatry polskie (nie licząc kilka innych mniejszych i kabaretów) posiadające własne budynki teatralne. Na scenie tych teatrów grali prawie wszyscy wybitni aktorzy i aktorki polskie z Heleną Modrzejewską na czele. Wydany w Warszawie w 1973 roku „Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965” wymienia aż 1451 aktorów i aktorek, którzy występowali do 1945 roku w teatrach polskich we Lwowie. W 1936 roku teatry polskie we Lwowie sprzedały 227 biletów teatralnych.
Wiele kabaretów polskich działało we Lwowie od pierwszych lat XX wieku do 1939 roku. Najbardziej znane to kabaret artystyczny Semafor i literacki „Ul”. To głównie kabarety sprawiły, że tylko Lwów i Warszawa posiadały do 1939 roku z wszystkich polskich miast i posiadają do dzisiaj tak wielki wybór utworów: piosenek wierszy, anegdot, poświęconych miastu, których treścią jest nie tylko historia ale i codzienne życie jego mieszkańców. Prócz scen dla inteligencji powstał we Lwowie w 1901 roku tani teatr polski zwany ludowym.
Jeden teatr polski działał we Lwowie także podczas sowieckiej okupacji miasta w latach 1939-41. Odrodzony w 1944 roku, po trzyletniej przerwie podczas okupacji niemieckiej miasta, teatr polski został w 1945 roku przymusowo ewakuowany do Katowic przez władze sowieckie.
Teatry polskie we Lwowie, obok teatrów Warszawy i Krakowa, odegrały największą rolę w dziejach teatru polskiego.
