Jan Strękowski
Łakomiec i klocki lego
4 czerwca obchodzimy 25 rocznicę obalenia ustroju, który jednym się podobał, innym nie, jeszcze innych wkurzał. Niektórzy zresztą uważają, że niczego nie obaliliśmy (chyba, że pół litra w Magdalence). Czy dlatego, że zamiast armat używaliśmy tak niepoważnego sprzętu jak pralka „Frania”?
xxx
W PRL starano się oduczyć obywateli produkowania narzędzi do strzelania i do drukowania. Dlatego kiedy w 1968 r. Bogumiła Blajfer zaczęła drukować ulotki za pomocą wyżymaczki wymontowanej z pralki „Frania” przypominać to mogło kawał, który opowiadano w początkach peerelu, o tym, jak to w czasie wojny „Rusek wynalazł u Niemca na strychu rower” – jako że obywatele ZSRR, według obowiązującej wtedy powszechnie wykładni, wynaleźli wszystko.
Powodem blokady dostępu do wolnego słowa i narzędzi służących jego produkcji była waga przywiązywana przez komunistów do tej dziedziny ludzkiej aktywności. W każdym razie we wspomnianym 1968 r. zaczynać musieliśmy od wyżymaczki pralki „Frania” i przejść ponownie cały cykl wynalazczy – folie, sukna, ramy, ramki, nie mówiąc o wyciąganiu ze strychów i piwnic poupychanych tam od wojny urządzeń, jak ręczne powielacze czy nawet, jak w stanie wojennym w Sandomierskiem, używanej ponoć przez oddział Jędrusiów bostonki, takiej jak ta, na której swego „Robotnika” drukował na początku XX wieku sam Józef Piłsudski.
Harcownicy
Na początku stanu wojennego w pisemku dla dzieci „Miś”, ukazała się wkładka „Mały drukarz”, instruująca, jak ze szpulki na nici zrobić malutką drukarenkę. Rzecz była nadzwyczaj aktualna, wszak niejeden Polak głowił się wtedy nad skonstruowaniem czegoś, czym można byłoby przywalić komunie. Numer został wykupiony na pniu… przez dorosłych.
Trudno powiedzieć, czy skorzystano z podanej przez redakcję „Misia” instrukcji, jednak takich, którzy z gorszym lub lepszym skutkiem starali się wymyślić sprzęt drukarski, nie brakowało. A pierwsze próby miały miejsce tuż po powstaniu Komitetu Obrony Robotników i pojawieniu się „Komunikatu” KOR, „Biuletynu Informacyjnego” i „U Progu”. Niektórzy, jak łódzki grafik Wojciech Hempel, współpracownik NOWEJ czy chemik z Politechniki Warszawskiej, twórca Wydawnictwa Archiwum, Jacek Arct, postanowili zbudować sprzęt drukarski sami.
Tak relacjonował swoje próby Hempel: „To jest folia aluminiowa. A to maszyna do pisania. Włożyliśmy pod jej wałek papier ścierny, czyli szmergelpapier, na ten nałożyliśmy ową aluminiową folię. Czcionka maszyny uderza w tę folię, a szmergelpapier robi w niej maleńkie dziureczki w kształcie literek i powstaje szablon, z którego użyciem potem, przeciskając przez te otworki farbę uzyskujemy wydrukowaną kartkę. Próbowałem tego kilkakrotnie i wychodziło trzydzieści, czterdzieści egzemplarzy, choć przeważnie folia pękała wcześniej. W 1978 roku przyjechał do Łodzi szef Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA, Mirek Chojecki, i całkiem poważnie zapytał mnie, jakie są możliwości użycia cynfolii do druków podziemnych. Mogłem mu wtedy odpowiedzieć, że żadne.”
Podobny efekt uzyskał Jacek Arct. Wymyślił on tzw. technikę kocykową. Do płyty szklanej przyklejano sukno grubości 2 – 3 milimetrów, które nasączało się farbą drukarską, na tym kładło matrycę, na nią arkusz papieru i przejeżdżało wałkiem. Farba przesączała się przez matrycę i powstawał wydruk. Problem był jednak z bardzo gęstą farbą offsetową, której przeciśnięcie przez otworki w matrycy wymagało wielkiej siły nacisku. Należało ją rozcieńczyć i byłoby po sprawie, ale Arct z kolegami, zamiast rozcieńczyć farbę zwiększali ciężar wałka, dochodząc do wałków piętnastokilogramowych, które nadawały się bardziej do uprawiania ćwiczeń kulturystycznych niż drukowania. Poszli w końcu po rozum do głowy, zaczęli rozcieńczać farbę, i jak twierdzi twórca techniki, okazała się ona całkiem wydajna.
Innym ich pomysłem było wykonywanie matryc z papieru kredowanego, w którym wyciskało się litery uderzając w czcionki maszyny do pisania. Papier nasączało się parafiną, którą potem gorącym żelazkiem wypłukiwano z miejsc, w których wyciśnięto litery, tak by stały się przesączalne dla farby. W stanie wojennym, produkowali też farbę powielaczową.
Stal sprężynowa i guma do majtek
Sukcesem skończył się inny eksperyment. Chodzi o wprowadzenie sitodruku do podziemnego drukarstwa. Wiekopomne zasługi mają tu: Witold Łuczywo, redaktor „Robotnika” i jeden z twórców podziemnej poligrafii lat 70 i 80, jego koledzy oraz… guma do majtek.
Pomysł sitodruku podsunęli mu laboranci z Instytutu Chemii Przemysłowej na Żoliborzu: „Wzięliśmy farbę offsetową, rozcieńczyliśmy ją i zaczęliśmy drukować. Ale okazało się, że do obsługi ramki sitodrukowej potrzebne są trzy osoby. Jedna podkładała papier, druga przeciągała farbę raklą po sicie, no i ktoś jeszcze był potrzebny do unoszenia ramki, a były tylko dwie osoby, ja i Basia Felicka. Nie było tej trzeciej do podnoszenia ramy. I wtedy wpadłem na pomysł, żeby do żyrandola przywiązać drugi koniec tej ramki za pomocą gumy, i była to guma od majtek Basi Felickiej.”
Byli jednak tacy, którzy próbowali sitodruk ulepszyć. Wspominał o tym Łuczywo w rozmowie z Pawłem Smoleńskim: „Nie przyjął się sitodruk tylko w Gdańsku, gdzie miejscowi inżynierowie zaangażowani w opozycję uważali, że skonstruują coś własnego i oryginalnego. Gdy milicja zarekwirowała im jakąś maszynę własnej produkcji, w protokole napisali, że zabierają urządzenie łańcuchowo – mechaniczne”. O tym to urządzeniu tak opowiadał Bogdan Borusewicz: „Andrzej Gwiazda powiedział, jak można gumę od majtek? Zastąpił gumę łańcuchem od roweru i mnóstwem trybików. Zmierzył grubość kartki, zero i dwie dziesiąte milimetra, i na tyle zaprogramował skok łańcucha. Urządzenie miało brać papier samo. Ale łańcuch nie chciał być tak dokładny, kartki były różnej grubości, jak to w peerelu, tak, że jak zaczęli na tym drukować, to całe mieszkanie zasmarowali farbą, i w końcu rzucili to w kąt.”
Ramki powielaczowe i sitodrukowe każdy był w stanie zrobić sam. Potrzebne do tego były cztery listewki, które można było kupić w sklepie dla plastyków (jako blejtramy), nylon, czyli odpowiedniej gęstości siatka, którą nabijało się na blejtram (najczęściej z przemytu), do tego rakla lub wałek prostej konstrukcji. Koszt takiej ramki wynosił tyle, ile kosztowało pół litra wódki. Stąd pewnie każdy drukarz sitodrukowy czy też ramkowy zajmował się także produkcją sprzętu na własne potrzeby. Choć Adam Kersten w NOWEJ 2 wprowadził pewien podział zajęć, drukarze otrzymywali gotowe, z naniesionym tekstem ramki, które kto inny wykonywał, a jeszcze kto inny naświetlał.
W stanie wojennym znany jest jeden przypadek produkcji ramek powielaczowych na większą skalę, w Instytucie Lotnictwa i Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego „Okęcie” w Warszawie. Wspominał o tym Krzysztof Stasinowski, z pisma „My o Sobie” („Podziemne słowo”, red. Elżbieta Binder, Warszawa 2006). Zaczęło się od zrobienia ramki na potrzeby NZS. Ramka „składała się z dwóch elementów drewnianych oraz pary zawiasów, sprężyn i uchwytu, które były wykonane ze stali sprężynowanej i mosiądzu.” Ostatecznie wykonano 50 sztuk.
Prototypy
Janusz R. Kowalczyk z Piwnicy pod Baranami mawiał, że rozmówca to mówca, który „zabrał głos, ale jeno roz”. Wśród konstruktorów bardziej zaawansowanego sprzętu drukarskiego przeważali właśnie tacy, dlatego, że praca trwała tak długo, że nie było już czasu na jego wykorzystanie, nie mówiąc o budowie kolejnego egzemplarza.
Zaczęło się w latach 70. Wspominany Jacek Arct wraz ze współpracownikami próbowali też konstruować powielacze. Powstawały śmieszne konstrukcje, np. powielacz z rur, nie posiadający podajnika. Podający papier człowiek miał śledzić czerwoną kreskę wyznaczającą moment podsunięcia kolejnej kartki. I to – wspomina Arct – „był obłęd”. Podobne problemy miał Andrzej Fedorowicz, konstruktor offsetu. Ten też nie miał podajnika i obsługiwać go musiały trzy osoby, jedna nakładała, druga zdejmowała papier, trzecia jeździła wózkiem drukarskim. Drukowano na nim w specjalnie zbudowanej w tym celu drukarni na warszawskiej Starówce „Tygodnik Wojenny” i „Przegląd Wiadomości Agencyjnych”.
Prototypem, który nie zdążył wejść do produkcji był także offset skonstruowany w 1987 r. przez gdańsko – warszawską ekipę kierowaną przez Ryszarda Pusza. Praca nad prototypem trwała 4 lata i Okrągły Stół zaskoczył twórców urządzenia zanim przystąpili do seryjnej produkcji.
Niektóre konstrukcje zdążyły się sprawdzić. Jak składana maszyna drukarska, skonstruowana w drugiej połowie lat 70. przez Mariusza Urbana z Sopotu, lidera Narodowej Grupy Politycznej. Konstrukcja drewniana była bardzo lekka i można było ją złożyć, tak że mieściła się w worku przeznaczonym do przenoszenia roweru – składaka. Ciężkie były jedynie metalowe czcionki. Wydrukowano na niej kilkadziesiąt książek profesjonalnej jakości. Jednak Urban przyznał, że gdyby wiedział, że praca na tym urządzeniu będzie tak żmudna, spróbowałby drukowania inną techniką. Zresztą zanim zabrał się do budowy maszyny, używał powielacza hektograficznego wykonanego z wyżymaczki pralki „Frania”, ale po wydrukowaniu tylko jednego numeru „Biuletynu NGP” drukarze zatruli się tak poważnie, że musieli z tej techniki zrezygnować. Być może przyczyną zatrucia było to, że moczyli papier w denaturacie i potem dwukrotnie przepuszczali przez wyżymaczkę, co wzmagało opary.
Podobnym dziwolągiem była zbudowana przez działacza oświatowej „Solidarności” z Gdyni, Bronisława Sarzyńskiego, maszyna drukarska skrzyżowana z offsetem. W jego domu w Gdyni dobudowano specjalne pomieszczenie w piwnicy, do którego wchodziło się przez pokręcenie jedną z niepozornie wyglądających śrub, gdzie stało to cudo. Maszyna służyła przede wszystkim do produkcji ulotek, plakatów, ale też gazet, książek i broszur. Odlewy tekstów sporządzano ze sztucznego tworzywa, maszyna działała na prąd, ale papier trzeba było podawać ręcznie.
O skonstruowaniu maszyny wklęsłodrukowej w 1983 r., która pracowała na potrzeby Robotniczego Wydawnictwa „Feniks”, wspomina także Szczepan Rudka („Poza cenzurą. Wrocławska prasa bezdebitowa 1973 – 1989”). Pisze on, że urządzenie nosiło miano „Warchoł 02” i wydrukowano na nim w latach 1983 – 86 kilka książek. Niestety SB oficynę rozbiła, a maszyna przepadła. Rudka wspomina także inne, mniej udane, próby konstruowania urządzeń poligraficznych przez wrocławskie podziemie. M.in. powstanie w 1982 r. pięciu offsetów z wyżymaczek wymontowanych z pralek, oczywiście, były to pralki „Frania”! Miały niewielką wydajność i służyły tylko do druku ulotek. Nie do końca udana była też następna konstrukcja. Offset wyposażono w silnik od maszyny do szycia, który okazał się za słaby i urządzenie trzeba było napędzać ręcznie.
Rudka wspomina też inną próbę skonstruowania offsetu (przez Jana Koziara). Wynalazek ten „najbardziej ze wszystkich konstrukcji przypominał oryginalny offset”. Jednak maszyna nie została ukończona, mimo że pracowało nad nią wiele osób. Wszystkich zaskoczył 1989 rok.
Łakomiec
Wit Wojtowicz, który w 1976r. przemycił z Londynu pierwszy powielacz spirytusowy dla polskiej opozycji, na początku stanu wojennego, po wpadce sprzętu, przypomniał sobie leżące gdzieś na strychu stare numery „Horyzontów Techniki”, bowiem w piśmie tym znajdował się „przepis na hektograf dla harcerzy”. I taki bardzo prymitywny hektograf zbudował. „Horyzonty Techniki” zapewniały, że uda się wykonać z jednej matrycy 40 odbitek, wychodziło jednak 15 – 16, i to – jak wspomina Wojtowicz – „niekoniecznie najlepszego gatunku”. Dlatego na próbach się skończyło.
Ale sięgnięcie do literatury przedmiotu mogło być właściwym tropem. Tak zrobili twórcy powstałego w stanie wojennym pisma „Myśli Nieinternowane” i Wydawnictwa „Myśli Nieinternowanej” z Krakowa. Tak mówi o tym Tomasz Gugała, pomysłodawca tego przedsięwzięcia: „Zaprosiłem do siebie dwóch kolegów inżynierów: Andrzeja Dudę-Dziewierza –który był moim kolegą ze studiów oraz Adama Wątora zatrudnionego w PKP. Usiedliśmy sobie nad poradnikiem technika – mechanika, gdzie znaleźliśmy schemat ideowy maszyny offsetowej. Były to trzy cylindry i jakieś zestawy wałków wiszących z lewej i prawej strony. Nigdy w życiu nie zajmowaliśmy się poligrafią. Nigdy nie widzieliśmy maszyny drukarskiej. Ale daliśmy sobie tydzień na rozpracowanie tej maszyny. I po tygodniu zaczęliśmy kreślić jej pierwsze projekty.”
W tym czasie TomaszGugała poznał Wiesława Wazla, który pracował nad podobnym urządzeniem. Wazl powiedział: „Mam prototyp, pracuje fatalnie. Może wspólnie coś z tym zrobimy”. Połączyli siły i powstał Łakomiec 2, napędzany ręcznie offset, który swoje miano wziął nie od nazwiska ministra handlu wewnętrznego w rządzie Jaruzelskiego, Zygmunta Łakomca, „pożerał” bowiem ogromne ilości farby drukarskiej. „Była to maszyna bardzo prosta – mówi Gugała – zbudowana z trzech cylindrów i dwu lub trójwałkowego układu farbowego, gdzie farbę podawało się przy pomocy wałka fotograficznego.” Była wykonana niezbyt dokładnie, więc klekotała, ale mimo to, był to… offset! Dała ona początek kolejnym generacjom Łakomców, czyli produkcji maszyn offsetowychformatu A-4. Aż po generację szóstą, która była już szalenie precyzyjna w porównaniu z początkowymi. (http://myslinieinternowane.pl/archiwum-mn/fotografie/lakomiec).
Zbudowano 20–30. offsetów, na własne potrzeby i m.in. dla krakowskiego „Hutnika”, którego drukarz Leszek Jaranowski otrzymał w 1988 r. Łakomca 5, w zamian za drukowanie napotrzeby Wydawnictwa „Myśli Nieinternowanej”.Wrocławska Solidarność Walcząca dostała z kolei podzespoły do blisko 20. maszyn offsetowych, a w zamian za to dostarczyła Wydawnictwu aparaty do podsłuchu SB. Podobną współpracę nawiązano z „Solidarnością” Akademii Górniczo-Hutniczej, gdzie w zamian za druk ich pisma „Dzień” wykonywano w specjalnej technologii zapobiegającej odkształceniom – bloki i bębny do konstruowanychmaszyn.
Niektóre maszyny padły łupem SB. Tak było z Łakomcem 3, skonfiskowanym 16 maja 1986 r. w mieszczącej się w specjalnie zbudowanym bunkrze drukarni w Wieliczce, czy też Łakomcem 4, skonfiskowanym 20 grudnia tego samego roku w Krakowie. Łakomiec 2, wywieziony z Wieliczki na dwa dni przed wpadką wspólnie ze wspomnianym już Łakomcem 4, przetrwał i znajduje się w zbiorach Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego w Krakowie.
Klocki Lego
Prof. Adam Kersten, na przełomie lat 70/80 szef wydawnictwa Towarzystwa Kursów Naukowych NOWA 2, a potem współpracownik „Tygodnika Wojennego” mawiał, że są trzy stadia rozwoju komunizmu: w każdej wsi spółdzielnia produkcyjna, w każdym mieście uniwersytet, w każdym domu drukarnia. Podobnego zdania musiał być szef NOWEJ, Grzegorz Boguta, kiedy poprosił Edwarda Przybysza o zorganizowanie produkcji powielaczy. Przynajmniej po dwa powielacze miały trafić do każdego z regionów „Solidarności” w kraju. Czy trafiły? Być może nawet sami odbiorcy sprzętu nie zdają sobie sprawy z tego, że otrzymali powielacze produkcji krajowej, a to dlatego, że miały one, dla ochrony przed wpadką, udawać produkt zagraniczny, przemycony z Wolnego Świata. W małym warsztacie, oficjalnie produkującym urządzenia elektryczne, na warszawskich Siekierkach powstało ich ponad 70 sztuk. Nigdy nie wpadły. Przybysz starannie ukrywał pochodzenie sprzętu. M.in. pakując je w pudła po klockach lego (stąd określenie, którego używał ze swymi współpracownikami na produkowane powielacze).
Jego warsztat był prawdziwą fabryką sprzętu nie tylko drukarskiego. Na początku stanu wojennego produkowano tam miniodbiorniki radiowe dla internowanych. Mieściły się w 2 pudełkach od zapałek i po podłączeniu do kaloryfera odbierały RWE, BBC albo Głos Ameryki (wykonano ok. 30 sztuk). Potem gilotyny. Stal na ostrza przemycały kobiety z Huty Warszawa (każdy kawałek po ok. 10 kg!). Resztę otrzymywali z innych źródeł, np. ramy zamawiali w Hydrobudowie na Żeraniu, jako zarejestrowany oficjalnie warsztat, choć oczywiście bez informacji, do czego zostaną użyte. Po wykonaniu ponad 700 sztuk przekazali dalszą produkcję innej ekipie, która zrobiła dalszych 150.
Jednak gilotyny to tylko preludium do zasadniczej produkcji: powielaczy Roneo Vickers 250 i Roneo Vickers 270, lekko zmodyfikowanych, by mogły pracować zarówno jako ręczne jak i elektryczne (poruszane silniczkiem do wycieraczek malucha). Produkcja otrzymała nawet oficjalne błogosławieństwo producenta, co jest prawdziwym ewenementem, gdy uświadomimy sobie, że była to produkcja nielegalna i tajna. Powielacze miały udawać produkt zagraniczny, musiały być więc wykonane równie precyzyjnie jak oryginał i z równie dobrych materiałów, a nawet tak samo polakierowane. Największe kłopoty sprawiał bęben, który musiał mieć ponad 11 tysięcy dziurek. Wykonywały go, na oficjalne zamówienie, Wojskowe Zakłady Elektroniczne na Żeraniu, jako część konieczną do produkcji sit „do przesiewania czegoś tam”. Także instrukcje miały sprawiać wrażenie przywiezionych z zagranicy.
Wiemy wiele o produkcji broni przez niepodległościowe podziemie polskie podczas II wojny światowej. Wszyscy znają nazwę „Filipinka” (granat), „Sten” (pistolet maszynowy), „Kubuś” (samochód pancerny). Skala tamtej produkcji i jej zorganizowanie jest nieporównywalna z tym, co zrobiło pokolenie walczące nie pistoletem, lecz słowem. Warto jednak pamiętać o różnicach w sposobie funkcjonowania podziemia akowskiego i solidarnościowego, które w porównaniu do zorganizowanej karnej armii, było tylko pospolitym ruszeniem amatorów. A jednak i ono pokusiło się o stworzenie własnych narzędzi walki z komuną. I gdyby nie „przedwczesny” upadek PRL, pewnie te osiągnięcia byłyby o wiele większe.
A może spełniłoby się nawet proroctwo Adama Kerstena? (chyba lepiej nie…)
Jan Strękowski
Autor od połowy lat 70. do końca lat 80. był redaktorem wydawanych w podziemiu pism, w tym „Biuletynu Informacyjnego KOR”, „Tygodnika Wojennego”, „PWA” i szkolił drukarzy. Jest m.in. jednym z autorów internetowego leksykonu „Niezależni dla kultury 1976-89”, twórcą czteroodcinkowego serialu dokumentalnego „Bibuła” (TVP 2).
Rozszerzona wersja tekstu ukaże się w antologii: „Words Like Dynamite: Underground Publishing Industry in Communist Poland, 1976-1989”. Tekst w innej trochę wersji ukazał się w „Rzeczpospolitej PlusMinus” z 7 czerwca b.r.
