Mikołaj Melanowicz
Japoński pisarz Noboru Tsujihara w Zakładzie Japonistyki U.W.
Noboru Tsujihara wygłosł wykład pt. Synchroniczność przygody i historii (Rekishi to boken no shinkuronishitei). 25. maja b.r. rozpoczął on cykl spotkań w ramach Programu Wykładów Ufundowanych przez Firmę Mitsui&Co. Ltd. dla Studiów Japonistycznych na Uniwersytecie Warszawskim (Mitsui-Endowed Lecture – program for Japanese Studies at the University of Warsaw). Jego celem jest pogłębienie zrozumienia między Polską a Japonią oraz promowanie rozwoju wymiany kulturalnej.
Noboru Tsujihara jest znanym pisarzem w Japonii, laureatem wielu nagród literackich, cenionym zwłaszcza za oryginalną interpretację wydarzeń historycznych i ich wizję synchroniczną.
Tsujihara byłby trzecim znanym Murakamim w literaturze, po Harukim i Ryu, gdyby nie zmienił nazwiska, tzn. nie przyjął pseudonimu artystycznego. Urodził się bowiem jako Hiroshi Murakami w mieście Tanabe w prefekturze Wakayama, na Półwyspie Kii. Liceum ukończył w Osace, studia w Tokio, po czym wrócił do stron rodzinnych (1967 r.), by po kilku latach udać się znów do Tokio i podjąć pracę zarobkową w firmie handlowej mającej związek z Chinami, a następnie w korporacji komputerowej Cosmo Computer Business. Doszedł nawet do stanowiska kierowniczego. Kiedy ogłosił kilka opowiadań i otrzymał Nagrodę Akutagawy (1990 r.), nazywano go pisarzem-kierownikiem (somu bucho sakka). Dwa lata później zrezygnował z pracy w firmie i poświęcił się pisarstwu.
W 2001 r. rozpoczął wykłady na Uniwersytecie Tokai1 na stanowisku profesora w Zakładzie Twórczości Literackiej. Następnie w 2009 r. wykładał na Uniwersytecie Tokijskim w Zakładzie Współczesnej Teorii Literatury, w której pracuje profesor Mitsuyoshi Numano, polonista i ceniony komparatysta, zasłużony dla japonistyki warszawskiej. Rezultatem tych wykładów jest książka Tokyo Daigaku de sekai bungaku o manabu (Studia literatury światowej na Uniwersytecie Tokijskim)2. Warto jeszcze wspomnieć o odczycie pt. Kentoshi Nihongo seiritsu ni seiko. Nakamaro no uta san tori no kaishaku. (Poselstwa do Tangów i sukces kształtowania języka japońskiego. Trojaka interpretacja wiersza Nakamaro) na Uniwersytecie Ritsumeikan w Kioto, gdzie mówił o dziwnej zbieżności współczesności z historią, interpretując wiersz Nakamaro z roku 753, który ma być również przedmiotem rozważań podczas wykładu w Warszawie.
Nagrody i zaszczyty
Noboru Tsujihara otrzymał Nagrodę Akutagawy w 1990 r. za opowiadanie Mura no namae (Imię wioski), w którym handlowiec japoński, Tachibana, zabłądził w Chinach i znalazł się w dziwnej wiosce, jakby w innym wymiarze, który w jego wyobraźni nałożył się na obraz stron rodzinnych. Kolejne wyróżnienie, Nagrodę Literacką Yomiuri (1999 r.), otrzymał za utwór również o tematyce chińskiej, a mianowicie za Tobe Kirin (Leć, Kirin / Qilin!). Nagrodę Tanizakiego (2000 r.) przyznano mu za powieść Yudotei Emboku (Opowiadacz Emboku), a Literacką Nagrodę Kawabaty (2005 r.) — za Kareha no naka no aoi honoo (Błękitny płomień pośród uschłych liści). Ponadto Tsujiharze przyznano Nagrodę Osaragiego (2006) za Hana wa sakuragi (Jak kwiat, to wiśni) – powieść o polityce i miłości w czasach sioguna Ieharu (1737-1786) — i Artystyczną Nagrodę Mainichi (2010) za Yurusarezaru mono (dosł. Ci, którym nie można wybaczyć / Bez przebaczenia) natomiast Nagrodę Ministra Edukacji i Nauki (2010 r.) — za Yami no oku (Jądro ciemności).
Tsujihara jest jurorem kilku nagród literackich, m.in. Nagrody Mishimy, Nagrody Kawabaty, Nagrody Ody i Wielkiej Nagrody Nikkei.
Tobe Kirin (Leć, Kirin) — powieść o Japończykach w Chinach VIII wieku
Tobe Kirin jest bardzo interesującą powieścią, wciągającą czytelnika w świat zdawałoby się umarły, daleki i obojętny. Zapoznaje z postaciami, dla których niewiele miejsca przeznacza się w podręcznikach historii Japonii. Co prawda, bohater powieści, Fujiwara no Masaki, jest postacią fikcyjną, ale prawdopodobną jako nieślubny syn arystokraty, Fujiwara no Hirotsugu (?-740). Historyczni są również posłowie, Fujiwara no Kiyokawa, Kibi no Makibi, Otomo no Komaro, jak też wielu Chińczyków, których oni spotykają w Changanie i Luoyangu.
Akcja powieści dzieje się w czasach panowania cesarza Xuanzonga (p. 713-755), w stolicy państwa Tangów, w Changanie, gdzie wówczas wiersze pisali poeci Li Po (Bai), Du Fu, Wang Wei, a na dworze cesarskim wpływowym urzędnikiem był Japończyk Nakamaro z rodu Abe, postać znana w Japonii z jednego wiersza o tęsknocie za krajem rodzinnym.
We wstępie do powieści, Tsujihara przypomina, że autor tego wiersza udał się na studia do Chin, spędził tam kilkadziesiąt lat, awansował, a ponieważ nie mógł uzyskać zgody cesarza na wyjazd, tęsknotę za krajem wyraził w wierszu, który zna większość Japończyków dzięki umieszczeniu go w najpopularniejszym wyborze poetyckim stanowiącym podstawę noworocznej gry w karty.3 Ale o tym poecie nie wiedzą wiele więcej.
Tsujihara podjął próbę przedstawienia sytuacji, w jakiej znajdował się Nakamaro w czasie pobytu w Chinach. Jednak głównym bohaterem powieści uczynił Masakiego z rodu Fujiwarów, postać fikcyjną, jako osobę towarzyszącą ambasadorowi Fujiwara no Kiyokawa, wysłanemu do Chin w celu przywiezienia do kraju mnicha buddyjskiego Ganjina (Jianzhen), jak również Abe no Nakamaro. Zastępcami ambasadora byli Otomo no Komaro i Kibi no Makibi. W poselstwie, które przybyło do Changanu, bohater powieści, Fujiwara no Masaki, pełnił funkcję strażnika, członka ochrony ambasadora.
Wkrótce po przybyciu do stolicy Tangów posłowie zostali uwikłani w wypadki, jakich się nie spodziewali, m.in. zostali pomówieni o uprowadzenie księcia królestwa Silla. Szukając pomocy, zwrócili się właśnie do Nakamaro, wpływowego urzędnika cesarskiego, który nie należał do żadnego ze stronnictw politycznych, pozostawał na usługach cesarza Xuanzonga, chociaż w tym czasie zaczęli zwyciężać jego przeciwnicy. Tak więc Japończycy zostali skonfrontowani zarówno ze stronnictwem urzędu Nakamaro i cesarza, jak też jego przeciwników, tzn. rodziny słynnej w Japonii piękności Yang Guifei (Yokihi). Spotykają się też ze zbuntowanym gubernatorem An Lu-shanem. Poznają również słynnych poetów i myślicieli tego okresu (Li Bai, Wang Wei). Z powieści Tsujihary dowiadujemy się, że japońskie poselstwo miało wybadać również stosunek tangowskich władz do koreańskiego królestwa Silla, z którym Yamato (Japonia) przewidywała wojnę. Japończycy mieli więc do spełnienia również tajną misję. W tej złożonej sytuacji Nakamaro okazał się bardzo pomocny, a dzięki jego poparciu Masaki został gwardzistą cesarza Xuanzonga, który wysoko oceniał jego talenty. Miał być kontynuatorem działań Nakamaro po jego powrocie do Japonii.
We wstępie do Tobe Kirin autor wyjaśnia znaną w Japonii anegdotę o powstaniu wiersza Ama no hara… autorstwa Nakamaro. A następnie pisze, że w 753 r. 53-letni Nakamaro po 37 latach spędzonych w Chinach miał wrócić do kraju i poruszony tęsknotą skomponował wspomniany wiersz.
Autor przedstawia wielkość poselstwa, twierdząc, że składało się ono z czterech statków, z których w powrotnej drodze do kraju dotarły dwa: jeden statek przywiózł Ganjina i Otomo no Komaro, a drugi – Kibi no Makibi. Natomiast statki z ambasadorem Fujiwara no Kiyokawa i Abe no Nakamaro nie powróciły, zniesione zostały do Annamu.
We wstępie autor wyjaśnia również znaczenie nazwy kirin jako zwierzęcia fantastycznego, znanego w Azji Wschodniej, gdzie ludzie wierzyli, iż wraz z pojawieniem się kirin przychodził pokój. A wygląd zwierzęcia różnił się w zależności od czasu i miejsca. Kojarzył się m.in. z żyrafą, czasem miał wygląd ognistego rumaka.
Dla kompozycji powieści ważne są też dwa smoki namalowane na instrumencie koto zachowanym w skarbcu Shosoin w Narze i datowanym na czas panowania Xuanzonga. Autor uznał, że są to raczej kirin, które się pojawiły, by przynieść mu dobrą nowinę. W ostatnich zdaniach powieści dowiadujemy się, że Nakamaro postanowił ostatnie lata życia spędzić w Annamie. Natomiast w tym czasie w Japonii Fujiwara no Nakamaro wszedł w spór z cesarzową Koken i został zgładzony, a Kibi no Makibi został ministrem. Czy Masaki wrócił do Japonii? Zapewne tak – odpowiada autor tej powieści. Dowodem na to jest instrument koto, wykonany w Chinach w czasie pobytu Masakiego i przechowywany w skarbcu Shosoin w Narze, oraz wspomniany wiersz Nakamaro, który ktoś musiał przywieźć do Japonii.
O kim mówi tytuł powieści Yurusarezaru mono?
Mitsuyoshi Numano, recenzując tę powieść4, zadał pytanie o sens tytułu, który niewątpliwie stanowi zagadkę dla czytelnika. Krytyk nie wyjaśnił jednak znaczenia, a zakończył przypuszczeniem, że tytułowe yurusarezaru mono odnosi się do „nas”, tzn. do pojawiającego się od czasu do czasu w powieści zaimka „my” (watakushitachi), jakby wskazującego na zespolenie autora z czytelnikiem. Profesor Numano sugeruje, że to właśnie nam nie wolno tworzyć tego rodzaju opowieści i cieszyć się nimi (…ko itta monogatari o tsukuri tanoshimu ‘watakushitachi’ no koto na no ka mo shirenai). Nie rozumiem tego przypuszczenia. Mam inne przeczucie, o którym wspomnę później, po wyjaśnieniu przynajmniej kilku głównych wątków tej dwutomowej panoramy społecznej mieszkańców miasteczka, skonfrontowanych z wojną japońsko-rosyjską.
Czas akcji. Opowieść rozpoczyna się w 1903 roku, gdy Japonia intensywnie modernizuje przemysł, wojska lądowe i marynarkę po zwycięstwie nad Chinami, i przygotowuje się do wojny z Rosją.
Miejsce akcji. Akcja toczy się na Półwyspie Kii, w okolicach miast Kumano i Shingu, w prefekturze Wakayama. Centrum głównych wydarzeń jest Shingu, którego nazwa zapisana jest znakami oznaczającymi „leśną świątynię” w odróżnieniu od rzeczywistego miasta o tak samo brzmiącej nazwie Shingu, ale oznaczającej „nową świątynię”. Nie ma jednak wątpliwości, że rzecz się dzieje w istniejącym naprawdę mieście.
Główne postaci. Bohaterem powieści jest Takamitsu Maki5, lekarz wykształcony w Stanach Zjednoczonych, który również w Bombaju prowadził badania nad przyczynami choroby beriberi.
Akcja powieści rozpoczyna się w dniu powrotu Makiego z Bombaju i powitania go przez bratanicę, Chiharu Nishi, i jej przyjaciela, architekta, Tsutomu Wakabayashiego oraz tłum sympatyków doktora (tytuł zapisywany jest tak, by znaczył: truciznę – doku, odbierać – toru).
Historycznym tłem działań głównych bohaterów (Takamitsu Maki, Chiharu Nishi, Tsutomu Wakabayashi, pani Nagano, komendant policji Kaoru Torigo i inni) są wydarzenia widziane i przeżywane przez mieszkańców miasteczka, którzy po wybuchu wojny z Rosją zostają w nią uwikłani. Niektórzy zostają powołani do wojska, a pacyfista, doktor Maki, udaje się do Mandżurii jako lekarz w oddziale Czerwonego Krzyża. Jedzie na wojnę, mając nadzieję, że uda się wprowadzić nowe metody leczenia beriberi. Jest bowiem bardzo zaniepokojony dotychczasowymi sposobami leczenia tej choroby, która eliminuje około jednej piątej stanu wojsk przed rozpoczęciem bitwy – jak sugerują wojskowi w powieści. Odtąd centrum świata powieściowego stają się pola bitew w Mandżurii. Doktor Maki ma własny pogląd na przyczyny tej choroby i pozytywne rezultaty własnej metody leczenia, inne niż są zalecane przez naczelnego lekarza wojsk lądowych, którym wtedy był Rintaro Mori (Ogai).
Historyczność powieści. Yurusarezaru mono nie przedstawia wiernie wydarzeń historycznych, ani nie sytuuje swych bohaterów poza historią. Można więc twierdzić, że kształtuje się w tej powieści świat równoległy do oficjalnej historii, świat, w którym spotykją się postaci historyczne z fikcyjnymi
Wśród postaci historycznych są: Shusui Kotoku 6, Katai Tayama7, Rintaro (Ogai) Mori,8 Makiyo Ishimitsu9. Są też postaci wzorowane na rzeczywistych. Należy do nich Takamitsu Maki, dla którego modelem był Seinosuke Oishi (1867-1911), lekarz socjalista i chrześcijanin, pochodzący z Shingu. Podobnie jak bohater powieści studiował w Stanach Zjednoczonych, założył szpital (1896) w mieście Shingu, gdzie leczył wszystkich pacjentów, również najbiedniejszych, należących do dawnej kasty nieludzi (burakumin). Następnie udał się do Singapuru i Bombaju, aby badać choroby zakaźne. Przy okazji zebrał biblioteczkę książek na temat socjalizmu, a po powrocie pozwalał je czytać zainteresowanym. Mimo że nie prowadził działalności antyrządowej, został aresztowany (1910) i stracony (24 stycznia 1911 r.). Nie udowodniono mu winy, ale stracono go wraz z innymi skazanymi w procesie „wielkiej zdrady” (taigyaku jiken).
Bohater powieści leczy również biednych, wykrywa przyczyny choroby beriberi, przykładnie służy krajowi, ale stopniowo zostaje uwikłany przez policję w podejrzane działania grupy anarchistów w okresie szerzących się demonstracji niezadowolonych z wyników wojny – co prawda zwycięskiej, ale kosztownej. Nie tylko w Hibiya w Tokio doszło do zamieszek, lecz także w innych miastach, również w Shingu, w którym kilka osób podjęło próby wysadzenia budowanej właśnie kolei i podpalenia świeżo założonego domu kurtyzan, a tłum atakował komendę policji i urząd powiatowy.
Również major Tadayasu Nagano, syn ostatniego daimyo, władającego okręgiem Shingu, mającego tu zamek (rozebrany po 1873 r.), jest wzorowany na rzeczywistym Mizuno – jego nazwisko zostało zmienione dzięki dodaniu jednej kreski do ideogramu mizu (woda) i stworzeniu znaku czytanego jako naga (długi, wieczny) w nazwisku Nagano.
W Shingu – jak w miniaturze Japonii po wojnie z Rosją – dochodzi do aresztowań winnych i niewinnych, by choćby tylko „stłumić w zarodku”10 antyrządowe działania i wykazać się sukcesami w przywracania spokoju publicznego. Komenda policji uznała (również z powodów prywatnych korzyści), że inspiratorem antypaństwowych wystąpień był Maki, dlatego wydała nakaz aresztowania, mając niesłuszne podejrzenia, że prowadził on tajne rozmowy z podejrzanymi, m.in. z politycznym aktywistą Shusuiem Kotoku, który odwiedził Shingu, a teraz już opuścił Japonię. Komendant policji dążył do znalezienia dowodów, by Makiego oskarżyć z art.116 kodeksu karnego, tzn. mówiącego o „wielkiej zdradzie” (taigyakuzai). Autor w ten sposób stwarza atmosferę przypominającą przygotowania do aresztowań i oskarżeń, jakie nastąpiły kilka lat później w 1910 roku, i doprowadziły do skazania na karę śmierci 24 osób, oraz wykonania wyroku na 12 skazanych, w tym na Kotoku i Oishim. Co prawda tym razem, w 1906 roku Maki został zwolniony z aresztu i wyjechał do Stanów Zjednoczonych, ale atmosfera napięcia, jaką stworzył autor, kieruje uwagę czytelnika na wydarzenia, jakie nastąpiły w Japonii cztery lata później, a mianowicie na „incydent wielkiej zdrady”, a więc oskarżenia o przygotowywanie zamachu na życie Cesarza. Autor jakby zatrzymał się w ostatniej chwili, zanim by musiał się opowiedzieć po jednej ze stron. Tytuł powieści jest tak bardzo oderwany od opisanych w niej wydarzeń, że staje się abstrakcyjną metaforą o dalekim, głębokim zasięgu, jak podwójna tęcza pojawiająca się na początku i na końcu powieści.
Na zakończenie tej prezentacji należy wspomnieć jeszcze o jednej nagrodzonej powieści, a mianowicie o Yami no oku (Jądro ciemności), która jest swego rodzaju kroniką poszukiwań legendarnych pigmejów, negritów czy „małych ludzi”, oraz poszukiwań tych, którzy zaginęli w toku wcześniejszych pogoni za motylami chimerami. Niewątpliwie, można przypuszczać, że tę powieść Tsujihara napisał – a może tylko nadał jej tytuł – pod wpływem lektury Jądra ciemności Josepha Conrada, a może też i filmu Czas apokalipsy (F. F. Coppola). Dlatego krytycy porównują przedstawionego w powieści uczonego badacza Mikamiego z Conradowskim Kurtzem (handlarzem ogarniętym szaleństwem), a kierownika ekipy poszukiwaczy Mikamiego — do narratora powieści, Marlowa.
Powyższe uwagi i spostrzeżenia traktuję jako wyraz zainteresowania wielkim pisarzem, którego wcześniej nie miałem okazji poznać. Dzieki spotkaniu miałem okazję wyjaśnienia niepokojących wątpliwości, jakie zrodziła lektura kilku bardzo interesujących, pouczających, ważnych powieści, na pewno zasługujących na tłumaczenie na język polski.
1 Tokai Daigaku znany w UW w latach 80-tych XX w. dzięki współpracy w organizacji sympozjum „Man and Society in Japan Today” w 1980 roku, pierwszej międzynarodowej konferencji japonistycznej w krajach socjalistycznych z udziałem przedstawicieli Japonii i japonistycznych instytutów zachodnich.
2 Tsujihara Noboru, Tokyo Daigaku de sekai bungaku o manabu, Shueisha, 2010, 2011.
3 Ama no hara Gdy w dal spoglądam
Furisake mireba na nieboskłonie księżyc –
Kasuga naru czyż nie ten sam, co
Mikasa no yama ni nad górą Mikasa wschodził,
Ideshi tsuki ka mo w mym rodzinnym Kasuga?
Tłum. Anna Zalewska, w: Fujiwara no Teika, Zbiór z Ogura – po jednym wierszu od stu poetów, Wydawnictwo Jeżeli P To Q, Poznań 2008, s. 23.
4 Mainichi Shimbun”, 12 lipca 2009, Tokyo chokan (Konshu no hondana, archiwum)
5 Tutaj Takamitsu jest imieniem, Maki – nazwiskiem. Taki porządek przyjąłem dla nazwisk japońskich XIX i XX w.
6 Shusui Kotoku (1871- 1911) – publicysta, atywista polityczny
7 Katai Tayama (1872-1930), pisarz, od marca do września 1904 r. przebywał na froncie w grupie fotografów.
8 Mori Rintaro (Ogai, 1862-1922), pisarz, w Mandżurii na wojnie pełnił funcję dowódcy zespołu lekarzy przy II Armii.
9 Makiyo Ishimitsu — szpieg działający na Syberii i w Mandżurii.
1 0 Tsujihara Noboru, Yurusarezaru mono, Mainichi Shimbunsha, 2009, t.2, s. 388.
