Mikołaj Melanowicz – Kłopoty z realizmem w teatrze i literaturze japońskiej

0
123

     Japoński teatr nowoczesny. Od kabuki do shinpa, czyli kłopoty z realizmem to  najnowsza książka  Estery Żeromskiej.  Urzeka nie tylko  estetyką okładki lecz także starannie dobranymi ilustracjami ze zbiorów sztuki japońskiej  Muzeum Narodowego w Krakowie.   Warto  więc   ją  otworzyć, obejrzeć  malarskie ilustracje i poczytać towarzyszące im objaśnienia.A wyboru ilustracji dokonały i opracowały Beata Romanowicz i Estera Żeromska dla  Polskiego Instytutu Studiów nad Sztuką Świata i  Wydawnictwa Tako ( 2021).

    Estera Żeromska, profesor na  Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu,  jest cenioną autorką obszernych monografii, poświęconych teatrowi i dramatowi japońskiemu. Najpierw opublikowała studium na temat współczesnych widowisk japońskich pt Teatr japoński. Powrót do przeszłości  (1996), a następnie podjęła studia nad początkami widowisk i opublikowała Maskę na japońskiej scenie. Od pradziejów do powstania teatru nō. Historia japońskiej maski i związanej z nią tradycji widowiskowej (2003). Opublikowała również dwutomowe dzieło pt. Japoński teatr klasyczny. Korzenie i metamorfozy. Tom 1 nō, kyōgen (2010) oraz  tom 2 kabuki, bunraku (2010).  W powyższych książkach przedstawiła dzieje wszystkich głównych  gatunków teatru japońskiego w ich kontekście  społecznym, obyczajowym i religijnym, jak również literackim. Wyjaśniła też ich środki wyrazu artystycznego.

 Natomiast w najnowszej książce  Żeromska  przedstawiła warunki narodzin teatru nowoczesnego.  Podjęła się również zadania wyjątkowo trudnego, a mianowicie wyjaśnienia koncepcji realizmu w czasach, gdy tego terminu – lub choćby zbliżonego semantycznie wyrazu – w języku japońskim do połowy XIX wieku raczej nie było.  

 Najnowsze dzieło Estery Żeromskiej,  opublikowane  przed dwoma miesiącami  z datą 2021,  zawiera opis i interpretację zjawisk widowiskowych okresu modernizacji Japonii w XIX i XX wieku, oczywiście,  z  koniecznymi odniesieniami do przeszłości podczas prób poszukiwania i wyjaśniania realizmu w teatrze. Trudności związane  z tego rodzaju badaniami nazwała  „kłopotami z realizmem”, jednym z głównych kierunków artystycznych obecnych w piśmiennictwie  czasów starożytnych. Jego kategorie  były podstawą szerszych dyskusji estetycznych, poczynając od Platona i Arystotelesa,  których poglądy Autorka konfrontuje  z  koncepcjami japońskich  klasyków  dramaturgii, to znaczy  Zeamiego (XIV-XVI w.) i  Chikamarsu (XVII w.). Tu też pojawiają się rozważania na temat realizmu w kabuki .

   Na początku tej atrakcyjnej wędrówki w poszukiwaniu „realizmu”, z ciągłymi dygresjami do źródeł europejskich, zwłaszcza greckich, Autorka wprowadza termin i zagadnienie nazywane po japońsku haragei oznaczające rodzaj komunikacji niewerbalnej i ukrywania emocji w kontaktach, zapewne po to, aby zwrócić uwagę na związek haragei i japońskiej mentalności, sprawiający, że wiele zachowań Japończyków wydaje się Europejczykom niezrozumiałe czy wręcz irracjonalne.

    Wprowadzenie czytelnika w psychologię haragei, (ważną nie tylko w negocjacjach, sztukach walki, lecz także w grze scenicznej aktorów) niewątpliwie podtrzymuje przekonanie o tym, że w kulturze japońskiej są zjawiska całkowicie odmienne od zachodnich, unikatowe, będące przedmiotem szczególnej troski kulturoznawców nurtu nihonjinron. Podtrzymuje też atrakcyjność twierdzeń typu „Umysł Wschodu jest intuicyjny, a umysł ludzi Zachodu logiczny, dyskursywny” (Daisetz T. Suzuki), przytoczone jako motto na początku książki).

    Czytelnik uczestniczy więc w często fascynujących próbach odkrywania refleksji na temat realizmu przed XIX w., to znaczy w epokach, gdy w języku japońskim jeszcze nie było tego terminu. I skłania się do wniosku, że w poezji, prozie artystycznej, teatrze, jak i w malarstwie uchwytne są kategorie estetyczne, w których emocje odgrywają najważniejszą rolę. I mają one nazwy trudne do przetłumaczenia. Są to mono no aware (patos rzeczy), yūgen (tajemna głębia), sabi (starzenie się, smutek), wabi (przykre uczucia, tęsknota w samotności) czy ukiyo (ulotny świat)… Są to kategorie, za pomocą których Japończycy – w refleksji nad przeżywanym światem – wyrażali względność wszechrzeczy, przeżywali radość lub smutek z powodu ulotności chwili, utraty piękna i umierania. I tylko takie emocje, takie intuicje były prawdziwe, chociaż ukryte w głębi serca, często niemożliwe do wyrażenia słowami, a mogły być tylko sugerowane aluzyjnie lub symbolicznie. W tym rozumieniu prawda o rzeczywistości była subiektywna. Ale była to prawda, którą przedstawiano na scenie, w poezji, prozie… A ta prawda (tzn. umiejętność odzwierciedlenia emocji aware, yūgen, wabi, sabi…) świadczy o realistycznym przekazie. Przynajmniej dla ówczesnych Japończyków.

   W cytowanych klasycznych tekstach o charakterze teoretycznym (Wstęp do Zbioru poezji dawnej i współczesnej Ki no Tsurayukiego, O sztuce powieściowej z 25 księgi Opowieści księciu Genjim Murasaki Shikibu oraz dramaturgów Zeamiego i Chikamatsu) jest co prawda mowa o naśladowaniu jako o upiększeniu i stylizacji rzeczywistości, ale nie ma raczej mowy o imitacji (kopiowaniu) rzeczywistości. A rezultat naśladowania (utwór literacki, spektakl, obraz) ma służyć raczej przyjemności. Brak imitacji jest wynikiem intuicyjnego i zmysłowego oglądu rzeczywistości, to jakby cielesnego, zmysłowego doświadczenia – wyjaśnia Autorka.

  Wiele uwagi Żeromska poświęca teorii czasu i przestrzeni w kulturze japońskiej, konfrontowanej z koncepcjami filozofów (od Heraklita po Einsteina), wyjaśniając problem odrealnienia czasu w teatrze nō, zwłaszcza zwolnienie jego biegu podczas akcji scenicznej.

 Książka jest niezwykle bogatym kompendium, w którym czytelnik ma okazję poznać nie tylko poglądy japońskich dramaturgów na problem naśladowania zachodnich wzorów, jak również na realizm, m.in. Suzukiego Tadashiego i Kinoshity Junjiego, lecz także wybitnego  pisarza  Tanizakiego Jun’ichirō i  znawcę teatru, Kawatakego Toshio, wyjaśniających rozbieżności między teatrem japońskim i europejskim.

Książka ta na pewno zainteresuje nie tylko japonistów.

Reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Please enter your comment!
Proszę wprowadź nazwisko