Warto pamiętać, że Laureat Literackiej Nagrody Nobla (1994) Ōe Kenzaburō jest w Polsce znany przede wszystkim jako autor powieści Futbol ery Man’en i Sprawy osobistej oraz kilku opowiadań (Zdobycz, , Hojność umarłych), a przecież w ciągu sześćdziesięciu lat twórczych opublikował 30 powieści, kilkadziesiąt zbiorów opowiadań oraz esejów i rozważań krytycznych. A co najmniej piętnaście utworów jest dostępnych w przekładach na język angielski. W Polsce jednak zabrakło ambitnych wydawców, którzy uhonorowaliby laureata, publikując kilka innych jego powieści. Po przyznaniu mu międzynarodowego wyróżnienia wydano jedynie Zerwać pąki, zabić dzieci , co może świadczyć o tym, że Nagroda Nobla nie wpłynęła na zainteresowanie jego twórczością, na pewno nazbyt trudną, jak na wymagania polskich czytelników nowych czasów.
Ōe zasługuje na większe zainteresowanie tłumaczy i wydawców, ponieważ pisał o sprawach ważnych nie tylko dla współczesnych Japończyków lecz także dla Polaków. Mimo że jest outsiderem w Japonii, jego postawa pisarza i moralisty liczy się w społeczeństwie japońskim i jest szeroko komentowana w świecie. Jego odmowa przyjęcia Orderu Kultury nadanego przez Cesarza po otrzymaniu Nagrody Nobla wywołała niezadowolenie wielu Japończyków, a przede wszystkim gniew nacjonalistów.
Z drugiej strony jego potępienie produkcji i użycia broni jądrowej w młodości, a obecnie sprzeciw wobec wykorzystywania energii nuklearnej – zwłaszcza po katastrofie elektrowni w Fukushimie – znajduje odzew w szerokich kręgach społeczeństwa. Trudno jednak twierdzić, że jego twórczość ma charakter polityczny, albo też, że jest nośnikiem ideologii lewicowej. Nie ma wątpliwości, że u podstaw ideologii jego powieści – zwłaszcza późnej prozy – jest swoisty tradycjonalizm – polegający na zakorzenieniu filozofii życia w wiejskiej wspólnocie i jej pierwotnej mitologii, którą sam stworzył na fundamencie swej rodzinnej wioski na wyspie Sikoku. To tam – w swoistej Faulknerowskiej Yoknapatophie – jego bohaterowie często poszukują mądrości i ukojenia po bolesnych doświadczeniach lub przeżyciu zagrożeń czyhających na nich w realnym wielkomiejskim świecie. Mitologia wioski jest dla niego archetypem dla narodu lub w ogóle kosmosu, w którym – jak w zwierciadle – odbijają się wady współczesnej Japonii.
Przypomnę, że opublikowane na początku XXI wieku powieści, autor połączył w trylogię pod tytułem Okashi na futarigumi – sūdo kappuru, co można przełożyć jako „zabawna para – pseudo-związek”, nie mając pewności, co dokładnie znaczy tutaj okashi na – czy może „zabawny”, „śmieszny”, ,, komiczny”, „dziwny”, „podejrzany”, „ekscentryczny”, lub po prostu „fałszywy”. Właśnie, może najbardziej pasuje „fałszywy”, ponieważ to znaczenie powiązać można z drugą częścią podtytułu, a mianowicie z „pseudo-związkiem” czy też „pseudo-parą” .
Na początek rozważań zapomnijmy o tym podtytule, ponieważ nie ma go w pierwszym wydaniu powieści zaliczonej później do wspomnianej trylogii. A w skład niej wchodzą następujące utwory:
1. Torikaeko chenjiringu (Odmiency – changeling, a może raczej „odmienieni”, 2000), gdzie japoński wyraz torikaeko znaczy „zamienione dzieci”, a dodane do tytułu w transkrypcji słowo changeling znaczy „odmieniec” najczęściej w znaczeniu dziecka podrzuconego przez wróżki.
2. Ureigao no dōji (Chłopiec o melancholijnej twarzy, [The Infant with a Melancholic Face], 2002), przy czym dōji nie jest zwykłym „chłopcem”, ale raczej mitologiczną postacią, uniwersalnym symbolem reprezentującym harmonię i pojednanie. (zob. Yasuko Claremont, The Novels of Ōe Kenzaburō s. 142).
3. Sayōnara, watashi no hon yo (Żegnajcie, moje książki, 2005), której tytuł nawiązuje do Nabokova (The Gift. zob., Yasuko Claremont, op. cit., s. 151), ale narrator żegna się z książkami, które napisał, a więc żegna się z przeszłością swego życia. I niewątpliwie myśli o śmierci.
Dwoistość protagonisty
W trzech powyższych powieściach narratorem i protagonistą jest pisarz Chōkō Kogito, którego modelem jest niewątpliwie sam Ōe Kenzaburō. Z drugiej strony współtworzącym protagonistę, swego rodzaju jego „partnerem” w każdej z trzech powieści jest ktoś inny. W pierwszym tomie jest nim reżyser Itami Jūzō, a w drugim – Rose, amerykańska badaczka twórczości Kogito. Natomiast w trzecim tomie jest nim Tsubaki Shigeru, przyjaciel pisarza od czasów młodości.
Można więc powiedzieć, że protagonista jest złożony z co najmniej dwu osób jednocześnie, przy czym jedna z nich jest uprzywilejowana. W większości fabuł trylogii uprzywilejowanym jest pisarz Chōkō Kogito. A mimo to Kogito jest postacią dość schematyczną – w życiu wciąż czyta i pisze, często podróżuje, głównie do światowych ośrodków akademickich, gdzie wygłasza odczyty i prowadzi wykłady. Tylko dzięki zachowaniu „partnerów” ujawnia się jego druga strona charakteru, odsłania się bardziej skomplikowana osobowość, jak też jej negatywne cechy.
W Torikaeko dzieje się to dzięki reżyserowi Hanawa Gorō, który go wciąż krytykuje, mimo że od młodości uchodzi za najlepszego przyjaciela. Podobną rolę oceniającą pod koniec powieści pełni również żona Chikashi, siostra Gorō.
Natomiast w Ureigao no dōji pisarz Kogito w towarzystwie Rose – badaczki jego twórczości – wraca do stron rodzinnych na wyspie Sikoku, gdzie jeszcze żyje jego matka, która wypowiada się bardzo krytycznie o swym synu, mówiąc między innymi, że to wszystko, co napisał, jest stekiem kłamstw. W tych warunkach obie kobiety – młoda i stara – uzupełniają schematyczny wizerunek bohatera.
W Sayōnara, watashi no hon yo partnerem starego Kogito jest Tsubaki Shigeru, jak wspomniałem, postać uważana za „przyjaciela”, a jednak jest on manipulatorem, z którym związek jest dla Kogito trudny i niebezpieczny.
Fabuła Torikaeko
Torikaeko jest powieścią niezależną, skończoną, nie domagającą się kontynuacji w kolejnych tomach, a więc jej łączenie z następną powieścią może nawet być zabiegiem sztucznym, choćby ze względu na wyczerpanie się związków między dwoma protagonistami, z których jeden już od początku tej powieści nie żyje. Powieść składa się z Prologu, sześciu rozdziałów i Epilogu.
W Prologu pt. Tagame no rūru (Zasady tagame, The Rules of Tagame) bohater powieści, leżąc na żołnierskiej koi w swej bibliotece wsłuchiwał się w głos płynący ze słuchawek, na uszach, nazwanych tagame (a giant water bug). Wtedy usłyszał słowa „No to na razie, teraz przechodzę na drugą stronę” ( The Changeling, s. 3), po czym nastąpił odgłos uderzenia. Zapanowała cisza, którą zakłóciły słowa: „Ale nie martw się, nie przerwę komunikacji z tobą. To właśnie w tym celu przygotowałem ten system tagame. No dobrze, po twojej stronie zrobiło się już późno, więc dobranoc”. (The Changeling, s. 3). Kogito zdrzemnął się, ale po chwili usłyszał, jak weszła żona i powiedziała, że Gorō popełnił samobójstwo.
I tak w tym pierwszym akapicie czytelnik poznaje troje głównych bohaterów tej powieści, a mianowicie pisarza Kogito, jego żonę Chikashi i przyjaciela Gorō, filmowca. Żona wymienia też imię syna Akari, którego nie chciała zostawić w domu samego, jadąc do Umeko, żony zmarłego, by razem z nią udać się na policję w celu identyfikacji zwłok. Kogito decyduje się pojechać z żoną, by spotkać się z wdową, a następnie wrócić i zająć się telefonami od dziennikarzy, jakich się spodziewano ze względu na związek rodzinny samobójcy ze znanym pisarzem.
W Epilogu Mōrisu Sendakku no ehon (Książki rysunkowe Mauricego Sendaka) narratorem jest Chikashi, żona Kogito, która ocenia sytuację, dzieli się spostrzeżeniami na temat swego męża i brata Gorō. Przypomina sobie dawniejsze lektury oraz Sendaka, pisarza i rysownika, zwłaszcza Outside Over There, którą ostatnio mąż przywiózł z Berlina wraz z broszurą pt. Changeling, ozdobioną obrazkami potworków narysowanych przez Sendaka. Dzięki tej książce Chikashi odzyskuje wiele faktów ze swego dzieciństwa, czyli rekonstruuje własną opowieść, w której wyróżnia się wątek o odmieńcach (changeling).
Między Prologiem a Epilogiem toczy się opowieść o pobycie Kogito w Berlinie, traktowanym jako „kwarantanna”, czyli izolacja od związków z nagraniami odsłuchiwanymi za pomocą słuchawek „tagame”. Jednak samotny pobyt w Berlinie nie izoluje go od „rozmów” z nieżyjącym reżyserem i z własną przeszłością.
W rozdziale pierwszym „Sto dni kwarantanny” (część I) w Szkole Kultury Porównawczej Wolnego Uniwersytetu pisarz podpisuje przekład na niemiecki swej powieści wydanej pt. „Cichy krzyk” (tak zatytułowany jest również przekład angielski Futbolu ery Manen). Wtedy zaczepia go dość agresywna Japonka, która chce rozmawiać o Gorō i nowej generacji filmowców niemieckich. Prawdopodobnie jest ona matką dziewczyny, która kiedyś była tłumaczką Gorō w czasie jego pobytu w Berlinie. Dzięki takim spotkaniom Kogito wciąż wspomina rozmowy z Gorō. Przy takich okazjach pojawiają się nazwiska poety Miyazawy Kenjiego i pisarza oświeceniowego Fukuzawy Yukichiego, jak też Lorda Jima jako tytułu filmu, w którym występował Gorō jako aktor.
W drugim rozdziale „Krucha rzecz zwana człowiekiem” narrator nadal prowadzi wykłady w Berlinie. Przypomina sobie Gorō, którego zaatakowali gangsterzy yakuza po wyprodukowaniu przez niego filmu na ich temat.
Przypomina też nagraną wypowiedź Gorō nt. książki autorstwa Kogito pt. Krucha rzecz zwana człowiekiem, na podstawie której zamierzał zrobić film pt. Niezłamany człowiek. We wspomnieniu rozmowy z dziennikarzem powraca problem powieści o zabójstwie sekretarza partii socjalistycznej przez młodego prawicowego aktywistę, który w więzieniu popełnił samobójstwo. Również przypomniał sobie, jak atakowali go prawicowi bojówkarze – nie tylko w prasie – po opublikowaniu powieści pt. Śmierć prawicowego młodzieńca. (Ōe wydał krótką powieść pt. Seventeen (1961) na ten temat.)
W toku wspomnień Kogito zastanawia się nad przyczynami samobójstwa Gorō i dochodzi do wniosku, że powodem śmierci przyjaciela mogło być coś innego niż ataki terrorystów.
W rozdziale trzecim “Terroryzm i dna moczanowa ” Kogito nadal wraca do wspomnień, m.in. obolałej stopy z powodu choroby dna, w którą atakujący uderzali kulą.
Najważniejszy wątek wspomnień przenosi go z Berlina do stron rodzinnych i do Matsuyamy, gdzie siedem lat po wojnie spędzał wieczory w bibliotece amerykańskiego ośrodka kultury i czytał po angielsku Przygody Huckleberry Fina (The Adventures of Huckleberry Finn) Marka Twaina. I tak przygotowywał się do studiów, a także słuchał koncertów muzyki z płyt. Wtedy też pojawił się uczeń jego nieżyjącego ojca, nacjonalisty, którego bibliotekę uczniowie spalili, obawiając się kontroli amerykańskiej. Tam też wydarzył się tajemniczy incydent, nazywany później „ARE” („Tamto”), w który uwikłani zostali zarówno Kogito, jak i jego kolega Gorō oraz amerykański oficer Peter, jakoby homoseksualista, mający dostarczyć broń, co prawda, niesprawną, ewentualnym zamachowcom. Incydent był na tyle dramatyczny i tajemniczy, że obawiano się nazwać go wprost, po imieniu, więc do końca powieści protagoniście nie udało się ustalić, co się wydarzyło w czasie przygotowań do zamachu, ale wiadomo, że w tym czasie zniknął oficer Peter. Czytelnik podejrzewa zabójstwo, albo też homoseksualne związki Petera i Gorō. Albo jedno i drugie. Pierwszoplanowym śledztwem jest próba wyjaśnienia przyczyn samobójstwa słynnego reżysera Gorō, szwagra Kogito.
W rozdziale czwartym „100 dni kwarantanny” podczas drugiego pobytu w Berlinie Kogito bierze udział w festiwalu filmowym. Został tu zaproszony, ponieważ młodzi filmowcy niemieccy chcieli znać opinię pisarza na temat fragmentu filmu, jaki nakręcili na podstawie jego powieści Der stumme Schrei (to niemiecki tytuł Futbolu ery Manen). Pobyt w Berlinie Kogito wykorzystuje również do rozmów z znajomymi Gorō, m.in. z pewną dziewczyną, poszukując odpowiedzi na pytanie o motywy jego samobójstwa. Zrozumiał, że kwarantanna miała dwa cele, a mianowicie: powrót do stanu ducha sprzed przesłuchiwania nagrań „tagame”, a po drugie, zdyscyplinowanie siebie samego i upewnienie się, że będzie mógł zrezygnować ze słuchania nagrań po powrocie. Jednak również w Berlinie przeszłość wciąż do niego wracała.
W rozdziale piątym „Próba z żółwiem” (Kokoromi no suppon) znajduje się najbardziej okrutny epizod tej powieści, a mianowicie mordowanie żółwia, którego Kogito od kogoś otrzymał po powrocie z Berlina. Ale nim do tego doszło, Kogito jeszcze myślał o słowach przyjaciela, którego głosu będzie słuchał po powrocie. Przyjaciela, który pytał go o to, kto będzie czytał moje książki.
A już w Tokio zastanawiał się, czy Gorō nie jest kimś podobnym do Brata Gii, postaci na poły mitologicznej.
Kogito, cały we krwi po walce z żółwiem, słucha żony mówiącej “wróciłeś inny niż byłeś”, ( Changeling, s. 299), tzn. wróciłeś odmieniony, co ma sugerować, że stał się „odmieńcem”.
Ale już następnego dnia Kogito zaczął czytać scenariusz autorstwa Goró, który go całkowicie pochłonął i przekonywał, jak utalentowanym człowiekiem był Gorō. W scenariuszu pojawiał się Przywodca, najprawdopodobniej wzorowany na Daiō, wódz prawicowych aktywistów z Matsuyamy. Dzięki temu Kogito przypomniał sobie wiele zdarzeń z przeszłości, wykorzystanych w scenariuszu napisanym przez Gorō.
W rozdziale szóstym pt. „Podglądający człowiek” (Nozokimi suru hito The Peeping Toms) Kogito, czytając scenariusz, pogrążył się we wspominaniu czasów szkolnych.
W rozrysowaniu kadrów w tym scenariuszu była wizualizacja matki Kogito, która przypomniała mu, jak Gorō kiedyś prosił o przedstawienie historii rodziny, i wtedy opowiedziała mu sagę, poczynając od pradziadka, który w czasie powstania chłopskiego w 1860 roku jako urzędnik wioski musiał skazać na śmierć przywódcę powstania. A przywódcą był jego młodszy brat.
Pewnej nocy Gorō opowiadał o przekładzie wiersza Adieu Rimbauda, jakiego dokonał Kobayashi Hideo.
I znów Kogito wraca wspomnieniami do spotkania z Gorō w starym domu w górach, i do młodych bojowników, którzy mieli już jakiś plan działania. Tak wynika ze scenariusza, w którym Gorō przygotował dwa warianty zakończenia, to znaczy dwie wersje prawdy o tym, co się wydarzyło, ale Kogito nie był świadkiem zdarzenia, ponieważ odjechał z placu ćwiczeń, więc nie wiedział, jaka jest prawda o zniknięciu Petera (nie wiadomo, czy go zamordowano czy nie?).
„Śledztwo” prowadzone przez Kogito kończy się niepowodzeniem, ponieważ nie może on z pamięci o swej młodości wydobyć tych szczegółów, które pozwoliłyby wyjaśnić, co się zdarzyło wtedy, i co odmieniło życie Gorō. Nie wiadomo, czy miał stosunki homoseksualne z Peterem? I czy brał udział w ewentualnym zabójstwie Petera? Czy obaj coś wiedzą na ten temat, ale sami przed sobą nie potrafią się przyznać do popełnionego zła? Niewątpliwie, coś dramatycznego się wtedy wydarzyło. Nawet Chikashi, siostra Gorō i późniejsza żona pisarza, nie ma wątpliwości, że wtedy chłopcy po dwóch dniach nieobecności wrócili jacyś inni, jakby odmienieni.
Tak można by opowiedzieć fabułę sześciu rozdziałów Torikaeko, ale to wcale nie znaczy, że nie umknęło w tym streszczeniu wielu elementów ważnych dla struktury tej zagmatwanej opowieści pisanej raczej z punktu widzenia Kogito. Kilka istotnych dla wyjaśnienia fabuły elementów pojawia się w Epilogu, w którym narratorką oceniającą zostaje Chikashi, żona pisarza, zwykle decydująca o istnieniu w tej powieści jednego stabilnego miejsca, w Seijō Gakuen w Tokio, z którego wychodzi i do którego wraca protagonista z nowym bagażem – książek, doświadczeń i odzyskanej pamięci. A najczęściej na to miejsce Kogito patrzy z daleka w czasie licznych podróży. Natomiast z innego świata patrzy drugi bohater, jakim jest niewątpliwie reżyser Gorō.
Dopiero w Epilogu odwraca się kierunek obserwacji, gdy oceniającą świat staje się Chikashi, żona pisarza. Zmiana następuje z chwilą, gdy rozpakowuje walizkę Kogito po jego powrocie z Berlina, a z niej wyłania się inny świat, w którym odnajduje również własne miejsce. A dzieje się to za przyczyną dwu książek, które znajdowały się w walizce. A trzeba pamiętać, że pisarz swoje książki wysyłał pocztą. Tym razem nie wiadomo dlaczego tylko obrazkową książkę Outside Over There Maurycego Sendaka i broszurę pt. Changelings włożył (uprzywilejował je?) do walizki. Chikashi w bohaterce tej opowieści, w Idzie (Ida), odnajduje siebie. To znaczy, że żona pisarza dzięki książce Sendaka odzyskuje liczne wydarzenia z własnej przeszłości, tzn. odtwarza własną opowieść, którą nazywa monogatari lub z francuska conte i zastanawia się nad rozumieniem „odmieńców” changelings u Sendaka i w swym życiu (Gorō po tajemniczym zniknięciu w Matsuyamie, wrócił „przemieniony”, a jej syn Akari urodził się jako odmieniec). Chikashi zastanawia się też nad treścią seminaryjnego eseju Sendaka i spisuje swe przemyślenia w punktach i ocenia też Kogito, którego często nie rozumiała, ale wyszła za niego za mąż. Przypomniała jego spotkanie na Hawajach z pisarzem nigeryjskim Wole Soyinką (Nobel 1986), a następnie zainteresowała się jego sztuką Death and the King’s Horseman (Śmierć i królewski koniuszy, 1975), której przesłanie jest również ostatnim zdaniem powieści Ōe i stanowi podsumowanie rezultatów bezradnego błądzenia protagonisty w odzyskiwanej pamięci, która mimo licznych szczegółów nie zawiera odpowiedzi na ważne pytania protagonisty. Okazuje się, że w zapamiętanych i przypomnianych faktach nie ma odpowiedzi na najważniejsze pytania, a mianowicie pytania o motywy samobójczej decyzji bliskiej osoby, ani też o wyjaśnienie fatalnego w skutkach zdarzenia z młodości. Narrator żyje w świecie zbudowanym z narracji i okruchów pamięci, które nie składają się na logiczne wyjaśnienie przyczyn niepokojących go zdarzeń. Utwierdza się w przekonaniu o ograniczonej roli pamięci i dlatego ironizuje, każąc o wszystkim zapomnieć, a myśleć tylko o tych , którzy mają się narodzić.
___ Mō shindeshimatta monora no koto wa wasureyō. Ikiteiru monora no koto sura mo. Anatagata no kokoro o, mada umaretekonai monotachi ni dake mukete okure. (Toriklaeko,s.42)..
Now forget the dead, forget even the living. Turn only to the unborn. (The Changeling, Transkateg from the Japanese by Deborah Boliver Boehm,p.468)
Uprzywilejowane imiona własne
W opowieści fikcyjnej Torikaeko występują imiona i nazwiska własne należące do świata rzeczywistego, które czytelnik może znać dzięki swej kulturowej edukacji. Należą do nich, m.in. M. Sendak wymieniony już w Prologu, a przedstawiony szerzej w Epilogu. Podtrzymuje on strukturę całej powieści, poczynając od tytułu Changeling (pamiętajmy, że druga część tytułu w oryginale japońskim brzmi chenjieringu).
Wyjątkowe znaczenie dla zamknięcia ideologicznej kompozycji powieści ma nazwisko Wole Soyinki, a ściślej jego dramat Death and the King’s Horsman.
Takie uprzywilejowane nazwiska (Sendak, Soyinka, Mozart, Kennedy((zob. Komori Yōichi, Rekishi ninshiki to shōsetsu. Ōe Kenzaburō ron, 14-24)są zapisane katakaną, co świadczy o tym, że pochodzą one spoza obszaru cywilizacji japońskiej. Oczywiście, są też wzmianki o postaciach zapisywanych znakami ideograficznymi (Shiga Naoya, Nakano Shigeharu, Akatsuka Fujio, Sakamoto Ryūichi, Asada Akira). Uprzywilejowaną pozycje zajmuje również filozof Maruyama Masao, którego nazwisko pojawia się w związku z wydarzeniem identyfikowanym zaimkiem nieokreślonym „ARE” („Tamto”) i w związku z problemem prawicowych aktywistów (Kita Ikki, Inoue… ).
Z drugiej strony w tej powieści występuje zespół imion fikcyjnych (Chōkō Kogito, Hanawa Gorō, Chikashi, Akari), które wciągają czytelnika w pewną pułapkę, to znaczy skłaniają go do traktowania Torikaeko jako powieści autobiograficznej shishōsetsu. A mianowicie, chodzi o to, że fakty z powieściowego życia Kogito i Gorō utożsamiają się z biografiami dwu ważnych postaci ze świata rzeczywistego. A mianowicie, główny bohater Chōkō Kogito jest pisarzem, laureatem nagrody międzynarodowej. Ma niepełnosprawnego syna (Akari) kompozytora, a więc dla czytelnika znającego życiorys autora może być utożsamiany z Ōe Kenzaburō.
Natomiast Hanawa Gorō, słynny reżyser i aktor, który popełnił samobójstwo, szwagier i przyjaciel Kogito, zdecydowanie jest utożsamiany z filmowcem Itami Jūzō (1933-1997).
Chōkō Chikashi, siostra Gorō przypomina żonę Ōe, która urodziła niepełnosprawnego umysłowo syna Hikari. Krytycy (Numano Mitsuyoshi, Matsuura Hisaki, Komori Yōichi) przestrzegają czytelnika, żeby nie dał się wciągnąć za pomocą cech bohaterów w pułapkę shishōsetsu („powieść o sobie”). (Komori, op. cit. , s. 8).
Ale tak czy owak, czytelnik nie usłucha, będzie paralelnie odczytywał, że Kogito równa się Ōe, a Gorō równa się Itami Jūzō, i w ten sposób w swej wyobraźni będzie kształtować postaci złożone z dwu obszarów semiotycznych – z tekstu powieściowego i z własnej wyobraźni i wiedzy, wyniesionej skądinąd (nie z tej powieści). Będzie jednocześnie czytać tekst Torikaeko i paratekst ze swej wyobraźni.
Pamiętać jeszcze należy, że między tekstem i paratekstem, z których wyłaniają się Kogito i Gorō oraz Ōe i Itami, znajduje się jeszcze zapośredniczenie, tzn. taśmy z nagraniami wypowiedzi Gorō (nazwane „tagame”), które Gorō przygotował jeszcze za życia i przysłał przyjacielowi. Dzięki tym nagraniom pisarz Kogito prowadzi rozmowy z ich autorem, już nieżyjącym reżyserem, i dzięki temu przywołuje i przeżywa wspólnie spędzony czas, głównie z młodości, jak również późniejsze, krytyczne oceny wypowiadane przez Gorō pod adresem pisarza Kogito.
Jednak pamięć o faktach z biografii obu twórców Ōe i Itami, a więc wziętych z paratekstów, ani pamięć odzyskana przez bohaterów powieści, nie pozwalają odpowiedzieć na podstawowe pytania stawiane przez protagonistę, jak również czytelnika. Okazuje się, że pamięć nie jest absolutna. Po porostu jest ograniczona, zwłaszcza gdy nie jest zapisana. To przywoływane w powieści tajemnicze zdarzenie z przeszłości nie zostało opisane. Można tylko sobie wyobrazić, co się wówczas stało. Tzn. Kogito może sobie wyobrazić, co się naprawdę stało, gdy Gorō spotkał się z Peterem homoseksualistą w ową pamiętną dla Chikashi noc (zob.Paul Riceour,Pamięć, historia, zapomnienie, Universitas, 2006, s. 15). i gdy nieśli Petera buntownicy zbiegając z góry. Ale co z tych zapamiętanych zdarzeń z przeszłości wynika? Nic konkretnego. Mglista pamięć o nich nie rozstrzyga, co się za nimi kryło. Nie decyduje o tym, jaka była prawda, ciążąca na całym życiu Gorō, który zresztą nie dowierzał swej pamięci, więc postanowił jej okruchy odtworzyć, nagrywając na taśmę magnetofonową, podobnie jak Freud twierdził, że uciekał się do pióra i papieru
(zob. Douwe Draaisma, Machina metafor. Historia pamięci. Przekład Robert Pucek, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2009, s.15)
Ale mimo to nie zdołał wyjaśnić przyjacielowi, co tak dramatycznie określiło jego życie. Jego pamięć okazała się zawodna, ograniczona i nie pozwoliła wyjaśnić nieuchronności potoku wydarzeń zakończonych skokiem z wysokiego budynku.
Wydarzenia w życiu pisarza w latach 2000-2009
2000
Luty (lub marzec)
Powró t do kraju z Berlina, gdzie od listopada 1999 na Wolnym Uniwersytecie prowadził wykłady nt. Nihon sakka no genjō (Obecna sytuacja pisarzy japońskich).
Maj
Esej Okinawa no „tamashii” kara (Z duszy Okinawy), 8 odcinków.
„Chi” o meguru watakushi no iken (Mój pogląd na temat „Chi” („Intelekt”). Wykład wygłoszony w Asahi Hall w Yūrakuchō z okazji Nagrody Asahi (Asahishō).
Rozmowa z pisarzem z Okinawy Metori Matoshi, „Ronza” (Strona wolnego słowa Asahi).
Czerwiec (8)
Honorowy doktorat nadany przez amerykański Uniwersytet Harwarda.
Czerwiec 18
Wykład z okazji 30-lecia Klubu Atletycznego, Tsuda Hall.
Lipiec 16
Nagroda dla najlepszego pływaka przyznana przez Japońskie Towarzystwo Pływackie.
Październik
Korespondencja z profesorem Amaaha Sen, laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii, „Ronza”, Asahi).
„Jibun no ki” no shita de (Pod moim drzewem), „Shūkan Asahi”, w odcinkach.
Listopad, 11
Udział w sympozjum z okazji 125-lecia Uniwersytetu Dōshisha
Listopad 25
Kimitachi ni tsutaetai kotoba (Słowa, które chcę wam przekazać) – to temat rozmowy Ōe z gimnazjalistami w ramach forum edukacyjnego spotkań z laureatem Nagrody Nobla na temat kreatywności w 21 wieku (21 seiki no sōzō) w Shibuya Makuhari Chūgakkō. Publikacja w broszurze Yomiuri „Bukretto”25
Grudzień 5
Torikaeko – Chenjiring (Odmieniec), Kōdansha.
Samobójstwo szwagra Itami Jūzō ważnym wątkiem powieści Torikaeko
2001
Luty 22
Przemówienie podczas uroczystości Yume Mado (Okno Marzeń) z okazji pięciolecia śmierci kompozytora Takemitsu Tōru.
Mar
Oświadczenie (razem z Miki Mutsuko, działaczką społeczna i żoną premiera Miki Takeo) przeciwko zatwierdzeniu podręcznika historii, opracowanego przez Atarashii Rekishi Kyōkasho o Tsukuru Kai (Stowarzyszenie Opracowania Nowego Podręcznika Historii), negującego dotychczasowe podręczniki krytyczne wobec współczesnej historii Japonii, oskarżane przez prawice o jigyakuteki shikan – masochistycze spojzrenie)
Marzec
Kimitachi ni tsutaetai kotoba (Słowa, które chcę wam przekazać) opublikowane w Yomiuri no „Bukuretto” 25.
Czerwiec
Koko kara atarashii hito wa sodatetai (Teraz chcę wychowywać nowego człowieka…). Krytyka opinii na temat podręcznika historii, „Sekai”.
Publikacja listów wymienianych z Noamem Chomskym, „Asahi Shinbun Yūkan”.
Jibun no ki no shita de (Pod moim drzewem), Asahi Shinbunsha.
Lipiec
Ōe Kenzaburō saihakken (Ponowne odkrycie Ōe Kenzaburō) – na podstawie wyboru „Subaru” publikuje Shūeisha.
Wrzesień
Onaji toshi ni umarte (Urodzeni w tym samym roku). Zbiór rozmów z dyrygentem Ozawą Seijim, Chūō Kōronsha.
Listopad
Artykuły krytyczne pt. Sakoku shite wa narani (Nie można zamknąć kraju) oraz eseje pt. Iigataki nageki mote (Z żalem nie do wypowiedzenia), Kōdansha.
2002
Listy wymieniane z Edwardem Saidem, „Asahi Shinbun Yūkan”.
Wrzesień
Ureigao no dōji (Dziecko o ponurej twarzy – A Child with Distressed Face), Kōdansha.
2003
„Atarashii hito”no hō e (W stronę „Nowego człowieka”), „Shūkan Asahi”. W związku z tą publikacją występuje w Telewizji Yomiuri (CM).
Maj
Nihyakunen no kodomo (Dzieci dwustulecia), „Yomiuri Shinbun”, w odcinkach.
Bōryoku ni sakaratte kaku Ōe Kenzaburō shokan (Występuję przeciw przemocy. Listy dwustronne Ōe (pisane od 1995 roku),Asahi Shinbunsha.
Wrzesień
Atarashii hito no hō e (W stronę „Nowego człowieka”, Asahi Shinbunsha.
Wrzesień 25
Umiera Edward Said, z którym Ōe utrzymywał przyjacielskie stosunki.
Listopad
Nihyakunen no kododomo (Dzieci dwustulecia), Chūō Kōron Shinsha.
Grudzień
Krytyka decyzji o wysłaniu japońskich żołnierzy (Jieitai) do Iraku, „Liberation”.
Swą ostatnią działalność Ōe określa zgodnie z definicją Edwarda Saida jako „kōki no shigoto” („praca lat późnych”)..
W specjalnym programie telewizyjnym (NHK Special) mówi krytycznie m.in. na temat wysyłania japońskich żołnierzy do Iraku i planów zmiany konstytucji. Polemizuje z politykiem Gōtodą Masakiyo (1914-2005), pełniącym wysokie funkcje rządowe w czasach premiera Nakasone Yasuhiro. Polemizuje też z Kuriyamą Shōichim, byłym ambasadorem w Stanach zjednoczonych.
2004
Styczeń
Występuje w telewizyjnym programie „Tetsuko no heya”, prowadzonym przez Kuroyanagi Tetsuko (ur. 1933), aktorkę i pisarkę prowadzącą ten program przez ponad 40 lat, z udziałem znanych, wybitnych postaci, również zagranicznych), Asahi TV, od 1976 roku.
Wstępuje do Stowarzyszenia 9 Artykułu Konstytucji (Kyūjō no Kai), zaproszony przez literaturoznawcę Katō Shūichiego.
Sierpień
Sata san ga „omoi” to kaku toki (Gdy piszę, że pani Sata „myśli”??), „Subaru”. To nt. pisarki Sata Ineko]
Aratamete no „kyūkyō” yori (Ponownie z „trudnych czasów”, „Sekai”, w odcinkach.
W przeddzień rocznicy zrzucenia bomby atomowej na Hirosimę występuje w Kurozu Apu Gendai, tzn, w programie informacyjnym NHK.
Esej Tsutaeru kotoba (Przekazuję te słowa), „Asahi Shinbun”, w odcinkach.
Nani o manabu ka. Sakka no shinto, gakusha no omoi (Czego się uczymy? Wiary pisarzy, myśli uczonych). Zbiór wypowiedzi Ōe i Hirokawy Hideki, wygłoszonych podczas Edukacyjnego Forum uczelni Aoyama Gakuin w listopadzie 2003 roku.
Eseje Hanashite kangaeru, kaite kangaeru (Mówiąc myślę, pisząc myślę), Shūeisha.
2005
Styczeń
Sayōnara, watashi no hon yo (Do widzenia, moje książki), część pierwsza, „Gunzō”.
Maj
Kōki no shigoto. Kibō ga aru ka” (Praca późnych lat. Czy jest nadzieja?)
Wykłady w Seulu na Uniwersytecie Hanyang.
Sayōnara, watashi no hon yo (Do widzenia, moje książki) , Kōdansha
Czerwiec
Mō ichido de nouveau Ōe Hikari (Jeszcze raz Ōe Hikari…). Występ syna w Opera City w Tokio.
Październik
Ogłasza ustanowienie Nagrody Ōe Kenzaburō.
2006
Styczeń
Występuje w programie Takeshi no dare de mo Pikaso (Każdy jest Pikasem u Takeshiego) – program prezentujący rozmaitych artystów przez Kitano /Biito Takeshiego, reżysera i znakomitego komika, TV Tokio.
Kwiecień
Wykład podczas pokazu wideo poświęconego pamięci Edwarda Saida (Edowaado Saido Out of Place kansei kinen jōeikai)
Czerwiec – grudzień
W księgarni Junkudō w Ikebukuro otwarto „Księgarnię Ōe Kenzaburō”.
Lipiec
Kyōiku no chikara ni matsubeki mono de aru.(Koniecznie należy czekać na siłę działania edukacji, „Sekai”.
Wrzesień
Wykłady z lektur: Ikiru koto – hon o yomu koto – sutaato (Zaczynam żyć i czytać książki), „Subaru”
2007
Wykład i muzyka Hikariego: Nakahara Chūya tanjōbi hyakunen zenyasai nite. Hikarisan kyoku to kōen (W przeddzień stulecia urodzin Nakahary Chūi).
Maj 6
Nagrodę Ōe Kenzaburō shō otrzymuje Nagashima Yū za powieść Yūko chan no chikamichi (Yūko chan – droga na skróty).
Maj (18)
Uroczysty wykład z okazji 130-lcia Uniwersytetu Tokijskiego. Wieczorem w wydawnictwie Kōdansha Ōe rozmawia z Nagashimą, laureatem Nagrody Ōe.
Kakujidai no sōzōryoku (Siła wyobraźni w epoce atomowej) z nowym epilogiem, Shichōsha.
Ōe Kenzaburō sakka jishin o kataru (Pisarz opowiada o sobie), Shinchōsha.
Czerwiec
Nijūisseiki Dosutoefusuki ga yattekuru (W 21 wieku przybędzie Dostojewski). Praca wspólna, Shūesha.
Lipiec
Yomu ningen (Ludzie czytający), Shūeisha.
Październik
Sayōnara, watashi no hon yo! (Dowiedzenia, moje książki!) w Chinach wyróżniona Nagrodą im. Lu Xina, również za przekład literacki.
Listopad
Powieść Rōtashi Anaberu Rii sōkedatsu mi makaritsu (Piękna Anabel Li. /Anabel Li tak piękna aż włosy stają dęba, a ciało obumiera), Shinchōsha. Zob. też E.A. Poe – wiersz o Annabel Li, żyjącej w królestwie nad morzem.
Okinawa sen saiban (Proces sądowy związany z wojną na Okinawie). Ōe zeznaje w Osace, w sądzie rejonowym/okręgowym (Chisai).
2008
Marzec 28
Okinawa sen saiban (Proces sądowy związany z wojną na Okinawie).
Wyrok sądu oktęgowego w Osace: sąd odrzuca żądania oskarżycieli. (kikyaku).
Kwiecień
Nagrodę Ōe Kenzaburō otrzymał Okada Toshiki. Oceny jurorów publikuje „Gunzō”.
Ishi no kōi to shite no rakkanshugi ni mukete (W stronę optymizmu jako działania woli), „Subaru”, w odcinkach.
Maj
Publiczna dyskusja z Okadą, laureatem Nagrody Ōe.
Październik 31
Okinawa sen saiban. Sąd wyższy (kōsai) odrzuca apelację oskarżycieli.
2009
Styczeń
Rōtashi Anaberu Rii Piękna Anabelle Li) otrzymuje w Chinach nagrodę za najlepszą powieść zagraniczną w 21 wieku za rok 2008. Wręczenie 16 stycznia w Pekinie.
Kwiecień
Inoue Hisashi shi to taidan (Wywiad z Inouem Hisashim), „Shūkan Asahi.
Nagroda Ōe dla Andō Reiji.
Maj
Wywiad z Andō Reiji.
Katō Shūichi san o saidoku /ririido)suru (Czytam ponownie Katō Shūichiuego „Sekai”.
Czerwiec
Wykład na temat: Konnan na jidai o ikiru wakai hitotachi e (Do młodych żyjących w trudnej epoce ), Kyūjō no Kai (Stowaryszenie 9 Artykułu [Konstrytucji].
Październik
Kokusai shiya no naka no Ōe bungaku (Literatura Ōe w perspektywie międzynarodowej). Pisarz uczestniczy w sympozjum odbywającym się na Taiwanie.
Listopad
Noda Hideki shi to taidan (Wywiad z Nodą Hidekim), „Shinchō”.
Noberushō sakka Ru Krezio to taidan(Wywiad z laureatem Nagrody Nobla pisarzem Le Clézio.
Grudzień
Katō Shūichi no kokoro o tsugu tame ni ( Aby kontynuować ducha i myśli Katō Shūichiego), Iwanami Bukuretto.
Katō Shūichi tsuitō (Żegnam z żalem Katō Shūichiego) – Ōe, Tsurumi i inni, Kamogawa Shuppan.
Grudzień 17
Suishi (Śmierć w wodzie), Kōdansha.
Na temat utonięcia ojca latem pod koniec wojny/czy po zakończeniu?. Wcześniej o ojcu pisał w opowiadaniu Chichi to tennōsei (Ojciec i kult cesarza), tzn. w rozdziale Mizukara waga namida o nuguitamau hi ( Dzie, w którym sam /cesarz/ wytrze moje łzy) łzy).
Wykład w Centrum Studiów nad Problemem Praw Człowieka z okazji 15-lecia tego Centrum
Kōki no shigoto genba kara (Z miejsca pracy późnych lat), „Gunzō”.
Tsurumi Shunsuke – „Iinokoshite oku koto (Zostawiam to, co powiedziałem), „Furoku sasshi” ??
Ima „Nihon bungaku shi josetsu” o kataru (Teraz mówię o „Wstępie do historii literatury japońskiej” [Katō Shūichiego]., Kinokuniya Sazan seminaaru (Seminarium w Południowej księgarni Kinokuniya).
