Tadej Karabowicz – Wieszcz narodowy Ukrainy Taras Szewczenko (1814-1861)

0
523

Twórczość poetycka Tarasa Szewczenki należy do największych osiągnięć ukraińskiej literatury narodowej. Jest także znaczącą i ważną częścią Panteonu europejskiego romantyzmu. Poprzez swoją działalność literacką, Taras Szewczenko zaliczany jest do wieszczów narodowych Ukrainy. Poetę określa się jako niezłomnego budowniczego ukraińskiej świadomości narodowej i niepodległości. W narodowej literaturze ukraińskiej, Taras Szewczenko uważany jest za bohatera narodowego, proroka i wieszcza, a jego literacka spuścizna otoczona jest szczególną opieką i kultem.

Dzieło poetyckie Tarasa Szewczenki

Taras Szewczenko. Autoportret. 1840

Debiut poetycki Tarasa Szewczenki przypada na 1837 rok, czyli na okres poddańczy. W tym czasie poeta napisał pierwsze dumki i ballady. Utwory te ukazują Szewczenkę w świetle dobrej znajomości ówczesnej poezji romantycznej. W balladzie Urzeczona poeta ukazał rzeczywistość w świetle tych realiów które sam przeżył. Natomiast po wykupieniu z poddaństwa, rozpoczął się okres twórczy niezwykle intensywnego poszukiwania drogi poetyckiej, poprzez narrację historyczną. Mimo przebywania w Petersburgu poeta pisał tylko w języku ukraińskim. W 1840 roku wyszedł jego  pierwszy zbiorek Kobziarz. Składał się on z ośmiu utworów, jednakże tematyka tomu zaciążyła na dalszych losach poety. Jego popularność stała się ważnym ogniwem noego patrzenia na rzeczywistość literacką Ukrainy. Rok później poeta ogłosił   drukiem poemat Hajdamacy.

W poezji Szewczenki zauważalny jest silny pierwiastek romantyczny oraz motywy historii Ukrainy, a poprzez to – wyrażona jest myśl narodowo-wyzwoleńcza. Motywy te bardzo jaskrawo i odważnie przewijają się w  takich utworach, jak Iwan Pidkowa (1839), Noc Tarasa (1839) iGamalej (1842). Wszystkie one poświęcone są tematom przeszłości historycznej Ukrainy i czasów kozackich. Ale widzimy poetę w poemacie Sen, jako twórcę satyry wobec rosyjskiego modelu monarchii feudalno-pańszczyźnianej. Szewczenko modernizując literaturę ukraińską w kluczu romantyzmu narodowego, wprowadził do jej areału nowe formy i tematy. Do znaczących utworów należą poematy Kaukaz, napisany w 1845, oraz Heretyk, poświęcony pamięci Jana Husa. Ważnym utworem pozostaje wiersz Testament napisany w 1845 roku. W jego treści została zawarta siła słowa i jego potęga. Stąd utwór ten, jako pieśń, stał się ważnym przesłaniem narodowym Ukraińców. Podobnie jak ukraiński hymn narodowy, Testament śpiewany jest na stojąco. Poeta znany jest także z odważnych wierszy dedykowanych literatom ukraińskim, poecie Iwanowi Kotlarewskiemu, pisarce Marko Wowczok, Hryhorijowi Kwitce-Osnowianence. W utworach tych została zawarta troska o losy języka ukraińskiego i jego rozwój w czasach niewoli carskiej. W ostatnich latach zesłania, poeta napisał po rosyjsku opowiadania i Dziennik, z tematami dotyczącymi epoki, na tle indywidualnych historii ludzkich, stąd w niektórych jego utworach prozatorskich, można odnaleźć elementy autobiograficzne. Są to: Najemnica, Warnak, Księżna, Muzykant, Artysta, Przejażdżka z przyjemnością i nie bez morału. Były one tłumaczone na język polski i ukazywały się w drugiej połowie XX wieku głównie w nieistniejącym już  Wydawnictwie Lubelskim. Wśród tłumaczy opowiadań poety, należy przywołać chociażby Jerzego Jędrzejewicza.

Po powrocie z zesłania, poeta napisał poemat Neofici (1857), w którym ukazał prześladowanie pierwszych chrześcijan w Rzymie. Cechą charakterystyczną ostatniego okresu twórczości poety, były utwory o charakterze mistycznym, tematy biblijne oraz przemyślenia osobiste. Szewczenkę interesowały zagadnienia  eschatologii oraz topografii bytu człowieka. Poeta nawiązywał do mitologii greckiej przywołując platońskie rozumienie pośmiertnych losów ciała i duszy ludzkiej. Natomiast swoistą polemiką z historią własnej ojczyzny okazały się napisane przez niego sztuki sceniczne, jest bowiem autorem dwóch dramatów. Zachowanego fragmentu Nikita Hajdaj oraz sztuki o tematyce obyczajowości kozackiej Nazar Stodola (1844). Uważa się, że powstały one jako literacka narracja w nawiązaniu do twórczości Iwana Kotlarewskiego (1769-1838), autora poematu trawestacyjnego Eneida oraz sztuk teatralnych Natałka Połtawka (1839) i Moskal-czarodziej (1841). Z takiej różnorodnej perspektywy, twórczość Tarasa Szewczenki wywarła ogromny wpływ na literaturę ukraińską. Była elementem budzenia świadomości narodowej Ukraińców. Wyrażała percepcją widzenia pozazmysłowego, wyrażone zwłaszcza w tomie poetyckim Kobziarz, utwory którego stały się fundamentem tożsamości ukraińskiej. Tom poety został wpisany w mityczną narrację narodową Ukrainy, podobnie jak w Polsce Pan Tadeusz Adama Mickiewicza.

Aspekt geniusza i antropologia czasów

Taras Szewczenko. Strona tytułowa Kobziarza z 1840 roku

Taras Szewczenko urodził się 25 lutego?/ 9 marca 1814 we wsi Moryńce w powiecie zwinogródzkim guberni kijowskiej, zmarł 26 lutego?/ 10 marca 1861 w Petersburgu. Był poetą i malarzem, lecz jego zainteresowania intelektualne obejmowały takie dziedziny kultury, jak historia Ukrainy, etnografia, folklorystyka i sfera świadomości narodowej. Będąc przedstawicielem literackiej epoki romantyzmu, był także działaczem politycznym na rzecz wyzwolenia narodowego Ukrainy. Jego poglądy w tej sprawie mówiły bezpośrednio, że naród ukraiński w przyszłości wywalczy swoją niezależność państwową.

Poeta urodził się w  rodzinie pańszczyźnianej, czyli nie posiadał statusu wolności – należał do poddanych majątku grafa Wasilija Engelhardta. W 1816 rodzice poety zamieszkali Kiryłówce, będącej także własnością pańszczyźnianą Engelhardta. Mając dziewięć lat stracił matkę, w jedenastym roku życia – ojca, był więc jako dziecko sierotą. Uczęszczał do szkoły cerkiewnej w Kiryłówce, uczył się także u miejscowego diaka śpiewu i języka cerkiewnego. W sąsiednich Łysiankach, poznał warsztat pisania ikon, gdzie prawdopodobnie postawił pierwsze kroki malarskie. Okres ten – pobierane nauki w szkole diakowskiej i w pracowni malarskiej, powróciły w dorosłym życiu, w jego wierszach i malarstwie jako wspomnienie dzieciństwa. Poeta opisał swoje gromadzkie pastuchowanie, gdzie spotykał kobziarzy, bandurzystów i lirników. Od nich, poprzez pieśni i opowieści, dowiedział się o żywej tradycji kozackiej, o koliszczyźnie i hajdamaczyźnie jako kategorii pamięć o narodowej i historycznej.

Gdy poeta zrozumiał, że jego życie powinno radykalnie zmienić się, skierował prośbę do administratora majątku Engelhardta, o zgodę na uczęszczanie na nauki malowania w warsztacie ikonograficznym. Otrzymał jednak inną funkcję, został przydzielony do pracy w kuchni, a następnie przeznaczono go do bezpośredniej służby dworskiej. Funkcja ta nosiła nazwę bycia kozaczkiem. Przebywając przy grafie Wasiliju Engelhardtdzie, Szewczenko swoją osobowością i talentem zwrócił uwagę samego grafa. Poeta został zabrany w podróż do Petersburga, w charakterze służebnego kozaczka. Droga wiodła przez dwory znajomych Engelhardta w Warszawie i Wilnie, gdzie zatrzymywali się na dłużej. W czasie pobytu w Wilnie, Engelharda poprosił malarza Jana Rustema, by przyjął poetę na nauki malarskie. Nauka u mistrza nie trwała długo, wybuchło bowiem powstanie listopadowe i Engelhardt przeniósł się do Petersburga. Nad Newą siedemnastoletni Szewczenko został oddany na systematyczną naukę malarstwa do mistrza cechowego Szyriajewa. Mógł także odwiedzać carski Ogrod Letni, celem szkicowania posągów antycznych.

W 1836 roku w Petersburgu Taras Szewczenko spotkał absolwenta carskiej Akademii Sztuk Pięknych, malarza rodem z Ukrainy Iwana Soszenkę (1807-1976). Wówczas  Soszenko zapoznał poetę ze środowiskiem ukraińskim nad Newą, a zwłaszcza z pisarzem ukraińskim przebywającym w Petersburgu Jewhenem Hrebinkę (1812-1848), oraz rosyjskim poetą Wasilijem Żukowskim (1783-1852). Rozpoczęli oni starania o studia dla poety w Akademii Sztuk Pięknych. Ale jego status, jako poddanego  pańszczyźnianego, pozbawiał go prawa nauki w akademii. Postanowiono więc wykupić Szewczenkę z niewoli. O pomoc w tej sprawie poproszono malarza carskiego Karła Briułłowa (1799-1852). Namalował on portret Żukowskiego, który został sprzedany na carskiej loterii licytacyjnej. Za zdobyte w ten sposób pieniądze uzyskano 22 kwietnia 1838 roku u Engelhardta zgodę na zwolnienie Szewczenki z poddaństwa.

Historia ta przypomina zdarzenie z Adamem Mickiewiczem w czasie jego wymuszonego przebywania w Rosji. Będąc w lutym 1825 roku w Odessie, Mickiewicz został wezwany  przez policję carską, celem okazania poświadczenia statusu szlacheckiego. Chciano bowiem w ten sposób pozbawić go wolności osobistej, na wypadek gdyby takich poświadczeń nie posiadał.

Taras Szewczenko jako wolny od poddaństwa, rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych, w pracowni Karola Briułłowa. Jego profilem było malarstwo sztalugowe, portret i rysunek architektoniczny. W tym czasie poeta pisał już wiersze, interesował się naukami przyrodniczymi i historią Ukrainy. W 1843 roku, już jako uznany malarz i poeta, odbył podróż na Ukrainę, odwiedzając rodzinną Kiryłówkę i Kijów, gdzie nawiązał kontakty z ówczesną elitą intelektualną. Po powrocie do Petersburga napisał szereg utworów z tej swojej podróży. W 1845 roku ukończył studia i przyjechał do Kijowa, gdzie został zatrudniony jak rysownik w carskiej Komisji Archeograficznej, której zadaniem było badanie przeszłości historycznej Ukrainy. Odbył wówczas szereg ekspedycji historycznych po Wołyniu, Podolu, Kijowszczyźnie i Połtawszczyźnie. Wówczas jeszcze nie istniała fotografia, więc zadaniem poety, jako malarza było sporządzenie tek z rysunkami cerkwi, budowli oraz innych pamiątek historycznych, zwłaszcza doby kozackiej. Wówczas to powstały jego rysunki z hetmańskiej Ukrainy, ukazujące przeszłość kozacką w Perejasławiu, Czehryniu i Subotowie. Ekspedycje te dawały również szerszą perspektywę na utwory poety, które powstawały paralelnie z rysunkami. Bogata i różnorodna twórczość poetycka zaczęła być częścią dzieła literackiego Szewczenki, nazwanego przez poetę Kobziarzem – tomem romantycznych wierszy, dum i poematów historycznych.

Zesłanie Tarasa Szewczenki  i karne wcielenie do wojska

Johann Doss. Portret fotograficzny Tarasa Szewczenki. 1860

W kwietniu 1846 roku Taras Szewczenko nawiązał kontakt z kijowską organizacją, o nazwie Bractwo Cyryla i Metodego W marcu 1847, władze carskie wykryły działalność Bractwa. Poeta został aresztowany i wywieziony z Kijowa do twierdzy Pietropawłowskiej. Sąd carski skazał go na 10 lat zesłania poprzez wcielenie do wojskowego korpusu karnego w Orenburgu, jako szeregowca, z zastosowaniem ścisłego nadzoru i zakazem pisania oraz rysowania. Inni członkowie Bractwa zostali skazani na kary łagodniejsze. Dowódca korpusu orenburskiego, generał Obruczew, odesłał Tarasa Szewczenkę do twierdzy w Orsku, na południowym Uralu, gdzie odbywał codziennie długie musztry. Wiosną 1849 roku poeta został przydzielony do ekspedycji geograficznej carskiego geografa kapitana Butakowa, by badać wybrzeża Morza Aralskiego. Zadaniem poety było sporządzenie dokładnych rysunków wybrzeża. W ekspedycji poeta spędził półtora roku i pozostawił po sobie kolorowe rysunki Morza Aralskiego, portrety Kazachów, oraz ich kulturę materialną. Po zakończeniu ekspedycji powrócił do Orenburga, gdzie  uporządkowywał albumy z rysunkami i akwarelami dotyczące ekspedycji aralskiej. Wówczas zetknął się z zesłańcami polskimi na Syberię. Zachowała się żywa przyjaźń z Bronisławem Zaleskim. Poprzez Zaleskiego poeta poznał i zaprzyjaźnił się z innymi polskimi zesłańcami. Jako wyraz przyjaźni, powstał wówczas znany wiersz poety Do Polaków, mówiący o relacjach historycznych obu narodów, ukraińskiego i polskiego. W okresie przygotowania materiałów ekspedycji aralskiej, Szewczenkę zwolniono z obowiązku musztry, zezwolono na zamieszkanie poza koszarami wojskowymi oraz dano możliwość swobodnego pisania i rysowania. Jednakże wskutek donosu,  aresztowano go i ponownie zamknięto w koszarach. Po zakończeniu śledztwa przeniesiono do batalionu w twierdzy Nowopietrowskiej, położonej na półwyspie Mangyszłak nad Morzem Kaspijskim. Główną uciążliwością tego okresu było surowe pozbawienie poety możliwości pracy literackiej i malarskiej. W twierdzy tej Taras Szewczenko spędził siedem lat. Codziennie posyłano go na uciążliwą musztrę i do prac fortecznych, kilka razy dziennie przetrząsano kieszenie w poszukiwaniu ołówka i papieru. Przebywając w twierdzy Nowopietrowskiej w trudnych żołnierskich warunkach, Szewczenko spotkał zesłanych do twierdzy Polaków, z którymi nawiązał przyjaźnie i współczuł im w dotkliwej niedoli. Sytuacja poety uległa poprawie w 1853 roku, gdy komendantem twierdzy został major Iraklij Uskow. Mógł wówczas pisać i malować, wtedy to powstał Dziennik poety i jego opowiadania napisane w języku rosyjskim. W okresie tym wybuchła wojna krymska, która złagodziła reżim carski. Przyjaciele poety w Petersburgu, po klęsce Rosji w wojnie krymskiej, rozpoczęli bezskuteczne starania o przywrócenie mu wolności. W lipcu 1857 roku, po dziesięciu latach zesłania, Szewczenko wyszedł na wiadomość i opuścił batalion karny w Nowopietrowsku. Udał się statkiem przez Morze Kaspijskie i Wołgę do Niżnego Nowogrodu, gdzie czekał na zezwolenie wyjazdu do Petersburga. W marcu 1858 roku otrzymał zezwolenie na wyjazd i udał się w dalszą podróż, wówczas w Moskwie, odwiedził aktora rosyjskiego, Szczepkina. Po powrocie do stolicy Rosji – Petersburga, spotkał się z przyjaciółmi ukraińskimi oraz z polskimi towarzyszami zesłańczej niedoli Zygmuntem Sierakowskim i poetę Edwardem Witoldem Żeligowskim (Antonim Sowę).

Mimo poderwanego zesłaniem zdrowia, poeta odnowił swoje prace w  malarstwie (uprawiał zwłaszcza akwafortę) oraz w poezji. W 1860 roku otrzymał tytuł członka rzeczywistego rosyjskiej Akademii Sztuk Pięknych. Wiosną 1859 zezwolono mu, po długich staraniach na wyjazd na Ukrainę. Odwiedził wówczas rodzinne strony – Kiryłówkę i Moryńce, był u braci i siostry, którzy pracowali jeszcze jako chłopi pańszczyźniani. Podróżował po Ukrainie Prawobrzeżnej, spotykał się z właścicielami majątków ziemskich, co spowodowało donosy o podburzaniu do obalenia caratu. Na skutek tych donosów Taras Szewczenko został aresztowany i uwięziony  w więzieniu w Czerkasach, Po pewnym czasie przewieziono go do Kijowa. Jednakże generał-gubernator Wasilczikow zwolnił go, polecił opuścić Ukrainę i odprawił do Petersburga. Osłabiony długimi latami zesłania, Taras Szewczenko zmarł 10 marca 1861 roku. Został pochowany na cmentarzu Smoleńskim w Petersburgu. Jednakże przyjaciele poety zaczęli robić starania, by przewieść ciało poety na Ukrainę. W  maju 1861 roku jego trumna koleją została przewieziona przez Moskwę do Kijowa. W Kijowie na Padole został odprawiony parastas pogrzebowy w cerkwi Narodzenia Chrystusa, jako symbol przywitania wieszcza narodowego przez stolicą Ukrainy. Następnie trumnę z ciałem poety przewieziono, zgodnie z jego wolą z utworu Testament, na Czerneczą Górę w Kaniowie, nad Dnieprem. Pochowano go według tradycji kozackiej, usypując kurhan na wysokiej mogile. W ten sposób zamykało się trudne życie poety i zaczynała się jego pośmiertna sława, jako największego wieszcza narodowego Ukrainy. Losy cerkwi Narodzenia Chrystusa na Padole nie były łaskawe. Bolszewicy stalinowscy, by zatrzeć ślad historycznych wydarzeń związanych z uroczystym pogrzebem Tarasa Szewczenki, w latach trzydziestych, zburzyli cerkiew Narodzenia. Została ona odbudowana przez niezależną cerkiew ukraińską, po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości. W jej wnętrzu umieszczono w szklanym relikwiarzu maskę pośmiertną poety.

Narodowa tradycja ukraińskiego wieszcza i pierwsze polskie tłumaczenie

Pomnik Tarasa Szewczenki w Kijowie

Mówiąc o Tarasie Szewczence w aspekcie jego geniuszu, jako ukraińskiego wieszcza narodowego i twórczości poetyckiej doby romantyzmu, należałoby wspomnieć o wpływie poety na uregulowanie nowożytnej pisowni języka ukraińskiego. Odbyło się to w pierwszej połowie XIX wieku, dzięki trzykrotnie wydanemu zbiorkowi poetyckiemu Szewczenki Kobziarz (1840, 1844, 1860). Pisownia została  ugruntowana jako fonetyczna  “kuliszówka” –  od pisowni zaproponowanej pod wpływem Tarasa Szewczenki przez pisarza Pantelejmona Kulisza (1819-1897). Polegała na wprowadzeniu do pisowni odmienności ukraińskich. W ukraińskim alfabecie cyrylicy, dla litery y – “ы”, wprowadzono ukraińską literę “y” – ”и”, natomiast dla  “i” – ”и” wprowadzono ukraiński odpowiednik “i”. W okresie uciążliwej niewoli rosyjskiej i radzieckiej w XIX i XX wieku, alfabet Szewczenki-Kulisza przetrwał z niewielkimi zmianami do naszych czasów. Kształtował on poczucie odrębności językowej i fonetycznej języka ukraińskiego w obrębie innych języków słowiańskich, a zwłaszcza rosyjskiego.  W historii literatur europejskich, pozostawał czytelnym znakiem odrębności, udoskonalonym przez późniejszych pisarzy ukraińskich Łesę Ukrainkę, Iwana Frankę. Pawła Tyczynę, Wasyla Stusa.

Jeszcze za życia Tarasa Szewczenki, wileński poeta Władysław Syrokomla zaczął tłumaczyć jego wiersze na język polski.  Ukazały się one w zbiorku tłumaczeniowym Syrokomli pod nazwą Kobzarz w 1863 roku w wileńskiej oficynie wydawniczej A. Syrkina, nakładem A. Assa. Cenzura carska dała zgodę na druk tłumaczeń Syrokomli 12 grudnia 1862 roku. W zbiorku znalazło się  kilkanaście wierszy poety, w tym dumki, wiersz Topola, Lunatyczka, Gamalij oraz poematy Katarzyna i Najemnica. W 1993 roku w Wilnie staraniem przewodniczącej Asocjacji Ukrainistów Litwy Nadiji Neporożnej, ukazał się reprint Kobzarza Władysława Syrokomli. Jego promocja odbyła się w Celi Konrada w klasztorze bazyliańskim, łącząc tradycję romantyczną Adama Mickiewicza, z pobytem Tarasa Szewczenki w Wilnie. Wznowione po latach  Kobzarza, ukazuje kunsztowność przekładów wierszy Szewczenki przez Syrokomlę na język polski. Tłumaczenia te, powstałe w epoce romantyzmu europejskiego i ukazują emocje translatorskie, które włożył w swoją pracę Władysław Syrokomla. Są także dobrym przykładem dla późniejszych polskich tłumaczy dzieła Tarasa Szewczenki.

Literatura:

https://pl.wikipedia.org/wiki/Taras_Szewczenko [Dostęp: 28. 02. 2022];

Taras Szewczenko, Wybór poezji, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974;

F. Nieuważny, J. Pleśniarowicz, Antologia poezji ukraińskiej, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1977.

Reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Please enter your comment!
Proszę wprowadź nazwisko