W buddyjskiej świątyni Sengakuji w Tokio dwukrotnie w roku – w kwietniu i w grudniu – odprawiane są specjalne nabożeństwa i organizowane festyny poświęcone pamięci tragicznych bohaterów Akō Gishi, tzn. Rycerzy z Akō.
Na podwórcu tej świątyni znajduje się cmentarz, na którym stoją pomniki nagrobne księcia Asano i jego wasali, tzn. Rycerzy z Akō. To właśnie dzięki tym milczącym świadkom historii słynie Sengakuji (ji – czytaj dźi). Ich historia jest bardzo złożona i wyjątkowo ważna w rozwoju kultury japońskiej, więc zasługuje nie tylko na przypomnienie, lecz także na wyjaśnienie głębszego sensu zdarzeń z lat 1701-1703, a mianowicie seppuku (=harakiri) księcia Asano, zemsty rozgniewanych wasali i kary śmierci wymierzonej przez sioguna samurajom, poddanym księcia.
Protest i gniew w japońskim „skarbcu wartości”
Głównym celem rozważań nie są oceny faktów historycznych, lecz wyjaśnienie charakterystycznego dla Japonii sposobu wyrażania gniewu i protestu, przeprowadzone na przykładzie jednej z ważniejszych opowieści o wydarzeniu z czasów nowożytnych, znanym jako chūshingura (czyt. ćiuśingura), czyli „skarbiec wiernych wasali”, który tu nazywam „skarbcem wartości”. Wypowiedź ta nie obejmuje więc ani szerokiego zakresu emocji negatywnych, przeżywanych we współczesnym społeczeństwie, ani historii ich literackiej konkretyzacji. Ograniczona jest do pewnej „historii”, tzn. faktów historycznych i ich konsekwencji kulturowych, a więc do usamodzielnienia się „faktów”, czyli oderwania się ich od historycznych korzeni i funkcjonowanie ich w postaci narracji, mającej cechy legendy, a nawet mitu i symbolu.
To wydarzenie (jiken), zwane na początku ‘kłótnią’ (kenka) lub ‘wypadkiem’ (jiko), które przyczyniło się do powstania alegorycznej opowieści o samurajskiej wierności, uznanej za skarbnicę określonych wartości etycznych, ma swoje korzenie w siedzibie sioguna Tokugawy Tsunayoshiego w Zamku Edo w latach 1701-1703, czyli w ostatnich latach japońskiego renesansu okresu Genroku. Popularna nazwa wspomnianych faktów powstała później, dzięki dramatowi — zatem fakty ze sfery historii zostały przeniesione do kręgu literatury i teatru. I odtąd nazywano je chūshingura.
Wyjaśnienie terminu
Nazwa chūshingura oznacza ‘skarbiec lojalnych wasali’: chū jest tu rozumiane jako ‘wierny’ i ‘lojalny’, natomiast shin (omi) jako ‘sługa’, ‘poddany’, ‘wasal’. Natomiast kura znaczy ‘magazyn’, tutaj w znaczeniu metaforycznym jako ‘skarbiec’ wzorów i wartości. Nazwa chūshingura rozpowszechniła się w Japonii w połowie XVIII w., a ściślej od 1748 r., to znaczy od premiery w teatrze lalkowym Takemotoza w Dōtombori w Osace sztuki pt. Kanadehon chūshingura (Wzory liter, czyli skarbiec wiernych wasali) Takedy Izumo.
Już w połowie XVIII w. określenie chūshingura oznaczało opowieści, do których materiał czerpano z wydarzeń związanych z wendetą bezpańskich samurajów z księstwa Akō, położonego między Himeji a Hirosimą. Chūshingura oznaczało więc dramaty rycerskie o samurajach mszczących się na winnym śmierci ich pana i winnym utraty ich posiadłości ziemskich. Poczynając zatem od sztuki Kanadehon chūshingura, wystawionej przez teatr lalek bunraku, a następnie kabuki, czyli mieszczański teatr żywego aktora — do dnia dzisiejszego sztuki, filmy i powieści poświęcone tej tematyce cieszą się w Japonii wyjątkowo dużą popularnością.
300 lat od zemsty
W październiku 2002 roku, czyli w trzystulecie zemsty 47 (raczej 46) bezpańskich samurajów, wystawiono w Tokio w Kabukiza wspomnianą już sztukę Kanadehon chūshingura. Chociaż było to całodzienne przedstawienie, to jednak kilka aktów spośród jedenastu nie zmieściło się w prezentowanym programie. Następnie w listopadzie Teatr Narodowy w Tokio wystawił tę sztukę w innej reżyserii, a w grudniu — w pierwotnej wersji lalkowej (bunraku). Preludium do owych obchodów stanowił dramat-rzeka, czyli całoroczny serial publicznej telewizji NHK pt. Genroku ryōran (Przepych i szaleństwo Genroku), 1999[1].
Warto też wspomnieć o sztuce współczesnego dramatopisarza Inoue Hisashiego pt. Fu-chūshingura, czyli Skarbiec nie-wiernych wasali (223 samurajów liczyły wojska klanu Akō). Chūshingura jest więc jedną z najpopularniejszych archetypowych opowieści w Japonii, wciąż żywą, odtwarzaną i przetwarzaną. Dlaczego tak się dzieje?.
Źródła legendy o zemście
Chūshingura odwołuje się do czterech faktów historycznych, o których należy wspomnieć, aby interpretacja ekspresji gniewu była zrozumiała.
- Obnażenie miecza w zamku sioguna w Edo przez młodego księcia Asano Naganoriego (Sieroszewski 1923), pana na zamku w Akō, i zranienie Kiry Yoshinaki (21 kwietnia 1701 r.).
- Skazanie Asano na śmierć honorową (tzn. seppuku) w ciągu tego samego dnia — bez należnego przewodu sądowego — odebranie jego rodzinie lenna wraz z zamkiem i likwidacją rodu.
- Atak 46 (w legendzie występuje częściej liczba 47) wiernych samurajów z Akō na rezydencję Kiry w Honjo w Edo (14 grudnia 1702 r.), ucięcie mu głowy i złożenie jej na grobie pana Asano w świątyni Sengakuji.
- Skazanie wszystkich mścicieli z Akō na honorową śmierć (1703 r.). Wydarzenia te w historii są znane jako „sprawa bezpańskich rycerzy z Ako” (Akō rōshi jiken). Niecałe pół wieku później te historyczne „fakty” — wciąż niepozbawione spornych i sprzecznych „prawd” — przeistoczyły się w legendę, którą nazwano „skarbcem lojalnych wasali”, a w konsekwencji i „skarbcem lojalności”.
Chōshingura w literaturze i sztuce
Spośród kilku dokumentów, w których zachowały się sprawozdania naocznych świadków, warto wspomnieć dziennik „dyżurnego” Kajikawy oraz kompilację kronikarską Tokugawa jikki (Prawdziwe zapiski Tokugawów), w której w rozdziale poświęconym siogunowi Tsunayoshiemu tak oto przedstawiono sprawę, od której rozpoczęła się „historia rycerzy z Akō”:
Rankiem tego dnia siogun Tsunayoshi — w celu powitania posłów cesarskich przybyłych z Kioto — jak co roku przygotowywał się do wyjścia. Przed Białym Salonem na korytarzu stał właśnie dyżurny Kajikawa Yosōbei i rozmawiał z wielmożnym Kirą, Zastępcą Gubernatora Kōzuke. Nagle nadbiegł Naczelnik Biura Ceremonii Asano i ze słowami „mam poważne powody gniewu” zaatakował Zastępcę Gubernatora Kōzuke. Kajikawa natychmiast osaczył Naczelnika, natomiast Zastępcę Gubernatora szybko odprowadzono w inne miejsce. Naczelnika wepchnięto za Cedrowe Drzwi między palmy pod nadzór śledczego Okady Dempachirō i innych.
Z tego powodu ceremonię powitania posłów cesarskich przeniesiono z Białego Salonu do Czarnego Salonu, więc uroczystość powitania odbyła się bez opóźnienia. W tym też czasie przesłuchano Kirę i Asano, w wyniku czego Kirę uznano za niewinnego i pozwolono mu odejść, ponieważ oświadczył on, że nigdy nie miał pretensji do Asano. Natomiast Asano zatrzymano w areszcie i powierzono go nadzorowi Tamury. Jeszcze tego wieczoru przysłano Wielkiego Nadzorcę Shōdę i innych nadzorców (Ōkubo, Takado), którzy przekazali Naczelnikowi Asano rozkaz popełnienia bezzwłocznie samobójstwa. Za powód podano niewłaściwe zachowanie się, nie uwzględniające ani czasu, ani miejsca (Noguchi Takehiko 1994: 9).
Tyle odnotowano w oficjalnej kronice rodu Tokugawów. Podano tylko fakty wygodne z punktu widzenia wysokich urzędników sioguna, którzy nie próbowali nawet poznać przyczyny tak zaskakującego zachowania się młodego księcia Asano na Sosnowym Krużganku (epizod nosi nazwę Ninjō Matsu no Rōka, czyli Krwawa Scena na Sosnowym Krużganku). Nie mogło być wątpliwości, że decyzja sioguna jest słuszna.
Z wielu innych kronik i dzienników wiemy, że Akō rōshi jiken był faktem, a nie fikcją literacką. Powtórzmy. Oto w 1701 roku młody daimyō małego księstwa Akō przyuczał się zasad etykiety, jakie obowiązywały podczas przyjmowania posłów cesarskich, przybywających z Kioto do siedziby sioguna w Edo. Doradcą w sprawach dotyczących protokołu był wspomniany Kira Yoshinaka, wysoki urzędnik rządu sioguna. Prawdopodobnie Kira nie był zadowolony z formy podziękowania za swe usługi, a zwłaszcza z powodu ociągania się Asano z zapłatą za pouczenia, co właściwie było sposobem na wyłudzanie łapówek. Poniżał młodego, ale ambitnego samuraja i tak doprowadził go do gniewu, z którym Asano już nie mógł sobie poradzić. Zapewne wiedział, że dobycie sztyletu czy miecza na dworze sioguna jest surowo karane i być może niejasno przewidywał konsekwencje, a mianowicie po zabiciu Kiry on też by zginął. Skończyło się na tym, że tylko lekko ranił Kirę w czoło, a mimo to spotkała go najsurowsza kara. Rozwścieczony siogun Tsunayoshi skazał lennika na śmierć, a rodzinie odebrał włości, zamek i nazwisko. Była to pierwsza odsłona dramatu klanu Akō, w której badacze wykryli wiele niepewnych faktów, różniących się i sprzecznych zeznań świadków.
Drugą odsłonę tworzą działania wasali nieżyjącego pana, w więc ludzie pozbawieni przyszłości, ponieważ nie mogli się zaciągnąć na służbę do innego pana. Nie zostaliby przyjęci, ponieważ — zgodnie z kodeksem busidō — lojalność przysięga się tylko jednemu panu, w odróżnieniu od poprzednich wieków, w których podstawowymi wartościami dla samurajów były waleczność i honor, natomiast na początku XVIII w. o wartości rycerza decydowała lojalność, dlatego rozgniewani wasale Asano chcą walczyć lub popełnić samobójstwo. Powstrzymuje ich dowódca Ōishi Kuranosuke, odwołujący się do wartości życia ludzkiego. W istocie nosi się on z planem zemsty, ale wciąga do spisku tylko najbardziej zaufanych.
Dopiero po zmyleniu i uspokojeniu szpiegów rodu Kiry, Ōishi podejmuje decyzję o ataku na rezydencję Kiry w Edo w mroźną noc 14 grudnia. Bezpańscy samuraje z Akō po schwytaniu Kiry tej nocy ścinają mu głowę i zanoszą na grób swego pana na cmentarz znajdujący się na terenie świątyni Sengakuji. Decydującym powodem mściwości jest lojalność wobec swego pana, a przynajmniej tak uzasadniają swe działania. Czują się bowiem w obowiązku uspokojenia ducha ich pana — zemsta była uzasadniona dzięki rozciągnięciu na stosunki wasalnezwyczaju rodowego, mającego swe uzasadnienie w konfucjanizmie, a mianowicie w przekonaniu, że „nie można żyć pod tym samym niebem z wrogiem ojca” (chichi no teki to tomo ni ten o itadakazu), (Standish 2000: 17).
Trzecią odsłonę stanowi los 46 mścicieli (jeden miał jakoby nie brać udziału w ataku), których spektakularny czyn wzbudził powszechne uznanie ludu i sprawił wiele kłopotów władzy. Nikt nie przeczył, że samuraje z Akō złamali prawo (choćby dlatego, że nie zawiadomili urzędu sioguna o swych zamiarach). Jednak nawet doradcy sioguna różnili się w poglądach na temat kwestii winy i kary, a sława rycerzy z Akō rosła.
W końcu siogun — za radą mnicha buddyjskiego — potraktował przestępców litościwie: pozwolił im umrzeć z własnych rąk, to znaczy popełnić seppuku. I tego właśnie oczekiwali rycerze po spełnieniu podstawowego obowiązku lojalności wobec księcia Asano. W rezydencjach możnowładców (Hosokawa, Matsudaira, Mori, Mizuno), w których uwięzieni przebywali w areszcie domowym, przeprowadzono rytuał seppuku, a ciała zmarłych pogrzebano na tym samym świątynnym cmentarzu w Sengakuji, na którym od prawie dwu lat spoczywał ich pan.
Fakty historyczne tych wydarzeń oraz nieścisłości i zafałszowania historii nie są przedmiotem tych rozważań. Interesują nas przede wszystkim przekształcenia faktów historycznych w opowieści nazwane chūshingura. Warto tu przypomnieć, że w Japonii — podobnie jak i gdzie indziej na świecie — było wiele krwawych kłótni, mściwych zajazdów[2], a przecież niewiele z nich przetrwało w tak wyeksponowanej postaci, niewiele powraca do współczesności jako narracja przekazująca cenione dziś wartości. Również na terenie zamku sioguna było kilka krwawych kłótni przed i po „sprawie Akō”.
Dlaczego wydarzenia z lat 1701-1703 stały się tak ważne? Albo inaczej, dlaczego opowieść literacka, inscenizowana w teatrze lalek w 1748 r., była i jest tak popularna w Japonii? Czy sama wendeta — wyraz poczucia obowiązku lojalności, a nie tylko gniewu — byłaby wystarczająca dla zyskania tak głębokiej empatii ludu? Zapewne nie. W tych szczególnych okolicznościach zemsta, jako wyraz lojalności, stała się zarazem ekspresją gniewu samurajów z Akō, niesprawiedliwie pozbawionych pana i księcia, a przede wszystkim posiadłości ziemskich. W takiej sytuacji znajdowało się też wielu innych samurajów, jak i mieszczan.
Wypowiedź językowa tworzy nową rzeczywistość: 47 bezpańskich rycerzy w literaturze, teatrze i w filmie.
Fakty historyczne, wykorzystane przez literaturę, uległy znacznemu przekształceniu[3]. Co więcej, historia rycerzy z Akō zaistniała dopiero wtedy, gdy przekształciła się w opowiadanie. Zatem wypowiedź językowa, jaką najpierw był dramat Takedy Izumo, powołała do życia nową rzeczywistość, którą — ze względu na cenzurę — sytuowano w „światach” Taiheiki (Kronika wielkiego pokoju) z XIV w., to znów w „świecie” opowieści o zemście braci Soga z XII w. lub też wiązano je z opowieściami o Ogurim Hanganie z Hitachi (XV w.), wydziedziczonym przez Ashikagę Mochiujiego, gubernatora (kanryō) prowincji Kantō za siogunów z rodu Ashikagów. Zwłaszcza po śmierci sioguna Tsunayoshiego w 1709 roku i po amnestii ogłoszonej przez jego następcę, sioguna Ienobu, dzięki której Daigaku Nagahiro, młodszy brat Asano Naganoriego, otrzymał prawo odbudowania rodu Asano, powstało wiele sztuk na ten temat, z których najgłośniejszą jest wspomniana Kanadehon chūshingura (1748 r.).
W XX wieku Mayama Seika stworzył wybitne dzieło na temat rycerzy z Akō, umieszczając akcję w rzeczywistym czasie historycznym, tzn. na początku XVIII w., i nazwał je Genroku chūshingura (Skarbiec wiernych wasali z Genroku,1935[4]). Jednak najwięcej szczegółów z życia Japończyków przełomu XVII i XVIII w., a także polityczne przyczyny determinujące zachowania bohaterów z Akō, zawiera dramat-rzeka Genroku ryōran, oparty na powieści Shinchūshingura (Nowy skarbiec wiernych wasali) Funabashiego Seiichiego (1998). Ukazane tu zdarzenia ilustrują nieludzkie prawo, ustanawiane dla korzyści sprawujących władzę, dla funkcjonariuszy systemu zniewolenia, żyjących często ponad stan, wymuszających więc łapówki. Na przykład Kira oczekiwał prezentów i innych usług od Asano, którego poczucie dumy i sprawiedliwości nie pozwalało na tego rodzaju zachowanie.
W wyniku wystawnego życia w okresie Genroku doprowadzono do emisji pieniądza gorszej jakości (m.in. złoto mieszano ze srebrem), a pod byle pretekstem obalano rody książąt i konfiskowano ich majątki, by zwiększyć dochody sioguna i przekazywać je zausznikom. Sprawiedliwe prawo, które starał się ustanowić na początku XVII w. Tokugawa Ieyasu, niecały wiek później, za piątego sioguna Tsunayoshiego było już bezprawiem: korupcja i zachłanność urzędników stały się powodem wielu nieszczęść nie tylko chłopów, mieszczan, lecz także samurajów i książąt. Dlatego zemsta grupy samurajów z Akō została odczytana również jako gniew i protest skierowany nie tylko przeciw winnym — jak uważano — śmierci ich pana, lecz także przeciw władzy sioguna. Dlatego też działanie 47 rycerzy z Akō spotkało się z tak wielką aprobatą i podziwem nawet tych, którzy samurajów nie musieli darzyć sympatią.
Bibliografia
Brandon J.R. (red.), 1982, Chūshingura studies in Kabuki and the puppet theater, Honolulu, University of Hawai Press.
Jansen M.B., 2000, The making of modern Japan, Cambridge, The Belknap Press of Harvard University Press.
Melanowicz M., 2002, Legendy masowej kultury: „dramat-rzeka” w latach 1998-1999, „Japonica” 15, s. 30-42.
Noguchi Takehiko, 1994, Chūshingura. Akojiken — shijitsu no nikusei (Skarbiec wiernych wasali. Wydarzenia Akō — naturalny głos faktów), Tokio, Shinsho, Chikuma.
Sieroszewski W., 1923, Harakiri księcia Asano Naganori, [t. 6 Pism Z fali na falę], Warszawa, Biblioteka Polska.
Standish I., 2000, Myth and masculinity in the Japanese cinema. Towards a political reading of the „tragic Hero”, Richmond, Curzon Press.
Wolfe A., 1990, Suicidal narrative in modern Japan. The Case of Dazai Osamu, Princeton, Princeton University Press.
Yamamoto Taku, 2002, Gishiden jitsuroku to ehon chūshingura (Prawdziwe biografie wiernych wasali i ilustrowana chūshingura), „Bungaku” (Literatura) nr 5/6, s. 27-39.
Część powyższego tekstu pochodzi z mojego
artykułu, opublikowanego w zbiorze pt. Anatomia gniewu – emocje negatywne w
językach i kulturach świata, pod
redakcją Anny Duszak i Niny Pawlak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
2003.
[1] Więcej w Melanowicz 2002: 30-42.
[2] W okresie Edo, tzn. w XVII-XIX w., odnotowano ponad sto wypadków zemsty (Standish 2000: 203).
[3] Akcja Kanadehon chūshingura Takedy Izumo II, Miyoshiego Shōraku i Namikiego Senryū została przeniesiona w czasy sioguna Ashikagi Takaujiego (XIV w.), a nazwiska bohaterów zmienione: Asano Naganori na En’ya Takasada, Kira Yoshinaka na Kō no Moronao, natomiast Ōishi Kuranosuke na Ōboshi Yuranosuke.
[4]Między 1908 a 1994 rokiem wyprodukowano ponad 90 filmów z wykorzystaniem narracji chūshungura (Standish 2000: 16).
