Autor tej Księgi* – Stanisław Wasylewski (1885-1953) – dziś zapominany już nieco wyborny publicysta historyczny, pochodzący ze Lwowa (po wojnie związany z Poznaniem i Opolem), to jeden z najpopularniejszych eseistów z czasów II Rzeczpospolitej. Był współpracownikiem wielu czasopism, autorem poczytnych książek popularno-historycznych i wspomnień, częstokroć wznawianych, m. in.: “Romans prababki, “O miłości romantycznej”, “Na dworze króla Stasia”, “Portrety pań wytwornych” czy “Ducissa Cunnegundis”, którą Stefan Żeromski nazwał “prześliczną”…
Jego “opus vitae” to właśnie przypominane obecnie”Życie polskie w XIX wieku”!, które powstawało od końca lat 20. tamtego stulecia; znane było tylko częściowo z ogłaszanych w ówczesnej prasie fragmentów, a ukazało się w całości dopiero w 1962 r. w Krakowie, w opracowaniu Zbigniewa Jabłońskiego (obszerne przypisy, kalendarium, indeks osób.). 20-tys.nakład rozszedł się wtedy błyskawicznie, czytelnicy chwalili sobie barwny i mocno niekonwencjonalny dla tej dziedziny pisarstwa styl opowieści kryjący zarazem niemałe wartości poznawczo-historyczne . Choć rzecz jasna nie obeszło się wtedy bez uszczypliwości i polemik ze strony zwłaszcza zawodowych historyków, a i poniektórych ówczesnych recenzentów wytaczających, jak to w podobnych przypadkach bywa, “przeciw lekkiej i urokliwej muzie Wasylewskiego ciężkie armaty” (pisze we wstępie do niniejszego wydania prof Janusz Tazbir).
Zapewne i dzisiaj czytaną Księgę Wasylewskiego spotkać może podobne przyjęcie… Wszystko zależy bowiem jak zawsze od tego kto i po co będzie ją czytał. Posłuchajmy zresztą samego autora, który miał pełną świadomość tego jaki gatunek pisarstwa historycznego uprawia: “Ambicją moją, było zawsze gromadzenie takich kamyczków realiów składających obraz całości potocznego życia. Ważne uroczyste wydarzenia starałem się oświetlić choćby anegdotą, która w moich opowiadaniach była ważniejsza niż dokument z pieczęciami… Ogarnąć wypada ogrom zjawisk kulturalnych, społecznych, potocznych, zajrzeć do polityki, szkolnictwa i prasy, przewertować literaturę piękną, odwiedzić salony i chałupy, hrabiny i babiny, szulernie, fabryki, dyliżanse, lokomotywy, zapytać o zdanie architektów, poetów, kompozytorów…” I zapowiedź tę spełnia – i to naddatkiem wielkim…
ni
Toteż na początek nijejszych uwag proponuję parę “smacznych” – jakby to powiedział Odeski bohater prozy Izaaka Babla Benia Krzyk, – znamiennych cytatów z tej Księgi*. Co może i nie nowa, bo przecież znana już z kilku wcześniejszych edycji. acz teraz ukazująca się w nowej atrakcyjnej szacie edytorskiej i w nowym opracowaniu krytycznym. Na co w pełni swoim kształtem i zawartością zasługuje. I zarazem zatem eo ipso i na naszą czytelniczą uwagę także jak najbardziej zresztą. Wystarczy oto bowiem otworzyć ją na dowolnej stronie by się o tym dowodnie przekonać i od razu dać się wciągnąć w lekturę całości. Np. taki oto fragmencik ze strony 23 od razu, dobrze wprowadzający w rozległe myślowo problemy historyczno-społeczne, paradoksy, nieoczekiwanie rodzące się sprzeczności, konkrety”czasu i miejsca”, przywołujący rejony i obszary penetracji zakreślające horyzonty autorskich zamysłów i pisarskich ambicji, jak w rozdzialiku -“Wiek pary i elektryczności”: W stuleciu XIX człowiek pokonał największego swego wroga przestrzeń. Teraz dopiero poczuł się władcą globu ziemskiego i mógł rozpocząć jego ekstrapolację na większą skalę. W tym czasie, kiedy podchorążowie uderzali na Belweder, zaczęły na Zachodzie krążyć pierwsze pociągi kolei żelaznych, na morzach pojawiły się pierwsze parostatki… Zaczęła się era stali i ognia, epoka bezsenności pracującego człowieka, przemoc fabrycznej cywilizacji. Zrodziły się pierwsze ruchy robotnicze i strajki… Dopiero pod sam koniec romantyzmu pojawiają się pierwsze konie “z pary utkane”. Własnym wysiłkiem społeczeństwa zbudowana, powstanie po 1844 kolej warszawsko-wiedeńska…
Albo z zupełnie innej “beczki” taka oto “smaczna” opowieść o Walerym Wróblewskim, powstańcu styczniowym, który po jego upadku został w Paryżu jednym – obok Jarosława Dąbrowskiego – z dowódców Komuny Paryskiej, a po jej upadku i ucieczce do Londynu , został tam sekretarzem generalnym Międzynarodówki do spraw polskich, a w czasie wojny bałkańskiej lord Disraeli dawał Wróblewskiemu 5 milionów na urządzenie wyprawy powstańczej przez Bałtyk do Polski. Wróblewski odparł, że nie jest kondotierem i ani myśli bić się dla pieniędzy”.
Wystarczy zresztą nawet sam krótki rzut oka na spis 25 rozdziałów tej Księgi Stanisława Wasylewskiego, takie choćby jak “Jeszcze Polska nie umarła”, Różnice dzielnicowe i Niemcy na ziemiach naszych,”Naród w klatce ŚWIĘTEGO PRZYMIERZA, czy takie jak” ZAMKI, PAŁACE, SALONY DWORKI, WALKA O ZNIESIENIE PAŃSZCZYZNY, ŻYCIE I FANABERIE MAGNATÓW, NOWOŚCI XIX WIEKU W OBYCZAJACH, KOBIETA W WALCE, OGRODY I CMENTARZE,Obyczaje i sztuka ludu, Romantyczna miłość i kobieta czy Ubiory – przybory – amulety…, –
aby się już wstępnie zorientować , że warto bliżej zapoznać się z jej tak diametralnie óżnoimienną tematycznie i problemową zawartością i charakterem. Znajdziemy tu bowiem obok siebie i wzajem się dopełniające fakty i wielkie wydarzenia historyczne obok intrygujących ciekawostek związanych z dziejami narodowymi i zwyczajnymi losami znanych postaci historycznych tego czasu: zarówno tych najwybitniejszych. jak i tych zupełnie dziś anonimowych, których losy i dzieje splotły się tak nierozerwalnie z całokształtem porozbiorowych losów i historią życia polskiego w wieku XIX…
Oczywiście nie jest to – bo i nie może być – akademicki podręcznik zbierający, systematyzujący, porządkujący i wykładającyą cał dostępną profesjonalnym badaczom i historykom wiedzę o dziejach narodu i państwa polskiego w wieku XIX. I na całe szczęście dla nas czytelników dzisiejszych, już z wieku XXI. Tych szczególnie szukających w przeszłości nie tylko ogólnych “tendencji” “procesów” czy “prawideł dziejowych””, ile kryjących się zawsze za nimi bogactwem “zakulisowych” wydarzeń, działań i postaw , zachowań indywidualnych, charakterystycznych dla ludzi tej epoki, a często jakże nadal znamiennych dla tych wszystkich odmienności genezy naszego “charakteru narodowego” ukształtowanego przez wieki najtrudniejszych doświadczeń czasu i miejsca… Obrazków “historii żywej”, tej czyli z “ludzką twarzą”. I tutaj ją właśnie znajdą bez trudu i z wielką dla siebie satysfakcją… Czytajmy zatem…
J.T.
—————————-
!Stanisław Wasylewski “Życie polskie w XIX wieku”, wstęp Janusz Tazbir Opus vitae Stanisława Wasylewskiego , posłowie Stanisław Nicieja, Casus Stanisława Wasylewskiego, Wydawnictwo Iskry , Warszawa 2024, s. 540.
