Już kilka razy prezentowałem książki o tematyce obozowej. Ciągle jednak ukazują się nowe publikacje. Jak widać, temat nie został wyczerpany. Sądzę, że – z różnych przyczyn – jeszcze długo będzie on omawiany i będą pojawiać się kolejne książki.
Niektóre z nich, jak Niebo bez ptaków Danuty Brzosko-Mędryk, są wznowieniami. Ale jakże cennymi! Bowiem pierwsze wydanie książki, które jest efektem, ogłoszonego przez Państwowe Muzeum na Majdanku, konkursu na wspomnienia dotyczące funkcjonowania obozów i więzień na terenie Lubelszczyzny i ukazało się w formie książkowej w 1968 roku (drugie wydanie w 1975 roku), zostało w 2022 roku uzupełnione o sprawy nieobecne w poprzednich wydaniach oraz o komentarze i indeks odzwierciedlające obecny stan wiedzy. Zawiera ono niepublikowane dotąd listy wysyłane potajemnie z obozu oraz pamiątkowe fotografie.
Autorka jako dwudziestodwulatka trafiła do obozu za działalność konspiracyjną. Najpierw pracowała jako sprzątaczka, a potem pielęgniarka w więźniarskim szpitalu obozowym. Już wtedy zaczęła notować swoje przeżycia jeszcze podczas pobytu w niemieckim obozie koncentracyjnym Majdanek. Robiła to na skrawkach papieru, które zdobywała z dużym trudem, a później przemycała je za pośrednictwem robotników z wolności, zatrudnianych do wykonywania prac budowlanych.
Danuta Brzosko-Mędryk była lekarką stomatolog, pisarką, działaczką społeczną. Urodziła się w Pułtusku. W trakcie okupacji dwukrotnie aresztowana. Po raz pierwszy podczas egzaminu maturalnego w prywatnym mieszkaniu. Egzamin ustny ukończyła na Pawiaku w trakcie więziennego spaceru. Drugi raz aresztowana w swoim mieszkaniu za działalność konspiracyjną. Przewieziona do obozu Lublin KL Majdanek. Następnie do KL Ravensbrück i KL Buchenwald. Jedna z inicjatorek budowy Centrum Zdrowia Dziecka. Za swoje zasługi wielokrotnie odznaczana, w tym Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Opublikowała między innymi: Czy świadek szuka zemsty?, Mury w Ravensbrück i Warszawskie dziewczęta. Zmarła w 2015 roku. Omawiane tutaj wspomnienia obozowe Niebo bez ptaków były powodem powołania jej w 1971 roku przez rząd USA na świadka procesu ekstradycyjnego byłej nadzorczyni KL Lublin Herminy Braunsteiner-Ryan oraz w procesie załogi Majdanka w Düsseldorfie.
Dlaczego wspomnienia Danuty Brzosko-Mędryk są takie ważne? Przede wszystkim dlatego, że były pisane na bieżąco. Wprawdzie materiały wyniesione z obozu uległy zniszczeniu podczas powstania warszawskiego, ale już 26 kwietnia 1946 roku zaczęła ona ponownie spisywać swoje wspomnienia. W ten sposób powstało jedno z najważniejszych świadectw losu więźniów i ofiar hitlerowskiego kombinatu śmierci na Majdanku; był to jeden z pierwszych książkowych głosów kobiet z tego miejsca.
Obok istotnej treści zwraca uwagę piękna szata graficzna, która cechuje książki Wydawnictwa Prószyński i S-ka. Dzięki załączonym fotografiom możemy przenieść się w czasie i na własne oczy zobaczyć elementy obozowej rzeczywistości. Jestem przekonany, że warto sięgnąć po Niebo bez ptaków, aby zachować w pamięci to co się wydarzyło.
Danuta Brzosko-Mędryk, Niebo bez ptaków
Redaktor prowadzący: Michał Nalewski
Redakcja naukowa: Marta Grudzińska
Współpraca redakcyjna: Dorota Niedziałkowska
Korekta: Małgorzata Denys
Projekt okładki: Jakub Romanowicz
Zdjęcie na okładce: Krzysztof Stanek
Łamanie: Ewa Wójcik
Wydawca: Prószyński Media Sp. z o.o., Warszawa 2022
Opieka merytoryczna i patronat: Państwowe Muzeum na Majdanku
ISBN 978-83-8234-101-0
Bohaterka książki Arytmetyka diabła, Hannah, żyje w czasach powojennych. Nie chce brać udziału w rodzinnej kolacji z okazji Paschy. Ma dość wysłuchiwania opowieści krewnych na temat Holokaustu. Jechać jednak musi. W wieczór sederowy, gdy zgodnie z tradycją otwiera drzwi, zostaje przeniesiona w czasie do 1942 roku, na polską wieś, gdzie wszyscy nazywają ją Chają. Niedługo potem dzieje się rzecz potworna. Zjawiają się Niemcy i wywożą mieszkańców wioski do obozu koncentracyjnego… Hannah wie, co ich czeka.
Autorka książki, Jane Yolen, urodziła się w Nowym Jorku. Specjalizuje się w fantastyce, zwłaszcza dla młodzieży. Jej opowiadanie Król zimy znalazło się w antologii „W hołdzie królowi. Opowieści poświęcone J.R.R. Tolkienowi”. Jest laureatką licznych nagród: World Fantasy Award, Nagrody Mythopoeic i Damon Knight Memorial Grand Master Award. Omawiana Arytmetyka diabła powstała w 1988 roku, zaś w 1999 została ona zekranizowana.
Fakt przeniesienia Hannah w czasie świadczy o tym, że historia opisana w książce jest fikcją. Niemniej realia są jak najbardziej prawdziwe. Razem z dziewczynką odczuwamy grozę i atmosferę strachu tamtych czasów. Jej przerażenie jest znacznie większe, niż u innych osób. Hannah wie bowiem, co oznacza Holokaust. Może dlatego tak trudno przychodzi jej mierzenie się z prawdą. A czymże jest prawda? Jaka jest granica między mordercami a ofiarami?
– Wszyscy jesteśmy bestiami. / My jesteśmy ofiarami – poprawiła Ryfka. – Bestiami są oni. / Wszyscy jesteśmy bestiami – powtórzyła Hannah – bo na to pozwalamy.
Mimo tragicznych odniesień zaliczam Arytmetykę diabła do książek optymistycznych: Hannah wróciła do współczesnych czasów, bardzo zmieniając swoje nastawienie wobec przeszłości. I to jest chyba najważniejszym przesłaniem tej książki.
Jane Yolen, Arytmetyka diabła
Przekład: Ewa Ratajczyk
Redakcja: Iga Wiśniewska
Korekta: Anna Grelewska
Skład i łamanie: Dariusz Nowacki
Projekt okładki: Mikołaj Piotrowicz
Wydawca: Wydawnictwo Replika, Poznań 2021
ISBN 978-83-66989-04-7
Antybohaterem książki Egzekutor Marcela Woźniaka jest Felix Landau. Tak: ANTY-bohaterem! Landau to zbrodniarz nazistowski, który organizował pracę Żydów w Drohobyczu. Na jego łasce był Bruno Schulz, którego nazista zmusił do namalowania w swojej willi obrazów inspirowanych baśniami. Wkrótce to za jego sprawą, Schulza spotkała okrutna śmierć.
– Zabiłeś mojego Żyda. Był mi jeszcze potrzebny. / Właśnie dlatego go zastrzeliłem! (…) Zabrałeś mi dom, teraz ja zabrałem ci Żyda.
W taki oto sposób, w wyniku nieporozumień między dwoma hitlerowcami, stracił życie autor „Sklepów cynamonowych”. Jednak Felix Landau miał na swoim koncie bezpośredni udział w mordowaniu innych osób. Na przykład brał udział w masakrze profesorów lwowskich w nocy z 3 na 4 lipca 1941 we Lwowie. Lubił przesiadywać na balkonie okazałej willi i strzelać do przechodzących Żydów. W listach miłosnych do żony szczegółowo opisywał sadystyczne czyny, jakich się dopuścił. Ukochana Gertrude wiernie mu towarzyszyła. Urządzała z nim wystawne przyjęcia w drohobyckiej willi, w dzielnicy oddzielonej od getta aleją jabłonek i ładnych domów. Gertrude szybko znalazła się pod wpływem Feliksa.
Marcel Woźniak urodził się w Kwidzynie. Jest pisarzem i scenarzystą, autorem powieści kryminalnych i wojennych. W 2016 roku opublikował książkę Biografia Leopolda Tyrmanda. Moja śmierć będzie taka jak moje życie, która jest pierwszą oficjalną biografią znanego publicysty i popularyzatora jazzu w Polsce. Cztery lata później wydał książkę Tyrmand. Pisarz o białych oczach. Jest autorem serii kryminałów z detektywem Brodzkim w roli głównej. Był reporterem radiowym, dziennikarzem, aktorem, gitarzystą w kilku zespołach rockowych i reżyserem filmów krótkometrażowych. Obecnie jest związany z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Marcel Woźniak nie traktuje publikacji jako dokumentu. Zastrzega:
– … książka jest oparta na faktach, ale nie wierna wszystkim faktom.
Jednocześnie przyznaje on, że dotarł do wielu źródeł, a wśród nich do dzienników, które zostawił po sobie Landau. Autor posługuje się oszczędnym, niemal reporterskim, językiem. Dzięki temu książka, która powstała jako powieść beletrystyczna, nabiera wiele cech autentyczności. Widzimy wcześniejszą „karierę” Feliksa Landau. Niestety, dowiadujemy się też, że – pomimo wyroku podwójnego dożywocia – wyszedł on z więzienia po jedenastu latach. Na ironię zakrawa fakt, że po śmierci został pochowany w Wiedniu, gdzie nadal znajduje się jego grób, podczas gdy nie wiadomo, gdzie znajdują się doczesne szczątki Bruno Schulza.
Marcel Woźniak, Egzekutor
Redakcja: Paulina Jeske-Choińska
Korekta: Agnieszka Czapczyk, Lidia Kozłowska
Zdjęcie na okładce: © Stephen Mulcahey / Trevillion Images
Skład i łamanie: Teodor Jeske-Choiński
Wydawca: Wydawnictwo FILIA, Poznań 2022
ISBN 978-83-8280-058-6
Wbrew tytułowi Dzieci z zielonego autobusu – to nie jest relacja z wycieczki organizowanej w ramach „zielonej szkoły”. Pełny tytuł publikacji Artura Ossowskiego – „Dzieci z zielonego autobusu”. Z zeznań o niemieckim obozie dla polskich dzieci przy ul. Przemysłowej w Łodzi (1942-1945) – jednoznacznie wskazuje, o czym mowa.
Skąd zatem pierwsza część tytułu publikacji? Wyjaśnia to fragment wspomnień byłej więźniarki, Danuty Siwek z d. Jakubowskiej:
– … z łódzkiego więzienia przewieziona zostałam do tzw. zielonego autobusu, zwanego przez Niemców „Gerine Mine”. „Zielony autobus” był po prostu obozem dla dzieci w Łodzi.
Głównym celem książki jest uzupełnienie informacji o funkcjonowaniu tegoż obozu dla dzieci, mieszczącego się przy ul. Przemysłowej w Łodzi, uporządkowanie danych i zaprezentowanie Czytelnikowi kolejnych materiałów na ten temat. Autor skupił się zwłaszcza na przebiegu procesu obozowej nadzorczyni Eugenii Pol, który toczył się w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych XX w. Na stronie www.pisarze.pl prezentowaliśmy już książkę Bartłomieja Torańskiego, zatytułowaną Kat polskich dzieci (zob. https://pisarze.pl/2022/10/18/roman-soroczynski-ksiazki-o-terrorze/), nigdy jednak za wiele takich historii.
Artur Ossowski jest historykiem. Obecnie pełni funkcję Naczelnika Oddziałowego Biura Edukacji Narodowej IPN w Łodzi. Jest między innymi autorem książki Tadeusz Kossakowski 1888–1965. Od piechura do czołgisty (2002) oraz współautorem materiałów edukacyjnych Ocaleni z „nieludzkiej ziemi” i wielu artykułów dotyczących historii II wojny światowej.
Dzieci z zielonego autobusu… nie są lekturą łatwą. Niemniej poznanie obozu i historii jego małych więźniów oraz ich oprawców pozwoli nam zrozumieć wiele kwestii. Nawiązanie w nazwie do pojazdu trafnie oddawało problem rotacji wśród więzionych dzieci oraz istotę ich podróży między życiem a śmiercią. Skąd i dlaczego przybywali mali więźniowie? Jak żyli? Jak funkcjonował obóz? A wreszcie, jak obozowe przeżycia wpłynęły na życie osób, które zdołały wysiąść z tego „autobusu”? Z całą pewnością warto przeczytać tę książkę – ku pamięci i ku przestrdze!
Artur Ossowski, „Dzieci z zielonego autobusu”. Z zeznań o niemieckim obozie dla polskich dzieci przy ul. Przemysłowej w Łodzi (1942-1945)
Recenzenci: dr hab. Krzysztof Lesiakowski, dr Joanna Lubecka
Opracowanie graficzne serii: dr Milena Romanowska
Redakcja językowa i korekta: Grażyna Waluga
Indeks: Grażyna Waluga
Projekt okładki oraz cyfrowa rekonstrukcja obozu i jego obiektów: Sebastian Kokoszewski
Na okładce: Transport dzieci do niemieckiego obozu przy ul. Przemysłowej w Łodzi (AIPN Łd)
Koloryzacja archiwalnych fotografii: Mikołaj Kaczmarek
Skład i łamanie: Agencja Poligraficzna Sławomir Zych
Seria: Biblioteka Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Łodzi, LXII
Wydawca: Wydawnictwo Instytutu Pamięci Narodowej IPN, Łódź-Warszawa, 2022
ISBN 978-83-8229-622-8
Roman Soroczyński
09.01.2023 r., Warszawa
