Od pewnego czasu niektóre polskie wydawnictwa starają się, w lipcu każdego roku, publikować książki nawiązujące do rocznicy Powstania Warszawskiego. Nie wszystkie publikacje trafiają na bieżąco w moje ręce, stąd – w niektórych przypadkach – pewien poślizg.
Zacznijmy zatem od książki opublikowanej przez Wydawnictwo Bellona w ubiegłym roku. Bohaterem książki Jędrek’44. Zapomniany powstaniec. Niepojęte powstanie Wojciecha Tadeusza Brańskiego jest jego brat, Andrzej Brański, który w 1944 roku miał niespełna 17 lat. Nie, nie zginął on w Powstaniu Warszawskim: zmarł w 1980 roku. Po trzydziestu latach od jego śmierci W. T. Brański uświadomił sobie, że Jędrek nie figuruje w oficjalnych wykazach powstańców. Zaczął więc szukać śladów powstańczych losów swojego brata. Opisuje, w jaki sposób to czynił, z kim rozmawiał, gdzie poszukiwał dokumentów.
– Podążając śladami Jędrka i borykając się z różnymi ogólnymi problemami, przywoływałem go dość często. Wybrałem formę pseudodialogu, który w istocie jest monologiem. Los zrządził, że nie mógł to być prawdziwy dyskurs.
Wojciech Tadeusz Brański jest młodszym bratem tytułowego Jędrka. Doktor fizyki, wykładowca. W duńskim ośrodku atomowym w Riso opracował unikalny spektroskop do badań połączonego efektu magnetycznego rezonansu elektronowego i jądrowego ENDOR, a w latach 80-tych uczestniczył w wielkim projekcie pozyskiwania wody spod Sahary dla rolniczego pasa nadmorskiego. Jest również wspinaczem, zdobywcą szczytów Kaukazu, Ałtaju i Himalajów.
Autor próbuje wyobrazić sobie co działo się z Jędrkiem – dzień po dniu, niemal godzina po godzinie – w tym pamiętnym czasie. Godzina W, barykady, Dworzec Gdański, szpital polowy… Zbiera dane, rozmawia z ludźmi, którzy coś mogą o tym wiedzieć, ustala fakty. Stara się też zrozumieć, co czuł Jędrek, co go motywowało, czy się bał, czy był dumny, czy miewał chwile rozpaczy. Opowieść o zdarzeniach przechodzi w wyimaginowaną rozmowę z bratem – dyskusję o Powstaniu. Autor patrzy na sprawę z dystansu wielu lat, które minęły od czasu wojny, i zaopatrzony jest przy tym w bagaż potężnej już dziś wiedzy historycznej o Powstaniu. Jędrek, czy też „duch” Jędrka, w pełnych emocji słowach opowiada co widział i co czuł ów siedemnastolatek w 1944 roku. Te dwie perspektywy – chłodna i emocjonalna, dzisiejsza i ówczesna – pozwalają na wyjątkowe wniknięcie w atmosferę tamtych dni i jednocześnie skłaniają do refleksji. Przyjęta w książce osobista i emocjonalna forma rozmowy między braćmi – rozmowy, która mogłaby się odbyć naprawdę, gdyby Jędrek jeszcze żył – sprawia, że czytelnik w żadnym wypadku nie pozostaje obojętny.
Mimo, że upłynął rok od wydania książki Jędrek’44. Zapomniany powstaniec. Niepojęte powstanie (a może właśnie dlatego?), warto sięgnąć po nią.
Wojciech Tadeusz Brański, Jędrek’44. Zapomniany powstaniec. Niepojęte powstanie
Redaktor prowadząca: Aleksandra Janiszewska
Redaktor merytoryczna: Anna Richter
Redaktor techniczna: Agnieszka Matusiak
Projekt okładki i stron tytułowych: Paweł Panczakiewicz
Korekta: Ewa Grabowska
Indeks: Lech Gawryś
Wydawca: Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2021
ISBN 978-83-11-16262-4
Druga książka Wydawnictwa Bellona, zatytułowana Powstanie, kacet i inne historie – to również rozmowa, a właściwie wywiad – rzeka. Tym razem w rzeczywistości, Adam Studziński rozmawiał z Piotrem Zbigniewem Łubieńskim (1927-2022) – warszawiakiem, w czasie drugiej wojny światowej żołnierzem konspiracji i powstańcem. W Powstaniu Warszawskim, w szeregach pułku AK „Baszta”, bił się na Mokotowie i Sielcach, m.in. w obronie Królikarni i szkoły przy ul. Woronicza. Po kapitulacji nie trafił, jak większość AK-owców, do obozu jenieckiego, lecz do obozu koncentracyjnego Stutthof niedaleko Gdańska. Cudem przeżył uwięzienie i ewakuację droga morską do Zatoki Lubeckiej w północno-zachodnich Niemczech.
Piotr Zbigniew Łubieński bez upiększeń i egzaltacji opowiada nietuzinkowe koleje swego życia, koncentrując się na okresie wojny. Opisuje okupacyjną codzienność Warszawy, działalność podziemną. Wspomina naznaczone bohaterstwem i grozą dni powstania, pobyt w Stutthofie i ewakuacyjny „rejs śmierci” na zachód. Dalej otrzymujemy ciekawe opisy pokonanych, tuż powojennych Niemiec i Szwecji, w której nasz bohater przebywał pół roku. Śledzimy też jego losy po powrocie do kraju. Na koniec nasz bohater dzieli się refleksjami na temat powstania widzianego z perspektywy lat. Co ciekawe, zachowuje przy tym poczucie humoru wobec współczesnych sytuacji: kiedyś skarżył się pewnemu starszemu panu na dzieci hałasujące w piaskownicy…
– … A wtedy ów dziadek odparł: „Ależ co pan mówi! Niech pan dziękuje Bogu, że one się drą, a pan słyszy ich wrzaski! Bo dopóki pan słyszy, jk się drą, to znaczy, że pan JESZCZE ŻYJE!” Przyznałem mu rację i od tamtego czasu żadne płacze czy krzyki dzieci mi już nie przeszkadzają!
Współautor wywiadu, Adam Studziński, urodził się czterdzieści lat po Powstaniu Warszawskim, co nie przeszkadza mu w świetnym przygotowaniu do rozmowy. Sięgnął do innych pozycji literatury powstańczej i konfrontuje ich zapisy ze świadkiem tamtych dni. Nic dziwnego: jest specjalistą ds. marketingu i public relations. Co ciekawe, opublikował on książki, za pomocą których chce ustrzec małych i większych czytelników przed negatywnym wpływem mediów, serwisów społecznościowych i reklamy. Solidne porcje wartościowej wiedzy w tym zakresie podaje w formie lekkostrawnych, barwnych i pełnych akcji opowieści. Spod jego pióra wyszły: Czwarta władza szóstej B, Spytko Show – gadając z rzeczami, Chciejosztuczki. Książka zakazana przez Chciejokorp oraz Wiewiórczy Z@kątek.
Druga część książki Powstanie, kacet i inne historie zawiera szkic poświęcony rozgrywce dyplomatycznej wokół zrywu Warszawy z 1944 roku. Stąd podtytuł: Warszawska rozgrywka’44. Adam Studziński – odwołując się do tzw. historii alternatywnej – pisze, co władze polskie w Londynie i przywódcy Polski Podziemnej mogli zrobić, aby uniknąć tragedii stolicy oraz śmierci i cierpień wielu tysięcy jej mieszkańców.
Osobiście nie jestem zwolennikiem tzw. historii alternatywnej, ale uważam, że połączenie w jednej książce wspomnień świadka Powstania Warszawskiego z teoretycznymi rozważaniami typu „co by było, gdyby…” pozwala czytelnikom na głębsze zrozumienie ówczesnych wyborów.
Piotr Zbigniew Łubieński i Adam Studziński, Powstanie, kacet i inne historie
Redaktor prowadzący: Bogusław Kubisz
Redaktor merytoryczny: Michał A. Piegzik
Korekta: Bogusława Jędrasik
Skład i łamanie: Plus 2 Witold Kuśmierczyk
Projekt okładki i stron tytułowych: Dymitr Miłowanow
Wydawca: Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2022
ISBN 978-83-11-16633-2
We współczesnych czasach rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego jest obchodzona w całym kraju. Nie każdy wie, że brali w nim udział przedstawiciele wielu regionów Polski, a wśród nich Wielkopolanie. Podczas wojny wielu mieszkańców Kraju Warty (niem. Reichsgau Wartheland – przyp. RS) i tzw. Okręgu Rzeszy Poznań (niem. Reichsgau Posen – przyp. RS), zostało wysiedlonych bądź zmuszonych do ucieczki. Niejedna rodzina przymusowo przeprowadziła się do stolicy kraju. Warszawa stała się miejscem pobytu osób prześladowanych za propolską działalność w okresie międzywojennym oraz konspiratorów poszukiwanych przez gestapo. Włączyli się oni w działalność konspiracyjną i stanęli do walki w Godzinie „W”. Ich losy opisała Agnieszka Cubała w książce, której pełny tytuł brzmi Wielkopolanie ‘44. Jak mieszkańcy Wielkopolski walczyli w powstaniu warszawskim.
Wśród uczestniczących w Powstaniu Warszawskim Wielkopolan odnajdujemy dowódców, między innymi: ppłk. Mieczysława Sokołowskiego, ps. „Grzymała” – dowódcę IV Obwodu Ochota czy kpt. Adama Borysa, ps. „Pług” – dowódcę batalionu „Parasol”. Są tu również: powstaniec wielkopolski i śląski Franciszek Rataj, pomysłodawca nazwy Szare Szeregi harcmistrz Józef Wiza oraz komendant Harcerskiej Poczty Polowej Przemysław Górecki. Liczną grupę stanowiły kobiety, wśród których były młodziutkie łączniczki – siostry Chuchlanki, sanitariuszki oraz osoby pełniące służbę na zapleczu – w kuchniach polowych, punktach opatrunkowych, szpitalach i w wielu innych miejscach. Do legendy przeszło wielu wybitnych lekarzy wielkopolskich, a wśród nich organizator spektakularnej ewakuacji Szpitala Maltańskiego, doktor Leon Strehl. W koszmarnie trudnych warunkach ratowali oni życie ludzkie, przeprowadzając najtrudniejsze operacje bez dostępu do wody i prądu, bez środków znieczulających czy podstawowych narzędzi chirurgicznych. Znalazło się tu wielu sportowców związanych z poznańskimi klubami, jak choćby piłkarz Henryk Czapczyk, wioślarz (medalista olimpijski) Henryk Budziński, prekursor nowoczesnego pływania w Polsce Tadeusz Semadeni, tenisista Ignacy Tłoczyński czy bokserzy Mieczysław Forlański i Edmund Sobkowiak. W gronie powstańców i ludności cywilnej nie mogło zabraknąć przedstawicieli świata kultury. Warto tu wspomnieć choćby: pisarkę Marię Dąbrowską, kompozytora Romana Padlewskiego, jednego z największych amantów przedwojennego polskiego kina Franciszka Brodniewicza, śpiewaczkę operową Antoninę Kawecką czy wybitnego historyka Edwarda Serwańskiego. Nie będę tu wymieniał miast, z których pochodzili Wielkopolanie; mogę jedynie stwierdzić, że był to przekrój całego regionu.
W moich, i nie tylko moich, oczach Agnieszka Cubała jest coraz większą specjalistką, wręcz omnibusem, od historii powstania warszawskiego. Nie sposób wymienić wszystkich jej publikacji na ten temat, podam więc tytuły tych, które miałem szczęście opisywać: Kobiety’44. Prawdziwe historie kobiet w powstańczej Warszawie i Warszawskie dzieci ’44. Prawdziwe historie dzieci w powstańczej Warszawie. Opracowała hasła autorskie do Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powstania Warszawskiego. Konsultowała dwa rozdziały polskiej edycji książki Normana Daviesa Powstanie ’44. Współpracowała z Muzeum Powstania Warszawskiego przy realizacji prac nad ekspozycją stałą placówki. Dwukrotna laureatka prestiżowej nagrody Klio (nazywanej Noblem dla historyków), posiadaczka odznaki „Zasłużony dla Warszawy”.
Agnieszka Cubała, Wielkopolanie ‘44. Jak mieszkańcy Wielkopolski walczyli w powstaniu warszawskim
Redaktor: Agnieszka Horzowska
Projekt i opracowanie graficzne okładki: Urszula Gireń
Na okładce: kpr. pchor. Stanisław Wład, ps. „Tarnowski” – fot. Jerzy Kokczyński, ps. „Boczkowski”, ze zbiorów Muzeum Powstania Warszawskiego
Skład i łamanie: Sławomir Folkman / kaladan.pl
Wydawca: Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o., Poznań 2022
ISBN 978-83-8188-547-8
Wspomniana powyżej Agnieszka Cubała ma jeszcze jeden „plus dodatni”: jest bardzo pracowita i efektywna. Świadczy o tym choćby fakt, że w 2022 roku opublikowała, niejako równolegle, kolejną książkę związaną z Powstaniem Warszawskim. Artyści ’44. Gwiazdy w Powstaniu Warszawskim – jak wskazuje tytuł – to książka przedstawiająca prawdziwe losy gwiazd kina, teatru i estrady w Powstaniu Warszawskim. Byli żołnierzami i walczyli z bronią w ręku. Służyli, dając koncerty i organizując przedstawienia. Wielu po prostu próbowało przeżyć i ochronić bliskich. Tracili przyjaciół, rodziny, dzieci. Widzieli zniszczenie ukochanych miejsc. Ich losy są tak różne, jak i ich artystyczne talenty. Znamy ich twarze i role. Widzieliśmy przedstawienia, słuchaliśmy śpiewu. Podziwialiśmy i oklaskiwaliśmy. Teraz – dzięki Agnieszce Cubale – dowiadujemy się, że łączy ich jeszcze jedno: straszne doświadczenie Powstania Warszawskiego. Słynny Mieczysław Fogg w otwartej trumnie zobaczył martwą dziewczynę w wieku 16–17 lat o ślicznej twarzy. Była ubrana w granatowy fartuch, ramię opinała biało-czerwona opaska. Młoda bohaterka powstania sprawiała wrażenie istoty pogrążonej w głębokim śnie. Nie mógł powstrzymać łez. Piosenkarce, tancerce i aktorce, Hance Brzezińskiej, towarzyszył nieustanny lęk. Bała się o trzynastoletniego syna. Żeby tylko na wieść o tym, że matka walczy, nie próbował do niej dołączyć. I żeby nie zginął tak, jak ci ośmiolatkowie, co to z butelkami na czołgi chodzili. Pianista i kompozytor, Jan Ekier, na chwilę tylko stracił rezon, gdy koło jego ucha świsnęła kula, najpewniej rykoszet. Sala wypełniona po brzegi żołnierzami chciała dalej słuchać „Etiudy rewolucyjnej” Fryderyka Chopina. Wokół trwał nieustanny ostrzał. Chopin dziwnie inaczej brzmi przy akompaniamencie wybuchów i drżeń szyb.
W książce, oprócz wspomnianych osób, poznamy powstańcze losy między innymi: Adama Brodzisza, Małgorzaty Damięckiej, Aliny Janowskiej, Stefana Kisielewskiego, Marii Kownackiej, Ireny Kwiatkowskiej, Andrzeja Łapickiego, Zdzisława Maklakiewicza, Jeremiego Przybory, Ludwika Solskiego Danuty Szaflarskiej, Władysława Szpilmana czy Krystyny Zachwatowicz-Wajdy.
Nie mam jeszcze egzemplarza książki Artyści ’44…, dlatego notka wydawnicza jest skrócona. Niemniej z dużym zainteresowaniem czekam na tę książkę .
Agnieszka Cubała, Artyści ’44. Gwiazdy w Powstaniu Warszawskim
Wydawca: Wielka Litera sp. z o.o., Warszawa 2022
ISBN: 9788380328006
Roman Soroczyński
25.07.2022 r., Warszawa
