Wszystko miało być przecież inaczej. Wieszczy Ci u nas w Polsce dostatek, ale tak faktycznie pozostał nam jakże zło-wieszczy chichot oraz łzy zadumy nad naszą jakże arcy-wieszczą kulturą wybraną ponad narodami i unikalną do bólu proweniencją artystów bodaj tysięcy spalonych teatrów.
Do tego wszystko jest jakby zamglone, niewyraźne i nieostre, ewidentnie wymykające się kategoriom czy stylom i wreszcie umykające charakteryzacji i wszelakim opisom, z utrudnionym punktem odniesienia. Chaotyczne i zagmatwane, mętne tak, aby dno czyniło niewidzialnym. Krążą tam zmutowane drapieżniki środowiska zdegenerowanego swą egalitarnością oraz powszechnym stanem bezkrytycyzmu uświęconego złudnymi nadziejami.
Ów stan genialnej hipokryzji świetnie utrwalił we fragmentach swojej twórczości skierowanej do poetów sam mistrz Tadeusz, którego nasz bieżący (Anno Domini 2021) rok nazwano rokiem Różewicza. (w stulecie rocznicy urodzin poety)
zawsze fragment (1996)
doprawdy
nie mam czasu
na skończenie
tego wiersza
kto ma teraz czas
na pisanie wierszy
za pół godziny
muszę wyjść
a może skończyć go
w tym miejscu
przecież wiersz nie ma końca
podobnie jak szklana kula
nie wykręcaj się
od „obowiązku” skończenia
tego wiersza
skończ go (skończ z nim)
przecież możesz pisać szybciej
poezji nie można pisać szybciej
można ją czytać szybciej
ale po co
(…)
No i coraz częściej mamy, coraz szersze gremia spotykające się w coraz dziwniejszych konstelacjach, aby szybciej czytać poezję, a może i jeszcze szybciej ją pisać? Skąd mistrz to wiedział? Jak przewidział? Kim są nowi wieszczowie współczesności? Na te i inne pytania nie udzielę Wam żadnej odpowiedzi. Być może nie ma żadnej sensownej na nie odpowiedzi… Mistrz Tadeusz jednak opowiedział nam również „jak powstają poeci”. Posłuchajmy, przeczytajmy:
Zwiastowanie
zwiastowanie poezji
budzi w człowieku
pełnym życia
popłoch
odblask słowa
wyzłoconego w ciemności
język ognia
nad milczącą głową
głowy rówieśników
potoczyły się dalej
bilardowe kule
na zielonej łące
młody człowiek
odpycha skrzydlate słowo
uśmiecha się
wzrusza ramionami
nie lubię poezji mówi
nie wiem co z nią zrobić
jest zagubiony opuszcza
dom rodzinny
zmęczony wędrówką
klęka nad zwierciadłem
przestraszony ucieka
i nagle staje się poetą
zakochuje się
w sobie
połyka go horror vacui
poeta napełnia
pustkę słowami
tak długo czerpie
ze źródła aż dotknie
kamienia
po drodze gubi słowa
ślepnie zapala żółtą
małą świecę
w obliczu ogromnego słońca
źródło z którego płynie
poezja żywa
jest obok
ciemne postacie
myją w nim ręce
z których spływa krew
bezpański pies
chłepce w ciszy
wodę
Źródło jest obok. Tuż tuż obok nas. Dziś przecież, żeby stać się poetą należy zakochać się w sobie do tego stopnia, że przestaje się rozpoznawać pulsującą rzeczywistość. Przestaje się dostrzegać wszystkich pozornie nieużytecznych, a stawa się na: układy, układziki oraz koła zamachowe handlu wymiennego tudzież wzajemne koterie wsparcie i poparcia. Oj, znów wchodzę w paradę wielu ważnym dziś postaciom coraz mniej znaczącego świata literackiego. Chciałbym go sobie widzieć czystym i przejrzystym, a widzę: zbrukanym, oplutym i znieważonym brudem i stęchlizną w pomieszaniu z hucpą i grafomanią. Stąd też mistrz Tadeusz zadaje nam wszystkim takie oto zadanie, zadanie domowe. (dla młodego poety)
zadanie domowe
zadanie domowe
dla młodego poety
nie opisuj Paryża
Lwowa i Krakowa
opisz swoją twarz
z pamięci
nie z lustra
w lustrze możesz pomylić
prawdę z jej odbiciem
nie opisuj anioła
opisz człowieka
którego minąłeś wczoraj
opisz swoją twarz
i podziel się ze mną
jej zmiennym wyrazem
nie czytałem
w poezji polskiej
dobrego autoportretu
Ubolewam rzęsiście, iż zadanie to retoryczne. Mocno jednak uwypuklające istotę problemu. Przy czym owa moc jest jakże zawoalowana, dyskretna i zakamuflowana. Stąd zapewne i brała się słynna osobność tego poety. Stąd wypływał Jego … niepokój. (Niepokój, to tytuł pierwszego tomu). Magdalena Grochowska – (przyszła) autorka Jego biografii tak opisuje sprawę:
Różewicz był osobą skrytą, rzadko dawał wywiady, niechętnie opowiadał o sobie.
Kiedy zobaczył w Pradze pomnik Kafki – a Kafka to jego wieloletnia obsesja – napisał wiersz “Tego się Kafce nie robi”. Powtarza się w nim fraza “nie zaglądajcie mi w zęby”. Duch Kafki żąda w tym wierszu, by nie wyciągać na światło jego rodziców, kobiet, łez, ran i jego tajemnic… To wołanie Kafki słyszę podwójnie, jakby sam Różewicz bronił się przed obcym okiem. W wywiadach powtarzał, że jego prywatność nie jest na sprzedaż i nie będzie mówił o kłopotach z żołądkiem, ani o zatwardzeniu. Mam poczucie, że zagłębiając się w jego życie postępuję wbrew niemu, że w pewnym sensie “zaglądam mu w zęby” i że w ogóle pisanie biografii jest jak wydzieranie tajemnicy. Jestem rozdwojona, pomiędzy lojalnością wobec bohatera a sprzeniewierzeniem się jego woli. Mówiłam wcześniej o jego ciągłych powrotach. Wracał do siebie samego sprzed kataklizmu wojny, sprzed męczeństwa Janusza zamordowanego w 1944 roku, sprzed choroby Stefanii i sprzed jej wczesnej śmierci… Jak w poemacie “Złowiony”, wracał do źródła.
Źródła twórczości i zarazem życia. Mówił o tym w “Kwartalniku Artystycznym” w 2002 roku, zapytany, skąd czerpie siłę do życia. Miał już wtedy za sobą operację nowotworu ratującą życie. Był po osiemdziesiątce. Wiedział wszystko o sobie, wiedział, do czego zdolny jest człowiek. Zwiedził świat. Osiągnął prawie wszystko – poza Noblem. Nie musiał się już niczego obawiać: ani zawiści środowiska literackiego, którego nie znosił; ani polityki, wobec której zachowywał dystans; ani ideologii – żadnej nie ufał… Powiedział wtedy, że ani wiara, ani Kościół, ani państwo, ani naród nie są dla niego źródłem. Ani też żadna partia polityczna, czy przynależność do grupy. Ani nawet wiedza. Powiedział, że źródłem ciągle żywym jest jego dzieciństwo i młodość, dom rodzinny.
Dzieciństwo? Młodość? Dom rodzinny? Hasła wytrychy jakże niepopularne dziś punkty odniesienia współczesności. Charakteryzują: słabych, nieudaczników, czy outsiderów i niedostosowanych do wymogów nowoczesnej gospodarki rynkowej wraz z jej filozofią i ideologią ukierunkowaną na realizującego samego siebie singla tratującego po drodze wszystko to, co napotkał, nie wyłączając dzieciństwa, młodości i domu rodzinnego. No, tego już może mistrz Tadeusz nie przewidział, gdyż to najzwyczajniej na świecie, w głowie się nie mieści. (czy nie mieściło)
Oddajmy jeszcze na moment głos autorce Jego (zapowiadającej się na fantastyczną) biografii (wkrótce się ukaże) – Pani Magdalenie Grochowskiej:
Widzę Różewicza tak, jak on widział Kafkę: jako “czarną dziurę” na niebie literatury europejskiej. Jest “niebezpieczny”, bo wsysa czytelnika i trzeba starać się go dobrze zrozumieć, żeby nie dać się połknąć.
Na ostatnie pytanie: O co zapytałaby pani Różewicza? (po kilku latach intensywnej pracy nad biografią!) otrzymujemy taką odpowiedź:
Najpierw odwołałabym się do jego wiersza “Widziałem Go”. Opowiada w nim o spotkanym w parku bezdomnym człowieku, który ubrany w trzy swetry spał na ławce, zaniedbany, brudny… Narrator rozpoznaje w nim jednak “Syna Człowieczego” i zmieszany oddala się, ucieka, a w domu myje ręce. To jest gest Piłata.
Zapytałabym więc Różewicza, czy pisząc ten wiersz przed ponad dwudziestu laty widział oczami wyobraźni sytuację uchodźców, odpychanych od naszych granic i traktowanych przez nasze państwo w sposób nieludzki? Zapytałabym go, która wartość jest nadrzędna: bezpieczeństwo granic, święty spokój obywateli, czy życie ludzkie?
Tadeusz Różewicz – Widziałem Go
Spał na ławce
z głowa złożoną
na plastykowej torbie
Płaszcz na nim był purpurowy
Podobny do starej wycieraczki
Na głowie miał czapkę uszatkę
Na dłoniach fioletowe rękawiczki
Z których wychodził palec
Wskazujący i ten drugi
(zapomniałem jak się nazywa)
Zobaczyłem go w parku
Między nagim drzewkiem
Przywiązanym do palika
Blaszaną puszkę po piwie
I podpaską zawieszoną
Na krzaku dzikiej róży
Ubrany w trzy swetry
Czarny biały i zielony
(a wszystkie straciły kolor)
spał spokojnie jak dziecko
Poczułem w sercu swoim
(nie pomyślałem lecz poczułem)
Że to jest Namiestnik
Jezus na Ziemi
A może sam Syn Człowieczy
Chciałbym go dotknąć
I zapytać
Czy ty jesteś Piotr?
Ale ogarnęło mnie
Wielkie onieśmielenie
I oniemiałem
Twarz miał zanurzoną
W kłakach rudej brody
Chciałem go obudzić
I spytać raz jeszcze
Co to jest prawda
Pochyliłem się nad nim
I poczułem zepsuty oddech
Z jamy
Ustnej
A jednak coś mi mówiło
Że to jest Syn Człowieczy
Otworzył oczy
I spojrzał na mnie
Zrozumiałem że wie wszystko
Odchodziłem pomieszany
Oddalałem się
Uciekałem
W domu umyłem ręce
Wstrząsający wiersz. Jeden z najważniejszych wierszy polskiej poezji, albo poezji w ogóle. Wiersz nie wiersz, wiersz w zasadzie bez metafor z metaforą przenikającego na wskroś pytania, z którego po wsze czasy nie da się otrząsnąć. Jak się okazuje pytania bardzo „na dziś”, pytania jakże aktualnego, może pytania wiecznego i zawsze już aktualnego.
Tych pytań jest więcej. Jak i przestrzeni dla poezji. Świat zmierza w kierunku pytań. Dziś bardziej niż kiedykolwiek. Kiedy wie się coraz więcej mnożą się pytania, a nas jest jakby coraz mniej.
Andrzej Walter
W tekście wykorzystano fragmenty fenomenalnego wywiadu na łamach Culture.pl, który został opublikowany 6 października 2021 przez przeprowadzającą Panią Agnieszką Warnke z Panią Magdaleną Grochowską.
Magdalena Grochowska – reportażystka i eseistka. W 2016 roku Polski PEN Club uhonorował ją Nagrodą im. Ksawerego i Mieczysława Pruszyńskich za “konsekwentne opowiadanie dziejów polskiej inteligencji”. Jej książka “W czasach szaleństwa” (2019) – zbiorowy portret Europejczyków (Pawła Hertza, Dymitra Fiłosofowa, Jerzego Stempowskiego, Frei i Helmutha Jamesa von Moltke) – przeciwstawiających się niszczycielskim ideologiom w XX wieku, znalazła się w finale nagród literackich Juliusz i Gryfia, była również nominowana do Nike i Angelusa ‘2020. Biografia “Jerzy Giedroyc. Do Polski ze snu” (2009, 2014) przyniosła jej nagrodę “Odry”, “Polityki” oraz Nike czytelników 2010. Ukazała się po litewsku (Wilno 2016) oraz po rosyjsku (Petersburg 2017). Biografia “Strzelecki. Śladem nadziei” (2014) znalazła się w finale Nagrody im. Teresy Torańskiej “Newsweeka” w 2014 roku oraz byłanominowana do Nike 2015. Jej zbiór portretów “Wytrąceni z milczenia” (2005, 2013) trafił, w ramach plebiscytu polskiego radia (Dwójka), do kanonu 25 lektur na ćwierćwiecze wolnej Polski (2014). Laureatka Grand Press 2005 w kategorii “reportaż prasowy” (reportaż o starości “Druga strona gobelinu”). Jurorka Nagrody im. Ryszarda Kapuścińskiego za reportaż literacki (2017/2018) oraz Górnośląskiej Nagrody Literackiej “Juliusz” za biografię (2018/2019). Dziennikarka “Gazety Wyborczej” w latach 1996–2020. Mieszka w Warszawie.
