Okazała synteza naukowa
Dwadzieścia trzy strony bibliografii, uzupełniającej ten potężny tom liczący sporo ponad osiemset stron, tylko dodatkowo uświadamia jak obszerna jest literatura przedmiotu, który można określić różnie: jako historię powojennego, antykomunistycznego podziemia, by użyć określenia historycznego, czy dzieje „niezłomnych”, „wyklętych”, jak brzmią pojęcia ukute na przestrzeni minionej dekady. Daleko mi do znawstwa przedmiotu, więc nie podejmuję się określać tomu autorstwa profesorów Rafała Wnuka i Sławomira Poleszaka jako syntezy „pierwszej”, „najważniejszej” czy jak dotąd „jedynej”. Nie mniej, z mojego czytelniczego punktu widzenia zainteresowanego tematem historyka-amatora, po przejrzeniu tytułów tworzących bibliografię wnoszę, że tak być może, jako że zdaje się wskazywać na to brzmienie tytułów wymienionych w publikacji, wskazujących na cząstkowy sposób ujęcia tematów. Ponadto na drugiej pozycji na liście bibliograficznej figuruje „Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944-1956” współautorstwa m.in. dwóch wspomnianych autorów, Wnuka i Poleszaka, który zapewne był podstawą źródłową niniejszej syntezy. Tak, czy inaczej, nawet jeśli przegapiłem jakąś istniejącą już inną syntezę omawianego tematu, nie zmienia to faktu, że monografia obu historyków taką również niewątpliwie jest. Wnuk i Poleszak zarysowali z rozmachem panoramę tematu, od tła historycznego, od początków kształtowania się sprawy polskiej („Wielka Trójka a sprawa polska”), od powstania organizacji „Nie”- „Niepodległość”, przez losy akacji „Burza”, losy polskich formacji wojskowych na wschód od linii Curzona, obraz sytuacji w Polsce PKWN, a następnie dziesiątki szczegółowych tematów, i tak znanych i wielokrotnie omawianych jak aresztowanie 16 przywódców Polski Podziemnej przez NKWD w marcu 1945 roku pod Warszawą, historia „Ognia”- Józefa Kurasia, losy kolejnych komend WiN, portrety tak znanych postaci podziemia jak „Łupaszka” – Zygmunt Szendzielarz, rotmistrz Witold Pilecki, czy losy Brygady Świętokrzyskiej, ale także mniej znanych, jak historia „duetu Korboński-Rzepecki” czy losy dowódców oddziałów „leśnych” w Wielkopolsce, na Białostocczyźnie. Poza opisem konkretnych faktów, Wnuk i Poleszak ukazali też organizacyjną strukturę niepodległościowego podziemia, jej mapę, jej ewolucję, ich wewnątrzstrukturalną dynamikę, ewolucje, przemiany itd., a także sytuację w konkretnych regionach działania. Piętnaście części poświęconych szczegółowym zagadnieniom, tworzących narrację ściśle historyczną, faktograficzną opartą na źródłach wieńczy część szesnasta, zatytułowana „Interpretacje, definicje, kontrowersje”, w którym autorzy podsumowują temat, uwzględniając najważniejsze punkty widzenia, jakie w związku z tematem będącym przedmiotem tej syntezy pojawiły się w najszerzej pojmowanej publicznej debacie. Wyposażona w bogactwo przypisów, indeks nazwisk, linki do publikacji internetowych oraz wspomnianą bibliografię (całość tych pomocniczych danych zajmuje w tomie aż 140 stron) monografia profesorów Rafała Wnuka i Sławomira Wnuka ma niewątpliwie cechy dzieła fundamentalnego, kanonicznego, bezapelacyjnie syntetycznego, nawet jeśli znawcy tematu, historycy znajdą powody do polemiki z takim czy innych ujęciem takich czy innych faktów.
Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak – „Niezłomni czy realiści? Polskie podziemie antykomunistyczne bez patosu”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2024, str. 863, ISBN 978-83-08-08422-9
—
Ponury fresk o Sybirze, największym więzieniu świata
Nie pierwsze to w polskim piśmiennictwie syntetyczne ujęcie dziejów cierpień Polaków na Syberii, ale, po pierwsze, sporo dotychczas wydanych tego rodzaju publikacji ma już w dużej mierze już walor historyczny, jako że są owocem innej epoki badań historycznych i pisania o historii oraz o ówczesny stan badań, a po drugie, każda, powtarzam każda nowa synteza, nawet nie oparta o jakieś nowe źródła, a tylko o dotąd znane, zawsze wnosi coś nowego i do wiedzy czytelników i do ich pojmowania danego tematu. Żadna synteza nie jest taka sama jak inne, że zawsze różnią je detale, fakty, akcenty, które w jednych ujęciach są uwzględnione, a w innych pominięte, każdy bowiem autor „kroi” swoje dzieło zgodnie ze swoim subiektywnym wyobrażeniem. „Sybir” Marka Klecela jest dziełem zakrojonym szeroko, z rozmachem. Autor rozpoczyna narrację od ukazania natury i straszliwego „ducha” Syberii jako prawdziwego piekła na Ziemi a następnie toczy swoją narrację od opowieści o jednym z pierwszych i jednym z najsłynniejszych sybiraków czyli o konfederacie barskim Maurycym Beniowskim, „królem Madagaskaru”. Dalej wędrujemy z autorem po powstańczej Syberii po Powstaniu Listopadowym (tu tragiczny los wodza Nocy Listopadowej Piotra Wysockiego), po Powstaniu Styczniowym, acz wielu Polaków zostało tam zasłanych „z innych” niż powstańcze powodów. Autor rysuje piękne portrety tak słynnych zesłańców jak Filomaci, Walerian Łukasiński, Adolf Januszkiewicz, Tomasz Zan, Witkiewiczowie, duchownych katolickich takich jak n.p. Jan Sierociński, Ewa Felińska, matka Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, późniejszego arcybiskupa warszawskiego, Szymon Tokarzewski, Agaton Giller, Bronisław Szwarce, Wacław Sieroszewski, bracia Bronisław i Józef Piłsudski, czy polscy uczeni, którzy znaleźli się na Syberii i tam prowadzili badania naukowe. Ich syberyjskie losy są ściśle powiązane z ich działalnością niepodległościową. Bogato ilustrowana całość tworzy bardzo przejmującą, a fragmentami wręcz wstrząsającą opowieść, a wieńczy ją rozdział o poezji i prozie poświęconej Sybirowi i jego męczennikom. Wiele się z tej opowieści dowiedziałem.
Marek Klecel – „Sybir. Dzieje polskich zesłańców XVIII-XX w.”, Biały Kruk, Kraków 2024, str. 595, ISBN 978-83-7553-406-1
—
Atlas cudów polskich
Na „Cuda polskie” można patrzeć zarówno z religijnego, jak i ze świeckiego punktu widzenia, jako na publikację historyczną, ale w jednym i drugim przypadku rzecz jest bardzo interesująca i godna lektury. Nawet jeśli bowiem jest się ateistą dalekim od wiary w cuda, to warto po tę lekturę sięgnąć i ją przestudiować z powodów poznawczych, niekoniecznie jako tekst wyłącznie konfesyjny. Nie ulega bowiem wątpliwości, że zwłaszcza w polskich okolicznościach opis fenomenu opisywanego jako cuda, wpisany jest nie tylko w kontekst ściśle religijny, ale także historyczny, polityczny. Czesław Ryszka w cyklu pięknie napisanych opowieści o cudach polskich obejmuje cały tysiącletni ciąg narodowych dziejów, od czasów chrztu Polski za Mieszka I po uznane przez Kościół katolicki cuda z czasów nam współczesnych, czyli od świętego Stanisława po Jana Pawła II. To także – szerzej rzecz ujmując – bogato ilustrowana, autorska historia polskiej religijności z jej specyficznymi właściwościami, także psychologicznymi i socjologicznymi, odróżniającymi ją od religijności innych narodów. Gorąco rekomenduję tę lekturę.
Czesław Ryszka – „Cuda polskie. Matka Boża i święci w naszych dziejach”, Biały Kruk, Kraków 2024, str. 444, ISBN 978-83-7553-407-8
