Poeta ukraiński Serhij Żadan urodził się 23 sierpnia 1974 roku w Starobielsku w obwodzie łuhańskim. Studiował filologię niemiecką i ukraińską na uniwersytecie w Charkowie, tutaj uzyskał stopień doktora nauk filologicznych. Charków był także miejscem, gdzie wzrastał literacko. W Charkowie napisał pierwsze utwory poetyckie i prozatorskie. Jego inspiracją twórczą pozostawała przestrzeń miasta z jego labiryntem i pojęciem anonimowości impersonalnej człowieka. Poeta buntował się wobec wszechobecnemu paradygmatowi anonimowość miasta, jako miejsca. Wydany w Kijowie 2003 roku tom poetycki „Historia kultury z początku wieku” («Історія культури початку століття» Kijów 2003) przyniósł mu sławę i uznanie. Była to ważna książka poetycka Serhija Żadana, ze względu na nowatorską treść i język potoczny. Od niej zaczęła się burzliwa kariera literacka poety.
Serhij Żadan mieszkając w Charkowie czynnie uczestniczył w wielu ukraińskich wydarzeniach literackich. Publikując nowe książki, coraz bardziej odchodził od poezji na rzecz prozy. Wraz z zaistnieniem Facebooka, jednak znowu powrócił na swojej oficjalnej stronie do poezji. Zaczął także z powodzeniem uprawiać sceniczny przekaz poezji, poprzez występy wokalne na scenie. W treści przekazywanej ze sceny, za pomocą rapu, stał się rozpoznawalną postacią dla ukraińskiej młodzieży literackiej. Swoje występy sceniczne realizował w takich projektach jak “Psy” (Пси, гурт Жадан і Собаки 2016), “Madonna”. “Żadan i Psy” (“Мадонна” «Жадан і Собаки», SoundCloud 2019). Ze sceny przekazywał wiele form literackiej wypowiedzi artystycznej, która była szerszą wartością ukraińskiej subkultury młodzieżowej i życia literackiego Ukrainy. Tłumaczył literaturę piękną, głównie z języka niemieckiego (m.in. utwory Paula Celana i Bertolta Brechta), a także polskiego (w tym utwory Czesława Miłosza).
W polsce ukazały się m.in. tomy jego wierszy i Etiopia (2011, przeł. Adam Pomorski i Ola Hnatiuk), a także powieści i zbiory opowiadań w tłumaczeniu Michała Petryka: Big Mac (2005), Depeche Mode (2006), Anarchy in the UKR (2007), Hymn demokratycznej młodzieży (2008), Woroszyłowgrad (2013), Mezopotamia (2015, tłumaczenie wierszy Adam Pomorski), Internat (2019). Poeta jest laureatem licznych nagród i wyróżnień, w tym Nagrody Literackiej im. Josepha Conrada-Korzeniowskiego (2009), nagrody Brücke Berlin (2014) oraz Literackiej Nagrody Europy Środkowej Angelus (2015). Przed wojną rosyjską na Ukrainie występował jako zawodnik literackiej reprezentacji Ukrainy w piłce nożnej. (za: https://rozstaje.art/autorzy/serhij-zadan/ 2021. 10. 04).
Wiersze tomu poetyckiego “Historia kultury z początku wieku”znalazły się na listach tłumaczeniowych wielu języków europejskich. Tłumaczono je na język angielski, niemiecki, rosyjski, francuski, polski, czeski, białoruski, węgierski i litewski. Spośród tłumaczeń wyróżniają się amerykańskie przekłady Virlany Tkacz i Wandy Phipps: Serhiy Zhadan. Whаt We Live For, Whаt We Die For, Yale Uniwersity Press. New Havenand London, 2019. Są one szerszą częścią przekładów dzieła poety ukraińskiego na język angielski. Mobilność Serhija Żadana sprawiła, że bywał on na promocjach swoich książek tłumaczeniowych w Europie i w Ameryce. Uczestniczył także w polskich festiwalach literackich oraz wydarzeniach poetyckich.
W historii tłumaczeń utworów Serhija Żadana ważne miejsce zajęły przekłady na język rosyjski. Twórczość Serhija Żadana posiadała dużą popularność, zwłaszcza w kręgach literackich Moskwy i Petersburga. Ten proces przerwała rosyjska napaść na Ukrainę w 2014 roku, aneksja Krymu i Donbasu oraz wojna wypowiedziana Ukrainie przez Rosję 22 lutego 2022 roku.
W 2016 roku ukazał się na Łotwie wybór utworów Serhija Żadana w tłumaczeniu na język rosyjski pod redakcją poety rosyjskiego Dmitrija Kuźmina. Tom nosił nazwę „Wszystko zależy tylko od nas” («Всё зависит только от нас: Избранные стихотворения»). Był to projekt tłumaczeniowy kilku rosyjskich tłumaczy, którzy dokonali szerokiego wyboru wierszy Żadana. Tłumaczami byli poeta Dmitrij Kuźmin, Polina Barskowa. Igor Biełow, Stanisław Bielski (z Ukrainy), Marija Galina oraz Igor Sid. Tom po przekładach amerykańskich i polskich, pozostaje najbardziej reprezentatywnym wyborem tłumaczeniowym poezji Serhija Żadana. (Patrz: Сергей Жадан. «Всё зависит только от нас: Избранные стихотворения». Переводы с украинского Полины Барсковой, Игоря Белова, Станислава Бельского, Марии Галиной, Дмитрия Кузьмина, Игоря Сида, Алексея Цветкова, Андрея Щетникова. Ozolnieki: Literature Without Borders, 2016. 128 c.).
Wyróżnikiem translatorskim były także utwory poety, tłumaczone przez Andreja Pustogarowa i umieszczone na stronie internetowej https://stihi.ru. Stały się one wydarzeniem literackim dla młodego czytelnika rosyjskiego i dla poetów rosyjskich debiutujących w Internecie. Młodzi poeci zagłębiając się w wiersze ukraińskiego twórcy, naśladowali styl Żadana i sposób poetyckiego myślenia, upatrując w jego poezji świeżą percepcję twórczą. Andrej Pustogarow z tomu „Historia kultury z początku wieku” przetłumaczył dziesięć najbardziej rozpoznawalnych wierszy. Były to głównie utwory, które tłumaczono także w Polsce, Niemczech, we Francji, czy w USA. To wiersze „Historia kultury z początku wieku”, „Sprzedajni poeci lat 60.”, „Serbsko – chorwacki”, „Polski rock” i inne.
Wśród tłumaczeń, należy wyróżnić także rosyjskie przekłady dokonane w ukraińskim środowisku literackim przez Jewgenię Kaniszczewą. Tłumaczka urodziła się w 1966 roku w Jałcie i mieszkała do aneksji Krymu w Symferopolu. W 2014 roku wyjechała wraz z córką i mężem poetą Pawłem Goldinem z zajętego przez wojska rosyjskie Krymu do Danii, następnie powróciła na Ukrainę i osiedliła się w Czerniowcach. Znana jest w kręgach translatorskich, jako tłumaczka dziecięcej literatury amerykańskiej na język rosyjski. Kaniszczewa przetłumaczyła także utwory poety ukraińskiego o wojnie rosyjskiej na wschodzie Ukrainy. To cykl opublikowany przez Żadana 16 maja 2017 roku na Facebooku, nosił wymowną nazwę: „Trzy lata my mówimy o wojnie”. W cyklu tym autor mówił o historii Ukrainy po roku 2014. (Więcej na ten temat: Jewgenija Kaniszczewa: „Три года мы говорим о войне” https://litcentr.in.ua/load/299-1-0-3033).
Tłumaczy rosyjskich zajmujących się przekładami wierszy Serhija Żadana na język rosyjski było znacznie więcej. Upatrywali oni w twórczości charkowskiego poety świeży „wiatr poezji”, dający szeroką perspektywę twórczą na literaturę ukraińską.
Amerykańscy, polscy i rosyjscy tłumacze nie pomijali abstrakcyjnego utworu Serhija Żadana „Gumowa dusza”. Komunikacja utworu, zawierała bowiem ważne treści literackie. Mówiła o wyróżniku impersonalnym miejsca. Nawiązywała do przestrzeni filozoficznej i łączyła wyimaginowaną przestrzeń w jeden ciąg semantyczny. Na tle utworów poety, wiersz stawał się ważnym przesłaniem kierowanym do młodego czytelnika. Utwór zawierał autorski paradygmat literackiej subkultury ukraińskiej. Ale trzeba powiedzieć, że był także wierszem zbudowany z symbolicznej treści, znanej tylko autorowi. W tomie wierszy „Historia kultury z początku wieku” zajmował on ważne miejsce i pozostwał wyróżnikiem poetyckim miejsca. Cała bowiem akcja oparta jest na filozofii miejsca i podległym mu treściom odautorskim. Wiersz jest opowieścią o wyimaginowanym świecie nastolatków, zaczynającym się od słów: „Obojętnie jaka historia, / ta historia dobrej dziecięcej przyjaźni / powoli dobiega końca”. Utwór poety stał się częścią jego scenicznych projektów, na które tłumnie przychodziła młodzież, by posłuchać wypowiedzi artystycznych, gdzie autorski performer i muzyka krzyżowały się, tworząc tkaninę rapu i mimodramu.
W utworze realizuje się mityczna perspektywa czasu i miejsca z jego autorską subiektywnością. Poeta mówi o subiektywnym czasie i patrzeniu na świat w sposób indywidualny: „Nastolatki w stanie ciągłego / zaziębienia i euforii, / pragnący złączyć / barwną przędzę podróżnych wrażeń / wreszcie zmilkną znacząco / pod majowym deszczem, / który chowa się w ich włosach, / że go nie można / wyczesać żadnym grzebieniem”. Stąd odniesienie poety wobec wieczności realizuje się w cechach arystotelesowskiego, twierdzenia, że materia i czas – istnieją wiecznie: „Tylko topielec – ten anioł powolnych rzek, / leży pod wodą i / faluje za nurtem, / jak liście wodorostów, / i tylko swawolne wrony przelatują z nieba / do nieba i znudzone dybią / na pagórach skib, / przenosząc na plecach swój domowy / dobytek i kraciaste worki z pierzem”. Taka narracja utworu przypomina jednocześnie, że wieczność jest równoznaczna z nieskończonością. Jej cechą jest „falowanie za nurtem, / jak liście wodorostów”, ku istnieniu poza czasem. Bo przecież w obrazie narracyjnym nic się nie zmienia. Trwa tylko filozofia mityczności obrazu autorskiego: „domowy / dobytek i kraciaste worki z pierzem”. Tak kreowana rzeczywistość, nadaje utworowi cech ontologicznej filozofii czasu i przestrzeni. W nurcie toczącego się przemijania, wszystko nabiera cech ontologicznych. Opisywane przedmioty, rzeczy i ludzie stają twarzą w twarz z mityczną perspektywą wieczności. Autor konstatuje: „Obojętnie jakie rzeczy, / również rzeczy z tej historii / naprawdę / mają swój wydźwięk, / chociaż i tak nie potrafiliście / powiedzieć sobie o każdej z nich. / Okazuje się, że wszystko jest jasne i proste – / widma, które / wychylają się do niej / zza deszczu / swoimi niemymi twarzami”.
Byt obiektywny spełnia się w utworze, jako obraz „gumowej duszy”. Konkretyzuje on rolę ontologii, która powoduje, że „gumowa dusza” może być postrzegana, jako kula, bądź piłka, lekko odbijająca się od ziemi. Dla poety „gumowa dusza” jest pojęciem filozoficznym, stąd bawią się nią „nastolatki w stanie ciągłego / zaziębienia i euforii”, ale może ona trwać w egzegezie, jako alegoria nieskończonych kodów. Kody te, to kończące utwór wersy o ziarnach kawy puszczającej korzenie w ciepłym gruncie. Stąd, wyraźna apelacja do mitycznego patrzenia na rzeczywistość: „w ciepłym gruncie / jej bezsenności; / jej prześcieradła, podobne / do ulotek / z odezwami strajkujących / komitetów”. Można powiedzieć, że puentą włada zaskakujące sformułowanie kodu, gdzie następuje porównanie bytów ze sobą, nie występujące w rzeczywistości świata, który można nazwać formalnym. Prześcieradła zostają porównane do ulotek. A z drugiej strony abstrakcyjność utworu, pozwala poecie na taki zabieg formalny, bowiem w „gumowej duszy”, realizuje się byt niematerialny, który można nazwać idealizmem subiektywnym. Wszystko w utworze ma cechy subiektywne i niedookreślone.
Utwór poety nie jest próbą odpowiedzi na zadawane pytania o rzeczywistość subiektywną. To rodzaj wyimaginowanej hipostazy, w której łączą się różne obrazy w jedną całość. Stąd amerykańskie tłumaczki wierszy Serhija Żadana, Virlana Tkacz i Wanda Phipps napisały: „Żadan tworzy nową poetykę straty, codzienną krucjatę świadectw. Jest ostatnim świadkiem porzuconego życia w klaustrofobicznym wszechświecie, w którym „z każdą chwilą jest coraz mniej powietrza”. Jednak mimo tak rozumianego dyskursu, wiersze Żadana są nam bliskie i urzekające, rozświetlone magią codzienności. Pozostawiają czytelnikowi poczucie nadziei oraz świadomości bytu”. (Serhiy Zhadan. Whаt We Live For, Whаt We Die For, Yale Uniwersity Press. New Havenand London, 2019).
Wypowiedzi Virlany Tkacz i Wandy Phipps porządkują zasadność wypowiedzi Serhija Żadana wobec istoty codzienności impersonalnej. Mówią, że poeta wcale nie musi czekać na opinie czytelnicze, lektury szkolne z jego utworami, nagrody i podziękowania. Ale powinien przeciwstawiać się potocznym opiniom mówiącym, ze poezja do niczego nie jest potrzebna, nic nie zmienia, niczego nie kreuje, że jest niszowym paradygmatem na tle impersonalnym. Właśnie na odwrót; jest ważna i potrzebna, jak inne dziedziny życia.
Utwór Serhija Żadana „Gumowa dusza” przetłumaczyłem na język polski przed 2003 rokiem. Pamiętam, że procesowi temu towarzyszyły duże emocje, by właściwie oddać aurę utworu i niczego nie pominąć. Pokazywałem utwór poety, wybitnemu tłumaczowi literatury ukraińskiej Florianowi Nieuważnemu, który pochwalił moje tłumaczenie. Wiersz poety wraz z innymi tłumaczeniami z tomu „Historia kultury z początku wieku” był publikowany w krakowskim periodyku literackim “Studium. Pismo o nowej literaturze”, nr 2(50) 2005, na prośbę poetki Marty Wawrzyńskiej a następnie w roczniku literackim “Ukraiński Zaułek Literacki” (T. 16 / 2016). Finalnym działaniem, było umieszczenie go w moim tomie tłumaczeniowym Serhija Żadana „Nikt nie powróci z długiej nocnej wędrówki” (Lublin 2021). Obie publikacje, a następnie książkę tłumaczeniową, dzieli duża odległość czasowa i przestrzenna. Jednakże wydaje się, że przekład nie stracił swojego pierwotnego przesłania bycia ważnym, a na odwrót – zyskał. Stąd, mimo subtelnego translatorskiego dyskursu, utwór nadal pozostaje świeży i wymowny. Dotyczy to zwłaszcza ostatnich wersów: „її простирадла, що схожі / на листівки / з відозвами страйкових / комітетів”, gdzie przetłumaczyłem jako: „jej prześcieradła, podobne / do ulotek / z odezwami strajkujących / komitetów”, by nie przywiązywać treści utworu, do etosu polskiej “Solidarności” lat osiemdziesiątych, o której przecież utwór poety ukraińskiego nie mówi.
Gumowa dusza
Obojętnie jaka historia,
ta historia dobrej dziecięcej przyjaźni
powoli dobiega końca.
Nastolatki w stanie ciągłego
zaziębienia i euforii,
pragnący złączyć
barwną przędzę podróżnych wrażeń
wreszcie zmilkną znacząco
pod majowym deszczem,
który chowa się w ich włosach,
że go nie można
wyczesać żadnym grzebieniem.
Tylko topielec – ten anioł powolnych rzek,
leży pod wodą i
faluje za nurtem,
jak liście wodorostów,
i tylko swawolne wrony przelatują z nieba
do nieba i znudzone dybią
na pagórach skib,
przenosząc na plecach swój domowy
dobytek i kraciaste worki z pierzem.
Obojętnie jakie rzeczy,
również rzeczy z tej historii naprawdę
mają swój wydźwięk,
chociaż i tak nie potrafiliście
powiedzieć sobie o każdej z nich.
Okazuje się, że wszystko jest jasne i proste –
widma, które wychylają się do niej
zza deszczu
swoimi niemymi twarzami;
ziarna kawy puszczające
korzenie
w ciepłym gruncie
jej bezsenności;
jej prześcieradła, podobne
do ulotek
z odezwami strajkujących
komitetów.
Przekład z języka ukraińskiego Tadej Karabowicz
Lublin, 15. 10. 2021 – 04.05.2024
© Portret Serhija Żadana z moją książką: Facebook, 2021
