Zanim doszło do spektakularnych polskich sukcesów historii zdobywania himalajskich szczytów przez Leszka Cichego, Krzysztofa Wielickiego, Jerzego Kukuczkę, Wandę Rutkiewicz, w okresie międzywojennym pojawiła się Polka, która jako pierwsza organizowała naukową wyprawę do Pamiru. Jadwiga Toeplitz-Mrozowska (1880 – 1966) położyła niezbywalne zasługi dla odkryć geograficznych pamirskiego regionu, za co została uhonorowana złotym medalem Włoskiego Towarzystwa Geograficznego.
Od dzieciństwa chciała zostać aktorką i została nią, mimo braku formalnego aktorskiego wykształcenia, wzbudzając z jednej strony aplauz męskiej części widowni, a z drugiej zgorszenie odważnie kreowanymi bohaterkami kobiet wyzwolonych. Pierwszy mąż Longin Poray-Wybranowski zarzuci jej, że w życiu również gra postać teatralną – wyzwoloną i demoniczną Lulu ze sztuki Wedekinda “Demon ziemi”. Rozstanie tej pary było kwestią czasu. Jadwiga Mrozowska na początku XX wieku zasłynęła jednak kreacjami w teatrach lwowskich i krakowskich, grając w sztukach Fredry, Szekspira, Wyspiańskiego, Słowackiego, Przybyszewskiego czy Zygmunta Krasińskiego. Tadeusz Boy Żeleński pisał o niej erotyki, a ona wykreowała na scenie postać specjalnie dla niej napisaną Markizę. Miała też ambicje operowe. W 1910 r. wyjechała na stałe do Włoch, by podjąć studia śpiewacze jako sopran liryczny. Występowała w prowincjonalnych teatrach operowych. Ani scena teatralna, ani operowa nie stały się ostatecznym celem jej światowych sukcesów.
W 1918 roku we Włoszech poślubiła milionera Józefa Toeplitza, dzięki któremu mogła bez przeszkód realizować swoją największą pasję – podróże. Bynajmniej nie były to podróże w stylu dzisiejszych instagramowych przechwałek przed oczami znajomych. Jadwiga Mrozowska wyruszyła na szlaki dotąd nieznane i niezbadane. Podróżuje przez Indie, Cejlon, Birmę, Azję Mniejszą, dolinę Eufratu i Tygrysu oraz Persję. Jej wyprawy stają się coraz bardziej profesjonalne i naukowe. Szuka sposobów na dotarcie tam, gdzie nie wpuszczają obcokrajowców. Na przykład żeby dostać się do świątyni boga Śiwy w Maduraju, zakłada sari i przebiera się za Hinduskę. W przerwach między podróżami wygłasza odczyty, sprawozdania i relacje, pisze książkę “Visioni Orientali”. Zostaje przyjęta do Włoskiego Królewskiego Towarzystwa Geograficznego.
W 1925 roku poznaje Rabindranatha Tagore, którego gości w swoim mediolańskim salonie. Indyjski noblista objeżdża Europę w wielkim tournee wzbudzając zainteresowanie kulturą Wschodu. Zbliża się rok największego przedsięwzięcia, jakim była prawdziwie badawcza wyprawa na Pamir. Tak też zostanie zatytułowana relacja: “Moja wyprawa na Pamiry w roku 1929”.
Jadwiga Mrozowska wykonała podczas niej mapy nieznanych terenów, odkryła nieznane zakątki, przełęcze, doliny, wyjaśniła przyczynę wysychania jeziora Zorkul, wytyczyła nowe szlaki, którymi dotąd nie przeszła ludzka stopa. Jej imieniem nazwano przełęcz na wysokości 4200 metrów n.p.m. Włoskie Towarzystwo Geograficzne nagrodziło ją złotym medalem, który po raz pierwszy został przyznany kobiecie. W polskim czasopiśmie “Wszechświat” z 1931 r. ukazał się artykuł omawiający odkrycia geograficzne dokonane przez ekspedycję pod kierownictwem Polki.
Całe swoje bogate życie Jadwiga Mrozowska opisała w autobiograficznej książce “Słoneczne życie”, gdzie znajdują się wspomnienia z szeregu innych wypraw, np. do Afryki Północnej oraz opis drogi życiowej, która zaprowadziła ją do atlasu geograficznego. Wiele pamiątek z orientalnych podróży podarowała na rzecz Muzeum Narodowego w Warszawie.
Jadwiga Mrozowska-Toeplitz po wojnie zajęła się ogrodnictwem. Uprawiała owoce, które zdobywały nagrody na targach sadowniczych. Upiększa Villę Toeplitz w swojej posiadłości w Varese pod Mediolanem. Jej park przypomina klimatem bliskowschodnie ogrody. Znalazła spełnienie w codziennym kontakcie ze światem roślin, podobnie jak wcześniej w dalekich podróżach.
Wybrana bibliografia:
Karolina Dzimira-Zarzycka: Jadwiga Toeplitz-Mrozowska – na dachu świata, culture.pl https://culture.pl/pl/artykul/jadwiga-toeplitz-mrozowska-na-dachu-swiata
Karolina Dzimira-Zarzycka: Na czele włoskiej ekspedycji. Najtrudniejsza wyprawa Jadwigi Toeplitz-Mrozowskiej, Historia: Poszukaj. Portal eukacyjny https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,osoby,554,osoba_jadwiga_toeplitz_-_mrozowska.html
Łucja Iwanczewska: Jadwiga Mrozowska-Toeplitz. Pozostać sobą…, Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, pod red. Ewy Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2009, str. 58 – 64.
Paweł Ordyński: Pierwsza włoska wyprawa na Pamiry, “Wszechświat. Pismo Przyrodnicze”, maj-czerwiec 1931, nr 5 -6, str. 137 – 142. https://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra/publication/2090/edition/2105/content?&meta-lang=pl
Jadwiga Mrozowska, Encyklopedia Teatru Polskiego, http://www.encyklopediateatru.pl/osoby/39483/jadwiga-mrozowska
Niesamowita kobieta – aktorka i podróżniczka, https://polonia.edu.pl/niesamowita_kobieta/
Ula Ryciak: Poławiaczki pereł. Pierwsze Polki na krańcach świata, Wydawnictwo Znak, Kraków 2020.
