Słowa te, wypowiedziane przez wybitnego pisarza japońskiego Oe Kenzaburo (ur. 1935) tuż po otrzymaniu wiadomości o przyznaniu mu tej prestiżowej nagrody w 1994 r, świadczą dobrze tyleż o jego skromności, co i o przekornym poczuciu humoru. Wynika też z nich i to także, że ma on pełną świadomość roli kapryśnego przypadku rządzącego nagrodami. Wie też doskonale jak wielu miał znakomitych kontrkandydatów, nawet we własnym kraju (np. Abe Kobo czy Tanizaki Janich’iro).
Nie ulega jednak wątpliwości, że otrzymał on tę nagrodę całkowicie zasłużenie. Jego twórczość od lat była zaliczana przez krytykę japońską i światową (zwłaszcza anglosaską i rosyjską) do ścisłej czołówki dokonań współczesnej literatury japońskiej i światowej, czemu towarzyszyły liczne tłumaczenia angielskie, rosyjskie i amerykańskie. Także i polskie, za sprawą bowiem Zofii Uhrynowskiej oraz zwłaszcza wybitnego historyka literatury japońskiej i jej tłumacza – Mikołaja Melanowicza. Już w latach 70. mogliśmy czytać po polsku najbardziej znaczące z powieściowego dorobku utwory Oe Kenzaburo: Sprawę osobistą (1974) oraz Futbol ery Man’en (1979) wydawane w tak popularnej niegdyś PIW-owskiej serii “Współczesna proza światowa”. Są to utwory bardzo z istoty swej japońskie, a jednocześnie uniwersalistyczne w głównych warstwach: psychologicznej i egzystencjalnej problematyki.
We wznowionej właśnie powieści Oe Kenzaburo Futbolu ery Man’en(w tłum. Mikołaja Melanowicza) ważny jest także sam motyw historyczny, w sposób naturalny wpleciony tutaj w akcję tej współczesnej powieści. Ma on bowiem swoje źródło w historii – przeszłości rodzinnej bohaterów utworu, a związany jest z fragmentami, znaczącymi dla nich elementami dziejów powstań chłopskich w Japonii w roku 1860, co jak wiadomo zapoczątkowało szereg wielkich i znaczących po dziś dzień przemian cywilizacyjnych i obyczajowych w tym kraju, związanych z jego otwarciem na świat zewnętrzny. Przemian mentalnych, społecznych, politycznych i gospodarczych, których skutki trwają do dziś i nadal przyciągają uwagę obserwatorów z całego świata. I które są istotnym zapleczem całej twórczości Kenzaburo
0e Kenzaburo urodził 31 stycznia 1935 we wsi Ose na wyspie Sikoku. Studiował romanistykę na Uniwersytecie Tokijskim (1954-59), interesował się europejskim egzystencjalizmem, napisał studium o powieści Drogi wolności Jean Paul Sartre’a. Za swoich mistrzów uważał także takich pisarzy jak Fiodor Dostojewski, Albert Camus i Norman Mailer. Stał się wyrazicielem poglądów młodego powojennego pokolenia Japończyków, Opublikował m. in. powieści: Shiiku (Zdobycz, 1958), Warera no jidai (Nasza epoka, 1959), Seiteki mingen (Człowiek erotyczny, 1963), Sprawa osobista, 1964 (wyd. pol. 1974), Futbol ery Manem, 1967 (wyd. pol. 1979), Pinchirana chosho (Zapiski pinchrunnera, 1976), Dojidai gemu (Gry synchroniczne, 1979), Reintsuri o kiku onnatachi (Kobiety słuchające drzewa deszczowego, 1982; oraz Ika ni ki o korosu ka (Jak zabić drzewo, 1984), Kaba ni kamareru (Pożerany przez hipopotama, 1985), Moeagaru midori no ki (Gorejące zielone drzewo), t, 1-3, 1993-95, Chugaeri (Salto), 1999 oraz zbiory esejów literackich. O jego twórczości pisali m. in.: Wiesław Kotański Literatura japońska, w: “Rocznik Literacki 1979″, 1985; Henryk Bereza Dwie powieści z Japonii, w: Proza z importu. Szkice literackie, 1979; M. Melanowicz Literatura japońska. Proza XX wieku, t. 2, 1994 i in.
Twórczość Kenzaburo od lat zaliczana jest przez krytykę japońską i światową do ścisłej czołówki współczesnej literatury japońskiej i światowej. Najbardziej znanym utworem tego pisarza jest właśnie powieść Futbol ery Manem (Man’en gannen no futtoboru). Autor w tytule odwołuje się z lekka ironicznie do nazwy okresu w historii Japonii z początku otwarcia się tego kraju na świat (1860-1861) – zwanej “erą Man’en” (“erą mnóstwa pomyślności”). Futbol zaś znalazł się tutaj także na zasadzie przenośni i symbolizuje w intencji autora “zaangażowaną, acz nie przynoszącą radości życia postawę młodych współczesnych Japończyków, a w połączeniu z erą Man’en postawa ta ma zapowiadać narastający gniew ludu” (Wiesław Kotański). Czyli okres niepokojów, buntów i rewolucji społecznych powtarzających się – wedle pewnej dawnej chińskiej koncepcji historiozoficznej – co 60 lat. Bohaterem powieści i narratorem jest współczesny inteligent Mitsusaburo, wykładowca uniwersytecki, którego żona po urodzeniu nienormalnego dziecka popadła w alkoholizm i oziębłość płciową. Poznajemy go w fazie poszukiwań nowej drogi życiowej, drogi do nadziei w świecie społecznego zła i etycznych paradoksów depersonalizującej się współczesnej rzeczywistości. Pisarz odwołuje się też do chińskiej doktryny taoizmu (głoszącej, że każdej jednostce przypada jakaś najwłaściwsza dla niej droga w życiu, a kto osiągnie płynącą stąd mądrość, ten wkracza na drogę jasną i prostą, po okresie poszukiwań, złud, fałszu, zła), jak i nawiązuje do pewnych wątków myśli egzystencjalistów francuskich (Albert Camus – Człowiek zbuntowany). Bohater tej powieści jest nieustannie poddawany, niczym w terapeutycznym seansie psychoanalitycznym, trudnym doświadczalnym testom. W wielkiej serii obrazów z życia tej postaci, opisów podróży, jego snów, wspomnień z dzieciństwa, odgrzebanej starej rodzinnej chłopskiej historii sprzed wieku, prób powrotu do rodzinnej wioski i własnych korzeni, scen nie wolnych od okrucieństwa i upodleń, zawarte jest główne przesłanie utworu – nadzieja na uwolnienie się od postępującego kryzysu tożsamości i jałowości codziennego bytowania, wejścia na nową “drogę” aktywności i życiowej mądrości.
Ale pisarz prezentuje na koniec dość sceptyczny i z lekka ironiczny stosunek do abstrakcyjnych mądrości taoizmu i myśli współczesnych egzystencjalistów, o czym świadczy szczególnie ostatni rozdział (Proces rewizyjny) i ostatnie słowa monologu bohatera. Do typowej dla pisarza problematyki psychologiczno-obyczajowej dochodzi ważny tutaj ów wspominany wyżej motyw historyczny. Przeszłość jest jednak tylko jedną z warstw powieści, elementem swoistej literackiej gry prowadzonej przez autora; gry o życie i godność kogoś z pokolenia autorskiego (dojrzewającego w “cieniu” bomby atomowej i wojny w Korei 1950-53), mającego do załatwienia także swoje rozliczne “sprawy osobiste” (jak brzmi tytuł innej znanej powieści Oe).
Pisarz zabiera tutaj głos w imieniu ludzi przygniatanych przez całe zło świata, ale nie poddających się i heroicznie walczących (wątek wychowania i poczucia odpowiedzialności za niedorozwinięte dziecko), choć nie pomija także i punktu widzenia ludzi uciekających w śmierć przed nadmiarem ciężarów rzeczywistości i poczuciem życiowego bezsensu (groteskowe harakiri jednego z przyjaciół bohatera, a potem także i jego brata). Chociaż ze świadomością, że śmierć nie wyzwala od ciężaru problemów życiowych, a tylko przenosi je w następne życia na zasadzie metempsychozy. Proza Kenzaburo Oe, bardzo japońska w realiach, jest jednocześnie uniwersalna w swej ogólnej wymowie, jako podejmująca wątki i motywy istotnych pod każdą szerokością geograficzną problemów społecznych, psychologicznych i egzystencjalnych.
Janusz Termer
Kenzaburo Oe Futbol ery Man’en, tłum. Mikołaj Melanowicz, wydanie przejrzane i poprawione przez tłumacza, PIW, 2022, s.420.
