Od publikacji Sprawy osobistej minęły trzy lata. To duża przerwa, jak na zwyczaje niezwykle pracowitego powieściopisarza. Co prawda, nie był to czas całkowitej pustki twórczej. W tym okresie Ōe opublikował „Notatnik z Hirosimy” (1964), przygotował wydanie zbioru dotąd opublikowanych powieści i opowiadań (1966), a rok wcześniej – na swoje trzydziestolecie – pierwszy zbiór esejów Genshuku na tsuna watari (Uroczyste przechodzenie po linie,1865).
A jednak w tym czasie dla Ōe najważniejsze było pisanie nowej powieści, zwłaszcza że miał pomysł, którego realizacja wymagała gruntownej zmiany koncepcji, zwłaszcza struktury czasowej. Można wiec twierdzić, że główną przyczyną opóźnienia nie było zmęczenie lub zajmowanie się niepełnosprawnym synem, zwłaszcza że nie przeszkodziło to w szybkim napisaniu Sprawy osobistej, której treścią był opis stanu psychicznego bohatera Ptaka od narodzin chorego syna i zachowania ojca podczas próby pozbycia się ciężaru związanego z pielęgnowaniem i wychowywaniem niepełnosprawnego dziecka.
Niewątpliwie, powodem opóźnienia wobec wydawcy była – jak wspomniałem – decyzja autora o zmianie koncepcji nowej powieści, a mianowicie konieczność rezygnacji z dotąd stosowanego przez Ōe raczej linearnego, kronikarskiego czasu w budowie fabularnej opowiadań i powieści. Dlatego okres planowania przedłużał się. Nie udawało się więc autorowi pisać systematycznie kolejnych rozdziałów.
Wówczas redaktor prowadzący wydawnictwa Kōdansha zaproponował jednak publikację w odcinkach na łamach miesięcznika „Gunzō”, wpływając na przywrócenie dyscypliny pracy. Japońskie wydawnictwa znane są z umiejętności organizowania warunków sprzyjających terminowości zamówionych tekstów, planowanych do publikacji w określonym czasie. Jednak Ōe w tym okresie miał już zapewne jasną wizję nowej powieści i dlatego mógł przyjąć tę sugestie.
Wyjaśnienie tytułu
Trudności podczas planowania i pisanie nowej powieści wynikły w związku z zamiarem połączenia dwu czasoprzestrzeni (chronotopos Bachtina) w jednaj opowieści, to znaczy współczesności lat sześćdziesiątych XX wieku i przeszłości z połowy XIX wieku. Dziś nie mam wątpliwości, że sprawa opóźnień z rozpoczęciem publikacji wiązała się z fundamentalną zmianą struktury nowej powieści, w której autor zamierzał powiązać w jednej fabule wydarzenia i ich bohaterów z 1960 roku oraz bohaterów sprzed stu lat, to znaczy z roku 1860.
Te dwa okresy połączył „futbol”, wyróżniony w ironicznym i satyrycznym tytule Man’en gannen no futtobōru (Futbol ery Man’en). W tym tytule autor przewrotnie nskierował uwagę czytelnika do przeszłości, tzn. do krótkiego okresu nazywanego erą za panowania cesarza Kōmeia (na tronie 1846-1867). Natomiast „futbol” odegrał ważną rolę dopiero w nurcie współczesnym powieści, tzn. w latach 1960., gdy Takashi, jeden z głównych bohaterów, zorganizował drużynę futbolową w rodzinnej wiosce i ćwiczył miejscowych chłopców drylu i brutalności wojskowej po to, by ich wykorzystać w swoistej wojnie z „cesarzem supermarketu”, Koreańczykiem „panującym” nad mieszkańcami wioski.
W tym działaniu wzorem dla Takashiego była postawa młodszego brata pradziadka współczesnych bohaterów. Wspomniany bunt 1860 roku, kierowany przez młodszego brata, skończył się klęską, a buntownicy stracili życie z rąk feudalnych władców, do których należał pradziadek współczesnych bohaterów.
Powstanie chłopskie – spowodowane podatkami i głodem – jest nazwane w powieści grą w futbol, chociaż w 1860 roku „futbolu” w Japonii nie było. To słowo w powieści symbolizuje więc gry polityczne, w których konsekwencji wybuchło krwawe powstanie mieszkańców wioski na Sikoku, a ich przywódca, młodszy brat naczelnika wioski, również jakoby został skazany na śmierć. W rezultacie po latach uznano go za bohatera, i wzorzec do naśladowania przez Takashiego.
Znaczenie inspiracji lektur (Michaił Bachtin, Mircea Eliade, Yamaguchi Masao i William Faulkner)
Wspominając o dwu czasoprzestrzeniach akcji powieściowej, należy też zwrócić uwagę na dwoistość tych sfer. A mianowicie w czasie współczesnym wyróżniamy demonstrację przeciw proamerykańskiej władzy w Tokio w roku 1960. Natomiast kilka lat później współcześni bohaterowie przeżywają czas na wsi na wyspie Sikoku, gdy biorą udział lub obserwują swego rodzaju „bunt” przeciw miejscowemu „wyzyskiwaczowi”, właścicielowi supermarketu, nazwanemu w powieści „cesarzem”. A zamieszki w tej spokojnej wiosce – nazwane są „buntem wyobraźni” (rozdział w tej powieści pod tym tytułem, s. 278).
Wydarzenia w centrum i na peryferiach. Natomiast przed stu laty w rodzinnej wiosce współczesnych bohaterów po obu stronach konfliktu zaangażowani byli: pradziadek jako wykonawca decyzji władzy feudalnej, a jego młodszy brat był przywódcą powstania. Przypomnijmy, że w odległej stolicy politycznej i militarnej, w Edo, wybuchł konflikt wewnątrz feudalnej klasy rządzącej, który w końcu doprowadził do otwarcia Japonii i zmiany ustroju po ośmiu latach.
Mówiąc inaczej, do opowieści o dramacie osób uwikłanych w brutalne starcia studentów z policją w czerwcu 1960 (tzw. anpo tōsō, czyli walka z proamerykańską władzą na tle wznowienia traktatu o bezpieczeństwie), pisarz włączył wydarzenia z okresu buntu przeciw feudałom ery Man’en. (1860). Wówczas pod Bramą Sakurada zamku sioguna w Edo (1860 r.) w zamachu zginął tairō Ii Naosuke (1815-1860), rządzący Japonią w imieniu sioguna.
W tym samym roku kapitan Katsu Kaishū (1823-1899) kierował statkiem wiozącym japońską delegację rządową do Ameryki w celu ratyfikacji Traktatu Harrisa o przyjaźni i handlu między Ameryką a Japonią (podpisanie 1858). Oba wydarzenia poprzedziły rozpad ustroju feudalnego i początek modernizacji Japonii.
Tak było w centrum. Ale pisarza bardziej interesowały zdarzenia na prowincji, tzn. w rodzinnej wiosce bohaterów z przeszłości i ich spadkobiercy współcześni. Wiadomo, że Ōe zainteresował się relacją między centrum a jej peryferiami pod wpływem modnych wówczas prac antropologa kultury Yamaguchiego Masao (1931-2013).
I tak łącząc dwie opowieści, Ōe nie miał zamiaru napisać powieści historycznej. Tym razem pisarza bardziej interesowały głębokie pokłady psychiki bohaterów – zarówno współczesnych, jak i ich pradziadków – zwłaszcza w wyobrażeniu ich współczesnych spadkobierców. I osiągnął sukces artystyczny, korzystając z inspiracji płynących głównie z powieści Williama Faulknera, którego kilka utworów ukazało się w przekładzie na japoński, m.in. Wściekłoć i wrzask pt. Hibiki to ikari (zob. Nihon kindai bungaku daijiten, Kōdansha 1977, s. 366. Jest też tam wzmianka o wpływie Faulknera na powieść Man’en gannen no futtobōru.
Podobnie jak w powieściach Faulknera bohaterów Futbolu ery Man’en cechuje pogłębiony opis stanu emocjonalnego – ich wzburzenia i konflikty, nadzieje i cierpienia. Nic dziwnego, że Ōe w tej powieści posługuje się długimi zdaniami, wielokrotnie złożonymi. Nawet początek powieści wymaga od czytelnika dużego skupienia na formie opisu stanu emocjonalnego narratora o imieniu Mitsusaburō (w skrócie Mitsu) i nazwisku Nedokoro, znaczącym „Miejsce Korzeni”. A tok jego narracji jest powikłany, często prowadzący do penetracji patologii bohatera lub jego przyjaciół. W ten sposób autor wyraża świat w stanie chaosu. Często od chwili współczesnej przechodzi do retrospekcji, wiążąc w jeden nurt liczne strumienie świadomości.
Narratora Mitsu czytelnik poznaje na początku pierwszego rozdziału pt. „Prowadzeni przez umarłych” w sytuacji krytycznej, skulonego jak embrion w jamie przed domem, do której wpadł pijany i cierpiący. Teraz obejmuje schorowanego psa i wspomina przyjaciela, który w czasie demonstracji anpo tōsō w Tokio został ranny, a ostatnio prawdopodobnie z tego powodu powiesił się. Wspomina też młodszego brata Takashiego, który wciąż przebywa w Stanach Zjednoczonych.
Przebudzony przez mleczarza wraca do mieszkania, widzi pijaną żonę Natchan, kładzie ją do łóżka, zagląda jeszcze do pokoju syna, który urodził się z przepukliną mózgu, a teraz „leży jak roślina w mrocznej wodzie”. (s.26, PIW 2022).
Jego młodszy brat Takashi przed laty również brał udział w demonstracjach przeciw wznowieniu traktatu z USA w 1960 roku. Jednak zmienił poglądy i jako skruszony działacz wyjechał do USA z zespołem teatralnym, grającym sztukę „przepraszającą” Amerykanów. Tam spotkał Koreańczyka, właściciela supermarketu ze stron rodzinnych, który chciałby kupić tradycyjny budynek o nazwie kurayashiki. Był to magazyn połączony z mieszkaniem. Koreańczyk, nazwany w powieści ironicznie „cesarzem supermarketu” – z wyrazistą aluzją w zapisie do cesarza Japonii – zamierzał budynek kupić i przewieźć do miasta. Jego zamiar zachęcił Takashiego, by po powrocie z USA wyjechać razem z bratem Mitsu na wieś do domu rodzinnego, znajdującego się w dolinie wśród lasów na Sikoku, w poszukiwaniu nowego życia.
Wspomniany magazyn, służący w okresie Edo do gromadzenia ryżu i innych lokalnych dóbr, zebranych jako podatek, zbudował pradziadek, który pełnił funkcję shōya (naczelnik, wójt,?). Jego młodszy brat, który kierował buntem (ikki) chłopów w 1860 roku, został skazany na śmierć, ale prawdopodobnie się uratował. Jednak na temat jego życia po powstaniu zachowały się różne wersje. W każdym razie Takashi miał własną teorię – uważał, że poniósł on śmierć, więc dla niego jest bohaterem, wzorem do naśladowania. Natomiast Mitsu wierzył raczej w tę wersję, w której młodszy brat pradziadka gdzieś się schował i przeżył prześladowania, więc nie był żadnym bohaterem.
Takashi nie wyjawił bratu swych konkretnych planów, zresztą Mitsu był tak wyczerpany psychicznie, że nie pytał o szczegóły. Później okazało się, że głównym motywem do podjęcia decyzji wyjazdu z miasta do rodzinnych stron była zemsta na Koreańczyku, który – jak uważał był również odpowiedzialny za śmierć brata S po wojnie, a teraz wzbogacił się i wyzyskiwał mieszkańców wioski. Jak się okazało, już wtedy myślał też o wywołaniu buntu, naśladując młodszego pradziadka.
Bracia spotkali się na lotnisku Haneda, gdzie Mitsu z żoną czekali na opóźniający się samolot. Byli tam młodzi przyjaciele brata, tzn. Hoshio i Momoko, którzy – jako przyboczni Takashiego będą mu towarzyszyć w podróży na wyspę Sikoku.
W kolejnym, trzecim rozdziale pt. „Potęga lasu” Mitsu z żoną, którzy oddali chorego syna do zakładu opieki, przyjechali na wieś nieco później.
W tym czasie nikt z ich rodziny już nie żył. Ich starszy brat S, co prawda, wrócił z wojny, ale został zabity podczas kłótni z Koreańczykami, mieszkającymi w sąsiedztwie. (Koreańczyków w czasie wojny władze japońskie sprowadziły do niewolniczej pracy w lesie). Ich siostra, opóźniona w rozwoju, popełniła samobójstwo. A gospodarstwem zajmowała się razem z mężem i dziećmi Jin, opiekunka Mitsu i Takashiego z dzieciństwa. Jin jest dzisiaj „najgrubszą kobietą w Japonii”, chorą chyba na bulimię.
W okresie pobytu w rodzinnej wiosce Natsumiko (Natchan) przyłączyła się do grupy Takashiego i pomagała mu w organizacji drużyny piłkarskiej, którą Takashi kształtował na wzór bohatera sprzed 100 lat – uczył ich brutalnej walki.
Próba przywrócenia obrzędów i zwyczajów minionych
W nowym roku dolinę zasypał śnieg i przerwał komunikację z miastem. Właściciel supermarketu, nazywany tu cesarzem, nie mógł więc przyjechać. Takashi wykorzystał ten czas do realizacji swego planu zemsty na Koreańczyku, organizując rozdawanie jego towarów. W całej wiosce nastąpił festiwal rabunku. A temu „świętu” towarzyszyły tańce nenbutsu wykonywane do rytmu śpiewu inwokacji „Chwała Buddzie Amidzie”. Warto przypomnieć, że nenbutsu stały się popularne od XIII wieku dzięki wpływowym myślicielom i twórcom ludowych sekt buddyjskich.
Wina i kara Takashiego
W tej atmosferze Takashi uwiódł Natchan, zgwałcił i zamordował wiejską dziewczynę. Stracił więc zaufanie swoich młodych zwolenników. W końcu popełnił samobójstwo, strzelając sobie w oczy za pomocą strzelby znalezionej w magazynie, w którym najprawdopodobniej mieszkał w ukryciu przywódca buntu z roku 1860. W ten sposób Takashi ukarał siebie za swe grzeszne czyny. Wcześniej wyznał bratu prawdę o przyczynie samobójstwa siostry.
Powrót do równowagi zburzonego ładu
Śnieg przestał padać, więc do wsi przyjechał „cesarz supersamu”, kazał rozebrać tradycyjny budynek z czasów feudalnych. I tak zniszczył dawne centrum wspólnoty, przenosząc centrum w stronę swego marketu. A w sprawie kradzieży towarów ze swego sklepu nawet nie wspomniał. Zdecydował pokryć straty, podnosząc ceny na nowe towary.
Małżonkowie Mitsu i Natchan pogodzili się i postanowili po powrocie do Tokio zabrać swego syna do domu. Natomiast Natchan zdecydowała urodzić dziecko, które poczęła z Takashim. Po naradzie z żoną Mitsu przyjął proponowaną mu wcześniej pracę tłumacza w Afryce.
Kto jest bohaterem Futbolu ery Man’en?
Można przyjąć, że Mitsu i Taka są bohaterami łącznie. To znaczy bohaterem jest para, w której jeden działa, a drugi myśli, jeden jest aktywny, a drugi pasywny. Takashi był pewny siebie, wymowny, barwny, ale i cyniczny i zdradziecki, chociaż wiedział, że postępuje źle i okrutnie. Natomiast Mitsu jest pasywny, raczej nietowarzyski, a przede wszystkim czuł się udręczony nieszczęściem niepełnosprawnego syna.
Dzięki tego rodzaju konfrontacji pary (futarigumi) opozycyjnych charakterów akcja powieści stopniowo nabiera przyspieszenia, przekraczając kolejne progi dobra i odpowiedzialności w życiu postaci (zob. na ten temat Yasuko Claremont The Novels of Ōe Krnzaburō, Routlege, 2009, s.s.67). Ale osią powieści jest zapewne konfrontacja dwu sił, a mianowicie zła i pokuty, wyrażonych w charakterze Takashiego, który – jak wspomniałem – identyfikował się z rewolucjonistą, tzn. młodszym bratem pradziadka.
Tego rodzaju bohaterowie złożeni z dwu postaci występują w kilku późniejszych powieściach Ōe, m.in. Dōjidai geemu (wspólnym bohaterem jest brat i siostra), Natsukashii toshi e no tegami (K i starszy brat Gii).
Kto więc w tej powieści byłby bohaterem, gdybyśmy chcieli postawić na jedną postać? Chyba nie byłoby błędem powiedzieć, że jest nim narrator Mitsusaburō uosabiający ład w życiu, a przynajmniej pragnący żyć w świecie, w którym ludzie kierują się moralnymi zasadami.
Warto jeszcze wspomnieć, że podczas wywiadu Akiyamy Shuna (1930-2013) na jego pytanie, kto jest bohaterem, Ōe odpowiedział, że jest nim młodszy brat pradziadka, który ze wstydu ustąpił ze sceny i zdecydował przeżyć w ukryciu. Ale Czytelnik tej powieści może mieć inne zdanie.
Alegorie i symbole
Wioska położona w dolinie otoczonej lasem, w której toczy się akcja powieści, jest swego rodzaju fikcyjną krainą podobną do Faulkerowskiej Yoknapatawphy, wzorowanej na hrabstwie w stanie Missisipi, podobnie jak w powieści Ōe – wzorowanej na rodzinnej wiosce, w której urodził się autor Futbolu ery Man’en. W obu sytuacjach te krainy symbolizują głównie niechlubną historię regionów, a nawet państw, które zdają się reprezentować
W powieści Ōe – podobnie jak i u Faulknera – jest wiele sytuacji i postaci symbolicznych. Również alegorycznych. Takim przykładem jest nazwisko bohaterów Nedokoro, którego sens można przetłumaczyć jako „Miejsce Korzeni””, a pochodzi – według Ōe – od nendokurū , a więc nazwy wskazującej na Okinawie miejsce centralne, zarówno pod względem politycznym, jak i religijnym. W tej japońskiej zapadłej wiosce w systemie feudalnym ród o tym nazwisku był źródłem lokalnej władzy, odpowiedzialnej za politykę, jak również za religijne obrzędy i obyczaje. Dla mieszkańców było swoistym centrum świata, usytuowanym w kurayashiki, to znaczy w rezydencji urzędnika feudalnego, połączonej ze skarbcem. Tutaj właśnie znajdowało się centrum, wokół którego toczyło się życie wszystkich mieszkańców. To w kurayashiki rozpoczynało się święto Nowego Roku od rytuałów i innych czynności obowiązkowo wykonywanych przez najstarszego przedstawiciela rodu Nedokoro. I Nedokoro i kurayashiki nawet w czasach modernizacji kraju były alegorią władzy i obrzędów religijnych.
W Futbolu ery Man’en zarówno znaczenie rodu Nedokoro się kończy, jak i centrum geograficzne władzy i wartości wspólnoty wiejskiej ulega likwidacji wraz z rozbiórką kurayashiki przez Koreańczyków na polecenie „cesarza supermarketu”, który wcześniej zapłacił Takashiemu. Niewątpliwie, w ten sposób autor wyraził stosunek, do wartości tradycyjnych – symbolizowanych przez cesarza – wciąż podzielanych prze większość Japończyków
W tej powieści jest znacznie więcej postaci alegorycznych, jak np. Sarutahiko, Chōsokabe, a przede wszystkim bohaterowie Takashi i Mitsusaburō oraz ich przodkowie, uczestnicy powstania chłopskiego 1860 roku, występujący po przeciwnych stronach konfliktu. Każdemu z nich można przypisać cechy symboliczne, typowe dla rewolucjonistów, samobójców i pogodzonych z losem, wiernych zasadom moralnym.
Muszę jednak przyznać, że w tej powieści znajduję wiele sytuacji egzystencjalnych, społecznych i filozoficznych, nie dających się łatwo wyjaśnić. I to one chyba skłoniły mnie do podjęcia się przekładu na język polski przed ponad czterdziestu laty. Tłumacząc, szukałem odpowiedzi na liczne wątpliwości, wieloznaczności, które rozbudzały wyobraźnię i wrażliwość. Nie zmieniłem zdania. Teraz chyba język autora czuję jeszcze głębiej niż podczas tłumaczenia. Lepiej rozumiem stany emocjonalne narratora i jego refleksje koncentrujące się wokół problemów fundamentalnych Człowieka, jego cierpień, oczekiwań i nadziei ratunku lub zbawienia. I Historii, zwłaszcza niechlubnej historii Japonii …
Ilustracje okładek
Na jakie cechy tej powieści zwrócili uwagę artyści, dobitnie ukazują ilustracje okładek Waldemara Świerzego dla pierwszego wydania Państwowego Instytutu Wydawniczego (1979), oraz drugiego wydania WILGI (1995) Grzegorza Szumowskiego. A grafikę japońską Hamanishiego Katsunoriego (ur.1949) – dla drugiego wydania PIW- u (2022 r.) wybrał redaktor prowadzący Paweł Orzeł.
Grafika Waldemara Świerzego (1931-2013), artysty, współtwórcy polskiej szkoły plakatu
Grafika Grzegorza Szumowskiego (ur.1948), mistrza rysunku satyrycznego („Szpilki” i wiele innych czasopism)
