Trwała identyfikacja z pewnymi wartościami, zwyczajami, normami i innymi dziedzinami danej kultury jest fundamentem tożsamości narodu, czy po prostu pewnej grupy ludzi, jak również jednostek. Gdy zastanawiam się nad tożsamością Japończyka, a w konsekwencji kraju w jakim żyje, tzn. Japonii, w wyobraźni pojawia się cała plejada cech szczególnych, unikatowych, niepowtarzalnych w innych środowiskach narodowych. I wtedy myślę, że wcale nie jest trudno określić elementy, z którymi identyfikuje się Japończyk. Przychodzi też na myśl wiele stereotypów neutralnych emocjonalnie, jak również pozytywnych i negatywnych, tworzonych poza Japonią w różnych okresach jej historii.
Zatem gdy słyszymy nazwę kraju Japonia, zapewne przychodzą na myśl nie tylko słowa samurai,Hirosima, Nagasaki, ale również teatr nō, kabuki, haiku, tanka, ikebana, bonsai, herbata, sushi, anime, manga, kimono, sumō, jūdō etc., które stały się symbolami tej niezwykle oryginalnej kultury japońskiej.
A moje wyobrażenie o Japonii współtworzą również Kawabata Yasunari, Abe Kōbō, Ōe Kenzaburō, Tanizaki Jun’ichirō, Dazai Osamu… A ponadto szacunek do przyrody wyrażony w literaturze i architekturze oraz wierzenia sintō i filozofia zen.
Ale co z wyżej wymienionych unikatowych, specyficznie japońskich wartości kulturowych należy do fundamentalnych elementów tożsamości współczesnych Japończyków? To znaczy elementów, z którymi Japończycy się identyfikują? Odpowiedzi możemy poszukiwać w najnowszej książce, opublikowanej przez japonistów Uniwersytetu Warszawskiego, a zatytułowanej W poszukiwaniu tożsamości kulturowej Japonii.
Wspomniana książka jest pracą zbiorową, składającą się z dwu części, a mianowicie z artykułów na temat problemów tożsamości kulturowej oraz sintoizmu jako szczególnie ważnego elementu tożsamości kulturowej Japończyków. Całość opatrzona jest wprowadzeniem, w którym Agnieszka Kozyra definiuje pojęcie „tożsamości kulturowej” jako swoistego konstruktu służącego tworzeniu i podtrzymywaniu poczucia odrębności etnicznych i narodowych, uznanych za „nasze”. Zatem narodowa tożsamość kulturowa – słusznie pisze Agnieszka Kozyra – jest rezultatem selektywnej refleksji nad kulturą danego narodu. Niewątpliwie, jest wciąż kształtowana również pod wpływem innych, obcych kultur, dlatego zasadne jest również badanie kultury narodowej z punktu widzenia transkulturowości w rozumieniu Wolfganga Welscha, który sugerował, że poszukiwanie unikatowości w kulturze nie ma sensu. Jednak badanie cech szczególnych kultury japońskiej ma sens – wykazuje Agnieszka Kozyra w bardzo interesującym i wzorowo napisanym, wprowadzającym artykule pt. „W poszukiwaniu tożsamości kulturowej Japonii – partykularyzm kulturowy contra transkulturowośc.
Do rozważań nad tożsamością profesor Agnieszka Kozyra wprowadza typologię procesów akulturacji zachodzących pod wpływem spotkań z innymi kulturami. Stwierdza również, że narodowa tożsamość kulturowa ma wiele wspólnego z definicją religii C.Geertza, ponieważ przejawia się jako system symboli o wielkiej sile oddziaływania. Pisze też o zagrożeniach związanych z ideą państwa narodowego i jego unikatowej tożsamości. A w podsumowaniu uzasadnia sens poszukiwania narodowej tożsamości choćby w celu odkrywania systemu symboli, który wytwarza w danym kraju motywacje mające dużą siłę oddziaływania na zachowania jednostek i wspólnot w przeszłości i czasach współczesnych..
W artykule szczegółowym pt. „Tożsamość kulturowa Japonii a rzeczywistość jako absolutnie sprzeczna samotożsamość w filozofii Nishidy Kitarō” porównuje poglądy Nishidy i Nakamury Hajime, by wykazać jak niejednorodny bywa dyskurs na temat cech unikatowych własnej kultury.
Hanna Kelner w artykule „Niewolnica czy bogini? Wizerunek kobiety w tradycji shintō na przykładzie postaci Himiko w literaturze kobiecej” przedstawia dwie powieści, a mianowicie Anzai Atsuko (Himiko kyōran) i Saegusy Kazuko (Joō Himiko), które legendarną postać Himiko czynią symbolem kobiety cierpiącej, żyjącej w celibacie (Anzai) i matrony, jakby wielkiej matki (Saegusa).
Anna Zalewska w artykule „Słynne ciastka, słynne sprzęty, słynne miejsca – mechanizmy tworzenia kategorii „słynnych rzeczy” w kulturze Japonii” przedstawia unikatowe miejsca i rzeczy jako czynniki tożsamości kulturowej. Posługuje się koncepcją „tradycji wynalezionej”, by stwierdzić, że np. „słynne miejsca” powstają również w ostatnich dziesięcioleciach.
Urszula Mach-Bryson w bardzo interesującym i ważnym artykule „Model osobowościowy wabi chajin – człowieka herbaty w duchu szlachetnego ubóstwa” przedstawia obraz idealnej osobowości ludzi (pewnie raczej mistrzów) uprawiających rytuał parzenia i picia herbaty. Po prostu przedstawia wizerunek „człowieka herbaty” na podstawie najdawniejszych źródeł i własnego doświadczenia szkoły Urasenke. Wyróżnia w ten sposób zapewne jeden z przykładów subtożsamości japońskiej, ale mającej również swój wymiar uniwersalny.
Katarzyna Starecka w obszernym i świetnie napisanym artykule pt. „Cele „nowej edukacji” w okupowanej Japonii uzasadnia znaczenie edukacji w kształtowaniu narodowej tożsamości. Opierając się na dokumentach, przedstawia proces ideologizacji edukacji przed 1945 rokiem, oraz cele nowej edukacji formułowane przy udziale amerykańskich ekspertów.
Artykuł „Oddzielenie shintō od buddyzmu (shinbutsu bunri) w Japonii ery Meiji (1868-1912” Agnieszki Koniecznej rozpoczyna drugą część, książki, poświęconą sintoizmowi jako szczególnie ważnemu komponentowi tożsamości narodowej Japończyków. Omawia próby ograniczenia wpływowego buddyzmu w domenach Aizu, Mito i Satsuma oraz rządowe działania w Meiji, prowadzące do rozdziału obu religii, i negatywne skutki dla buddyzmu na początku modernizacji kraju
Mimo polityki państwa nie udało się całkowicie wyeliminować synkretyzmu sintoizmu i buddyzmu, czego przykładem jest kult zmarłych. O tym pisze Zuzanna Tulińska w artykule „Synkretyzm shintō i buddyzmu na przykładzie Święta Zmarłych (Obon) w Japonii”.
Katarzyna Duliasz-Gugała w artykule „Hierarchia kapłanów oraz obrzędowość przybytków przypisanych do Stowarzyszenia Świątyń Shintō (Jinja Honchō)” przedstawia historię i funkcje Stowarzyszenia, założonego po 1945 r. w związku z rozdziałem religii od państwa i utratą dotowania religii ze srodków publicznych. W artykule dość szczegółowo omawia rangi, stroje i utensylia kapłanów shintō.
Agnieszka Turowska w artykule „Wielkie Święto w Sawarze (Sawara no Taisai) w japońskim mieście Katori jako obrzęd religijny oraz festyn miejski” wyjaśnia, jak obchody religijne zmieniają swój charakter i przekształcają się w świeckie festyny miejskie w okresie, gdy administracja państwowa ma zakaz ich finansowania. Autorka czyni to na przykładzie święta w Sawarze, wykorzystując lokalne kroniki i inne dokumenty.
Magdalena Augustyniak w artykule „Świątynia Izumo Taisha – dzieje i obrzędowość” zgodnie z tytułem przedstawia święta w świątyni Izumo, mit uzasadniający budowę i znaczenie kompleksu Wielkiej |Świątyni Izumo Taisha, i wraca do opisu świąt obchodzonych w tej świątyni.
Maria Żukowska w „Religijna doktryna i praktyka sekty konkōkyō (Nauka Złotego Światła) w Japonii przedstawia życie ubogiego chłopa Kawate Bunjirō, założyciela sekty (w 1859), jednej z odłamów shintō. .
Powyższy zbiór artykułów, składających się na monografię poświęconą problemom tożsamości kulturowej, jest niewątpliwie istotnym wkładem do badań nad problematyką tożsamości kulturowej w Japonii.
(11.11.2021)
