Prawdziwy przymusowy emigrant bywa wewnętrznie rozdarty. Tęskni do kraju, który musiał pozostawić, w nowym zaś miejscu bardzo trudno mu się w pełni zaaklimatyzować, choć szedł tam z nadzieją, że również poza ojczyzną odnajdzie swoje miejsce. Okazuje się, że i tu, i tam pojawiają się sytuacje i przeżycia równie traumatyczne. Odczuwa to dotkliwie zwłaszcza emigrant, który jest poetą wrażliwym, niejako nierozerwalnie przypisanym do wszystkiego, co stanowi specyfikę ojczystego kraju: mentalność ludzi, zwyczaje i obyczaje, krajobrazy. Ale – dla pisarza – ważny jest przede wszystkim język. W tak niekomfortowej zewnętrznie i psychicznie sytuacji znalazł się Edward Zyman, który musiał z przyczyn politycznych na początku lat osiemdziesiątych opuścić Polskę. Wreszcie poeta osiadł w Kanadzie. I choć nawiązał kontakt z polonijnym środowiskiem literackim, to jednak ten fakt nie zdołał w pełni zastąpić atmosfery kraju rodzinnego. Więcej, trauma powraca raz w mniejszym, raz w większym stopniu. Okazuje się, że polskość jest nieuleczalna. O tym traktuje książka Andrzeja Piskulaka „Świat jest zawsze obok. Biografia literacka Edwarda Zymana”.
Piskulak bardzo szczegółowo analizuje biografię poety, w kontekście powojennej sytuacji polityczno-psychologicznej. Autor „Bez prawa azylu” debiutował tomem „Dialogi pierwsze” w 1971, a już w 1983 roku wyjechał z kraju. Niestety, nie mógł tutaj prowadzić nieskrępowanej działalności literackiej.
Tę jakże trudną sytuację poety, właściwie od samego buntowniczego debiutu, unaocznia omawiana książka. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że nie jest to żadna laurka, żadne kreowanie męczennika czy bohatera. Andrzej Piskulak trzyma się faktów. Narracja jest tutaj rzetelnie udokumentowana. Autor opracowania odwołuje się do opinii innych publicystów, ale jak sam stwierdził – jego książka nie stanowi typowej rozprawy krytyczno-literackiej, a cytaty zaczerpnięte z różnych opracowań dotyczących twórczości Zymana pełnią tu rolę jedynie egzemplifikacji. Piskulak świetnie pokazał związek tej poezji z całym zewnętrznym kontekstem, w jakim ona powstawała. Śledzi sprawy i wydarzenia „zewnętrzne”, które przeniknęły do wierszy poety, zarazem ekspresyjnie budując ich tło liryczne. Analizuje sytuacje prowadzące do twórczych napięć emocjonalnych i określonych przesłań.
O ile dokładna analiza krytyczno-literacka byłaby tu również bardzo pożądana, o tyle tekst Piskulaka może bardziej jeszcze przybliża sylwetkę poety jako twórcy zmagającego się z otaczającym go żywiołem, niepoddającego się, odważnie kontestującego wszelkie sytuacje polityczno-społeczne.
Sam autor napisał, że jego książka nie jest dokładną monografią, ale możliwie wszechstronne i wyczerpująco nakreśloną sylwetką pisarza. Piskulak opiera się na faktach, jednocześnie wzbogacając je o swoją prywatną wiedzę na ten temat, niejednokrotnie podając własną interpretację, ale zawsze w granicach owej „wiedzy źródłowej”. Z tego względu omawiane opracowanie jest bardzo rzetelne, zwraca bowiem uwagę na pewnego rodzaju „słupy milowe” tej biografii – zarówno w wymiarze społecznym, jak i w ścisłym tego słowa znaczeniu – literackim.
Znajdziemy tutaj również trzy rozmowy, jakie Andrzej Piskulak przeprowadził z autorem „Zapisków z innego świata”. Noszą one tytuły „W Kanadzie też jest Polska”, „Jestem Polakiem w Kanadzie”, „Wszystko jest funkcją czasu”.
Smutne są niekiedy konstatacje wynikające z obecnej sytuacji literatury, nie tylko w Polsce, nie tylko w Kanadzie, ale na całym świecie. Edward Zyman w rozmowie „Wszystko jest funkcją czasu”, na słowa przeprowadzającego wywiad: „Wybacz, wciąż mam jednak odczucie, że literaturę zostawiliśmy nieco na boku”, odpowiada w sposób następujący:
Bo też znajduje się ona na poboczach współczesnego życia publicznego. Społeczeństwo masowe, z właściwym sobie systemem preferencji, wypchnęło ją z ważnych dla ogółu centrów życia intelektualnego, skazało na żywot marginalny, niszowy. Dla rządzących jest ona dzisiaj nie tyglem idei, koncepcji i zdrowej energii społecznej, lecz czymś w rodzaju skansenu, do którego zagląda się, bez specjalnego zainteresowania, od czasu do czasu.
Trudno o lepszą diagnozę sytuacji literatury – trwającej bodaj od początków piśmiennictwa… Piskulak z wyczuciem i znawstwem materii konstruuje swoje pytania, niekiedy oryginalne tezy, na które Zyman wyczerpująco odpowiada, z którymi często dyskutuje i znacznie je pogłębia.
Dodatkowym „bonusem” dla czytelnika, a z pewnością dużym ułatwieniem dla przyszłych badaczy, jest zamieszczony w książce wybór utworów z lat 1978-1982 oraz 1999-2019. Można tu pokrótce prześledzić rozwój poetyki Zymana od debiutu aż po dziś; zmiany kręgów tematycznych zachodzące w obrębie twórczości autora „Poematu współczesnego”. Poezja ta – o czym wyraźnie Piskulak mówi – wciąż ewoluowała również w stronę zagadnień metafizycznych, a także ku czystej liryce. Świetny jest pomysł autora biografii, by dorzucić sporą garść utworów z różnych okresów twórczości poety. Jeszcze bardziej przybliża to poezję Zymana nie tylko przeciętnemu czytelnikowi, ale i historykowi literatury, który znajdzie tutaj nie tylko omówienie, ale szczegółową egzemplifikację tych wybitnych dokonań.
Warto dodać, że Andrzej Piskulak zadbał o to, by w swojej, jakże potrzebnej książce zamieścić dodatkowo pełną bibliografię, wymienić wiersze istniejące w antologiach i tomach zbiorowych, prace krytyczno-literackie dotyczące twórczości Edwarda Zymana. Znajdziemy tu również spis recenzji i szkiców o poecie, wywiadów z nim, jego prac redakcyjnych (wybór). Mamy nawet spis wierszy dedykowanych poecie przez innych autorów. Na końcu książki znajduje się suplement zawierający niewielką liczbę zdjęć obrazujących czynny udział Edwarda Zymana w życiu kulturalnym Kanady. „Świat jest zawsze obok”, to niezwykle cenna pozycja zarówno dla miłośników poezji, jak i badaczy oraz historyków. Stanowi dokładny przewodnik po twórczości autora „Bez prawa azylu”.
Stefan Jurkowski
Andrzej Piskulak: „Świat jest zawsze obok. Biografia literacka Edwarda Zymana”, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2021, s.254
