Za nimi rozpościerało się tylko morze, mgliste i purpurowe, ze swym niepokojącym, nieustającym szmerem. Za nimi – za letnimi polami. To zdanie, wyjęte z powieści Lucy Maud Montgomery „Ania z Zielonego Wzgórza” zainspirowało niegdyś Bena F. Stahla do namalowania uroczej akwareli z wiotką dziewczynką pośród kwiatów na pierwszym planie i błękitną wodą tuż za nią. To zdanie, ilekroć zdarzy mi się witać jakiekolwiek morze, natychmiast przywołuje czas minionych nastoletnich lektur, i wyobrażenie tamtego, nieznanego morza, leżącego gdzieś za oceanem…
Kiedy Lucy Maud Montgomery, skromna nauczycielka i urzędniczka z kanadyjskiej Wyspy Księcia Edwarda, napisała i wydała w wieku 34 lat swoją powieść p.t. „Ania z Zielonego Wzgórza”, nie mogła przypuszczać, że losy jej rudowłosej bohaterki w tej, i wielu kolejnych książkach, pozostaną interesujące dla dziewczynek na całym świecie aż po wiek XXI.
Dla dziewczynek?! Do dzisiaj wiele mam i babć z sentymentem wspomina te nieodłączne – nie nakazane – lektury, stanowiące niegdyś swoisty, wielotomowy, pogodny oraz intrygujący językowo „podręcznik” młodzieńczych pragnień i zachowań, praktycznych lub też zgoła nieprzewidywalnych, a po latach – pełne życiowych mądrości (bez ciężkiego dydaktyzmu) kompendium, pomocne w zrozumieniu psychiki własnych córek, odkrywających świat. Zapytajcie przy okazji braci, ojców i dziadków: może potrafią przyznać się do znajomości losów rudej i piegowatej kanadyjskiej nastolatki.
„Ania z Zielonego Wzgórza” pojawiła się na rynku czytelniczym w 1908 roku. Natychmiastowa popularność książki była nagrodą za to, że przez kilka lat panowie wydawcy odrzucali – jakoby z powodu nadmiernego sentymentalizmu – propozycję panny Maud (należy tutaj wspomnieć, że autorka nie znosiła swojego pierwszego imienia Lucy, pozostańmy więc przy tym, które było dla niej bliższe). W ciągu stulecia z okładem losy Ani poznało ponad 100 milionów osób w różnym wieku z książek opublikowanych w ponad 20 językach (niektórzy piszą o 40). Z niezwykłą atencją i dumą mówił o autorce i jej dorobku przed laty David Preston, ówczesny ambasador Kanady w Polsce, podczas celebrowania 100. urodzin „Ani…”, zorganizowanych w Krakowie przez Wydawnictwo Literackie. To ten edytor posiadł wyłączność na publikowanie w Polsce książek o losach dziewczynki z Wyspy Księcia Edwarda.
Urodzinowe obchody miały miejsce w całym kraju. Odbyło się mnóstwo konkursów, wystaw, włącznie z tą w Bibliotece Jagiellońskiej. Wszędzie popłynęły hektolitry soku marchewkowego, którym wznoszono toasty za zdrowie Ani z Zielonego Wzgórza.
Jak tam jest? Jak naprawdę wygląda dom, w których mieszkała Ania Shirley, czyli dom opiekunów dziewczynki – Maryli Cuthbert i jej brata Mateusza, oglądany wielokrotnie na filmach? Ach, pojechać tam, pospacerować wzdłuż morskiego brzegu, zobaczyć to wzgórze… Myślałam o tym wtedy, w jubileuszowym roku. Przecież powszechnie wiadomo, że postać Ani nie była wyłącznie wytworem fantazji autorki…
Nie jest łatwo ot, tak sobie, nagle, polecieć do Kanady. Ale od czego są przypadki? Oto przyjaciółka, pisarka z Wielkopolski, Krystyna Januszewska otrzymuje zaproszenie od znajomych i – leci. W zimowy czas. Ale to nic. – Spróbuj tam dotrzeć – proszę. – Bądź moimi oczami. Oglądaj, fotografuj. Wybrzeże, dom, i wzgórze… Wysłanniczka, autentyczna entuzjastka przygód Ani, ogląda, fotografuje, rzetelnie przysyła zdjęcia i relacje.
Na fotografiach – zimowy pejzaż nadmorskiej osady nad Zatoką St. Lawrence. Ośnieżony, pokryty kępami zeschłej trawy brzeg zsuwa się do wody. Na zdjęciach z samolotu cała P.E.I. (Prince Edward Island) bieleje od śniegu. W otrzymanym na lotnisku przewodniku po wyspie wabią, nieaktualne już, barwne zaproszenia do Charlottetown na festiwal, w ramach którego od czerwca do końca września od kilkudziesięciu lat można oglądać musical pt. „Anne of Green Gables”. „Ania z Zielonego Wzgórza”. Nie ma w Kanadzie drugiego, tak długo nie schodzącego z desek scenicznych, przedstawienia.
Charlottetown. Miasto w środkowo-południowej części tej przedziwnej, przypominającej banan czy płaski rogal, wyspy. Zapamiętajmy tę nazwę. Lucy Maud Montgomery, która przyszła na świat pod koniec listopada 1874 roku w Clifton (obecnie – Nowy Londyn), na Wyspie Księcia Edwarda, została osierocona w wieku dwóch lat (jej rodzina wywodziła się ze Szkotów, którzy wraz z innymi pionierami przybyli w wieku XVIII do Kanady). Owdowiały ojciec, powtórnie ożeniony, przekazał jedynaczkę pod opiekę bardzo surowym dziadkom, mieszkającym na farmie w Cavendish. Zarówno Clifton jak i Cavendish leżą na północ od Charlottetown, gdzie Maud ukończyła studia pedagogiczne. Już wcześniej, bo w wieku 16 lat miała za sobą pierwsze próby twórcze, pisząc wiersze i nowele. Po dwuletnich studiach z zakresu literatury w Halifaksie i pracy w tamtejszej redakcji „Daily Echo”, powróciła do Cavendish, żeby zajmować się owdowiałą babcią. Tam podjęła pracę nauczycielską, dorabiała na poczcie i – pisała swoje pierwsze książki.
W trzy lata po głośnym debiucie (przypomnijmy: „Ania z Zielonego Wzgórza” – 1908) pisarka wraz z poślubionym prezbiteriańskim pastorem Ewenem Macdonaldem, przeprowadza się do niewielkiego Leaskdale, a potem pod Toronto w Ontario. Tam wychowuje dwóch synów: Chestera Camerona (ur. 1912) i Ewana Stuarta (ur. 1915), opiekuje się chorym mężem i pisze, pisze, pisze. Kolejne tomy przygód Ani, następnie Emilki i innych bohaterek. Ale kiedy umrze 24 kwietnia 1942 roku w Toronto, zostanie pochowana w Cavendish na Wyspie Księcia Edwarda. Wielce interesująca, pełna ciekawostek i anegdot biografia pisarki, oparta o jej „Pamiętniki” (autorstwa Mollie Gillen), która została wznowiona w 2008 roku i pięknie uhonorowała 135 rocznicę jej urodzin (30 listopada 1874 r.), nosi tytuł „Maud z Wyspy Księcia Edwarda”.
Nadchodzący listopad w żaden sposób nie stanowi pretekstu do jubileuszowego przywoływania jej postaci. Ale – oto już za pół roku, 24 kwietnia, przypada 80. rocznica śmierci L. M. Montgomery, której dramatyczne okoliczności, jak i treść ostatnich książek, przecież nieodmiennie przesyconych epizodami biograficznymi, ukazały znacznie bardziej mroczne losy najbardziej popularnej kanadyjskiej pisarki. W Polsce rok następny przyniesie też jednak znacznie pogodniejszą okazję do celebrowania na nowo pamięci o autorce „Ani z Zielonego Wzgórza”: czytelniczki znad Wisły po raz pierwszy miały okazję poznania przygód Ani 110 lat temu, w roku 1912.
Gdzie leży Wyspa Księcia Edwarda?
Rzućcie okiem na mapę Ameryki Północnej. Na wschodnim wybrzeżu tej części kontynentu, północny kraniec Stanów Zjednoczonych wcina się w kanadyjską prowincję New Brunswick, połączoną wąskim przesmykiem z prowincją Nova Scotia. Na północ od tego przesmyku leży, wyraźnie oderwana niegdyś od lądu Wyspa Księcia Edwarda – najmniejsza, samodzielna prowincja Kanady. Na wyspę, której atrakcji opisanie zajmuje gruby przewodnik, można dolecieć z Detroit, Nowego Jorku i Bostonu oraz z kanadyjskich miast Toronto, Ottawa i Montreal. Precyzyjna mapa samej wyspy posiada specjalnie wydzieloną część: Green Gables Shore. Wybrzeże Zielonego Wzgórza – jak byśmy przetłumaczyli.
Ale Zielonego Wzgórza – nie ma.
Wracamy do fotografii. Nie tych, z pięknie wydanej książki, .przywiezionej przez Krystynę Januszewską z wyspy, o ulubionych miejscach Lucy Maud Montgomery (ale tak obwarowanej zakazami, że strach nawet zaglądać do niej bez stosownej opłaty). Mamy własne zdjęcia, nic, że zimowe.
Ach, mam też pieczołowicie przechowywane od ponad trzydziestu lat pismo pt. „Kindred Spirits of P.E.I.”. Pokrewne dusze Wyspy Księcia Edwarda. To pierwsza edycja, z wiosny 1990 roku, z portretem Maud (jak należy – w sepii), jej autografem i miniaturowym rysunkiem kota, który często pojawiał się w korespondencji tej wielbicielki kotów. Publikacja w zamyśle twórców organizacji Kindred Spirits miała służyć promocji postaci pisarki i jej twórczości wśród młodych czytelniczek (i czytelników) na całym świecie. Przywieziona osobiście i podarowana niżej podpisanej przez Barbarę Wachowicz (znakomitą pisarkę, badaczkę śladów największych narodowych poetów i pisarzy w kraju i na świecie).
W piśmie jest m.in. rysunek domu Davida Macneilla, krewnego Lucy Maud Montgomery ze strony matki. Pisząc swoją pierwszą książkę, autorka wielokrotnie odwiedzała m.in. ten dom, który postanowiła uczynić domem swojej rudowłosej bohaterki. Prawdziwym domem. Na kolejnych stronach – liczne rysunki z opisami miejsc, które znamy z książek o Ani. A także obszerny tekst o synach (używających, podobnie jak mama, drugich imion) i wnukach Maud. Zarówno Cameron jak i Stuart Macdonald zostali pisarzami. Talent pisarski odziedziczyły również wnuki autorki „Ani z Zielonego Wzgórza”: syn Camerona, Dave oraz córka Stuarta, Kate.
Kate, wraz mężem Jeffem dochowała się w Toronto syna Graydona i córki Elizy. Podobnie jak jej babcia, opisująca w swoich książkach wspaniałe potrawy oraz metody ich przyrządzania, uwielbia kuchnię, więc zajęła się stylizacją żywności. W 1985 r. Oxford University Press wydał jej uroczą książkę pt. „The Anne of Green Gables Cookbook”. Wydanie polskie z 1994 r. pt. “Książka kucharska Ani z Zielonego Wzgórza” nagle wysuwa się spomiędzy innych książek na moim domowym regale. Tak miało być. Na początku – cytat z pierwszej babcinej książki. Oto Maryla mówi do swojej wychowanki: …jesteś tak roztrzepana, Aniu, że chciałabym, byś się trochę ustatkowała i nauczyła cierpliwości (…). Stojąc przy kuchni, musisz mieć uwagę skupioną, a nie wpadać w zamyślenie nad cudami przyrody. Och, Marylu, och, Maud, jakże wasze rady, i te kuchenne, i te sercowe, przydały się w moim własnym życiu… Jakże często zazdrościłam tej małej rudej panienki adoracji ze strony przystojnego Gilberta…Ileż razy przygotowywałam dla gości ciastka z malinami „boleśnie zaostrzającymi apetyt”…
Dorobek L. M. Montgomery obejmuje kilkadziesiąt pozycji, z których żadna nie osiągnęła podobnej popularności jak cykl powieści o Ani z Zielonego Wzgórza. Jednak ten dorobek został doceniony, m.in. członkostwem angielskiego Królewskiego Towarzystwa Sztuki i Literatury. W polskim „Słowniku literatury dziecięcej i młodzieżowej” (Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław 2002) czytamy m.in., iż „M. przez 40 lat prowadziła korespondencję z amer. pedagogiem E. Weberem, listy te wydano w Toronto w 1960 (…) Od 1889 niemal do śmierci M. pisała dziennik, którego fragmenty zostały publikowane w 1985 przez M. Rubio i E. Waterston z kanad. Uniwersytetu w Guelph pt. Pamiętniki; t. I Krajobraz dzieciństwa 1889-1897 (wyd. pol. 1996), t. 2 Uwięziona dusza 1898-1910 (wyd. pol. 1996) (…). Powstał też film telewizji kanad. pt. L. M. Montgomery – Droga do Zielonych Wzgórz”.
Można nie czytać słowników, ba, samych powieści można nie czytać: tyle jest informacji w internecie. Tyle zaproszeń do odwiedzenia Wyspy Księcia Edwarda ze wskazaniem na Kindred Spirits… Dzisiaj to rozbudowana instytucja z bazą hotelową i handlową, z rozlicznymi komercyjnymi propozycjami dla dzieci od lat jeden do stu, mającymi promować L.M.Montgomery i najważniejszą bohaterkę jej książek. Cóż, chwała sukcesorom autorki i potomkom jej dawnych przyjaciół oraz sąsiadów…
Zajrzyjmy do domu – muzeum Ani z Zielonego Wzgórza. Zatem – wracamy do fotografii sprzed ponad dekady. Dom Ani Shirley w Cavendish nie przypomina tego z rysunku. Nie ma już klimatu tamtej epoki. Na zaśnieżonej, równej przestrzeni stoi piętrowa „willa”, oszalowana na biało. Okna pięterka okalają zielone stromizny dachu. To szczyty dachu. Szczyty. Gables. Zielone szczyty. Green Gables. Oryginalny tytuł pierwszej książki Maud Montgomery mówi o Ani, mieszkającej w takim właśnie domu z zielonymi szczytami. Ale – stuletnia tradycja przekładu obowiązuje. I tak pięknie to brzmi: „Ania z Zielonego Wzgórza”. I niech tak pozostanie…
KRYSTYNA KONECKA
