Nakładem madryckiego wydawnictwa Sial Pigmalión ukazała się właśnie publikacja nietuzinkowa, a szczególnie ciekawa dla miłośników tradycji antycznej i kultury śródziemnomorskiej. Książka nosi tytuł Zeszyt śródziemnomorski. Historie, mity i legendy, a jej autorem jest poeta, eseista i wydawca Basilio Rodríguez Cañada, rodem z Extremadury, lecz osiadły od lat w Madrycie bardzo aktywny i energiczny promotor literatury całego obszaru hiszpańskojęzycznego. Tytuł może łatwo zmylić czytelników, bowiem nie jest to publicystyka historyczno-kulturoznawcza, lecz rozważania spisane w literackiej konwencji poetyckiego eseju, rozpowszechnionego na obszarze śródziemnomorskim przez takich autorów, jak wciąż popularny na całym świecie Konstandinos Kawafis, Grek z Aleksandrii, bardzo wymowny przedstawiciel spójności kulturowej świata śródziemnomorskiego.
Na tę właśnie spójność, akcentowaną przez autora książki, zwrócił w przedmowie szczególną uwagę prof. Ridha Mami, tunezyjski literaturoznawca, specjalista od arabskojęzycznej literatury średniowiecznej Hiszpanii, powołując się na intelektualistów czynnych w różnych czasach na obu brzegach Mare Nostrum. Zeszyt śródziemnomorski to opowieść o ludziach, ich losach, ideach, marzeniach i dziełach, napisana w kluczu wskazującym na uniwersalny, pełny i wielowymiarowy charakter tego obszaru geograficznego i kulturowego oraz cywilizację, która na nim powstała i przez długie wieki stanowiła wzór rozwojowy dla reszty świata.
Książka składa się z czterech opowieści. Są to: Królowa Elissa Dydona, Sen Aleksandra, Pigmalion i Galatea oraz Ulisses. Poprzedza je wstęp, zatytułowany Audentes fortuna juvat, stanowiący przesłanie filozoficzno-etyczne całego zbioru, ujęte w konwencji nieco zbliżonej do herbertowskiego Pana Cogito. Cztery historie, rozłożone na granicy mitu i rzeczywistości, ilustrujące istotę świata śródziemnomorskiego, jego ludzkie oblicze narysowane wyobraźnią, etyką i filozofią społeczną. Pierwsza z nich to dzieje tułaczki fenickiej królowej Elissy, nazwanej później Dydoną, co oznacza podróżniczkę, która chroniąc się przed zbrodniczym bratem, znajduje azyl w dzisiejszej Tunezji i zakłada Kartaginę. Dominantę opowieści stanowi niezłomna postawa etyczna bohaterki – wierność ludowi i zamordowanemu małżonkowi Acharbasowi, dzięki której osiąga swe cele, a ich dobrodziejstwa staną się udziałem potomnych. Sen Aleksandra to poetycki zarys antycznych dziejów Aleksandrii, wywiedziony z mitycznych wizji Homera i Plutarcha i stanowiący alegorię kondycji świata śródziemnomorskiego, jego blasku i zmierzchu. Trzecia osłona, Pigmalion i Galatea, to interpretacja popularnego i często wykorzystywanego literacko i artystycznie mitu w kluczu wolitywnym, gdzie główne akcenty, podobnie jak w przypadku Dydony, są położone na wytrwałości i zawierzeniu własnym przekonaniom, które los sowicie wynagradza. Podobna jest też wymowa i przesłanie ostatniej części książki, Ulissesa. Puentą historii homeryckiego bohatera jest powrót do ojczyzny i szczęśliwe życie na łonie rodziny, które zawdzięcza odwadze i niezachwianej wierze w powodzenie swej misji i pomyślność losu.
Wizja świata śródziemnomorskiego, którą prezentuje czytelnikom Basilio Rodríguez, to wizja pogodna i optymistyczna. Wybór popularnych motywów historyczno-mitycznych oraz ich interpretacja służy przedstawieniu cywilizacji śródziemnomorskiej jako archetypu harmonijnego rozwoju człowieka, żyjącego w symbiozie z naturą, do której należy i której prawom podlega. Można z pewnością pokusić się o tezę, że jest to domyślne przeciwstawienie konstruktywnego archetypu kulturowego południa północnemu modelowi globalizacji, który nie sprawdza się i nie przekonuje do swej istoty. Zważywszy na czas powstania i wydania książki w warunkach, które rodacy autora przeżywają szczególnie dotkliwie, taka wymowa dzieła wydaje się oczywista.
Jednym z niewątpliwych walorów Zeszytu śródziemnomorskiego jest piękna szata graficzna, złożona z reprodukcji dzieł sztuki inspirowanych opisanymi historiami, autorstwa wybitnych mistrzów różnych epok, od starożytności do czasów dzisiejszych. Czytelników znających język hiszpański zachęcam do lektury, a pozostałym proponuję poniżej kilka ciekawych fragmentów we własnym przekładzie.
Paweł Krupka
Basilio Rodríguez Cañada, Cuaderno mediterráneo, Sial Pigmalión, Madryt 2021, s. 168, ISBN 978-84-18333-70-5.
Audentes fortuna iuvat
V
Tempus fugit
Wergiliusz, Georgiki III, 284
Prawdziwe męstwo to wytrwać
naprzeciw zdradliwych pieśni syren
– które próbują nami zachwiać –
gdy twardo oddajemy się
dziełu, które podjęliśmy
trudem, uporem i ofiarą,
aby zapewnić trwałość pochodu
życiowego, którego jesteśmy bohaterami,
wśród wzlotów i upadków,
starając się być co dzień lepszymi.
Tam w istocie kryje się odwaga,
bowiem życie to śmiertelna walka,
którą, w końcu, zawsze przegrywamy.
A poeci będą opiewać nasze czyny…
Królowa Elissa Dydona
Monolog Dydony na pokładzie okrętu
Co kryje dla mnie przyszłość?
Dokąd przeniesie mnie los?
Mam już dwadzieścia lat i jestem
bez rodziny, królestwa,
dzieci i przyjaciół… I tu się znajduję,
jak moi feniccy przodkowie,
stawiając czoło bezkresowi morza
w nieznanej misji, którą wszakże,
wiem, że urodziłam się by wypełnić.
Muszę więc pozostać wierną
miłości i pamięci mego ukochanego.
Nigdy inny mąż nie zajmie
mego łoża ni moje ciało
nie stanie się dla nikogo uciechą…
Sen Aleksandra
V
Aleksandria: egipska, perska, grecka, arabska i rzymska;
prawosławna, koptyjska, muzułmańska i żydowska.
Wciąż pokazujesz z dumą resztki swej chwały:
świątynie, katakumby, fortece, pałace…
lecz twe ruiny są relikwiami lepszych czasów,
świadectwem twej bajecznej historii
i zagadką niepewnej przyszłości.
Choć utraciłaś część dawnego blasku,
pozostaniesz zawsze ucieleśnieniem mitu.
Miastem wiecznego zauroczenia,
snem Aleksandra obróconym w rzeczywistość.
Pigmalion i Galatea
(…)
Znów ją całuje i dziewica czuje
pocałunki i rumieni się i wznosi
oczy, widząc zarazem ukochanego
i niebo, które ich osłania i oświeca.
W tej chwili szczęścia Afrodyta,
Wzruszona pragnieniem króla,
rzecze:
„Zasłużyłeś na szczęście,
które sam stworzyłeś. Masz tu
królową, której szukałeś. Miłuj ją
i broń od zła wszelkiego.
W ten sposób Afrodyta przemienia
Galateę w ludzką istotę.
I tak Pigmalion pojmuje,
że jeśli naprawdę w coś wierzymy,
to może stać się rzeczywistością.
Ulisses
(…)
Odyseusz przedstawia podwójną podróż:
zewnętrzną, fizyczną czy też geograficzną,
i wewnętrzną, intymną i retrospektywną.
To wieczny podróżnik, który szuka
odpowiedzi na rozbicie życiowe
i, choć pragnie powrotu,
wciąż się oddala od miejsca, z którego wyruszył.
Ucieleśnia ludzką sprzeczność
człowieka spragnionego i nienasyconego,
który pragnie miłości i cieszy się wojną.
Duch nieokiełznany i buntowniczy,
który z uporem szuka niemożliwego.
Dojrzałe dziecko i postarzały młodzieniec.
Niewierny uwodziciel i dzielny wojownik,
mąż wytrwały i namiętny kochanek.
Ucieleśnia najbardziej ludzkie bóstwo
i mit ubóstwionego człowieka.
