MIKOŁAJ MELANOWICZ – NIE MA „HISTORII” — SHIBY RYŌTARŌ ROZUMIENIE DZIEJÓW (cz.2)

0
669

                                  Życie i twórczość Shiby Ryōtarō

  Shiba Ryōtarō (czyt. śiba rjootaroo) urodził się 7 sierpnia 1923 w Osace, zmarł 12 lutego 1996, właściwie nazywał się Fukuda Teiichi (Sadakazu). Studiował mongolistykę w Szkole Języków Obcych w Osace (wtedy na indianistyce studiował przyszły pisarz Chin Shunshin, autor Wichrów nad Ryūkyū). Jako student został powołany do wojska, wcielony do pułku czołgów w Kakogawie, a następnie przeniesiony do Mandżurii. Po wojnie pracował w gazecie „Shinnihon shimbun” w Kioto, od 1948 do 1961 r. — w gazecie „Sankei Shimbun”.   

Za debiutancką powieść Perusha no genjutsushi (Perski magik, 1956) Shiba  otrzymał Nagrodę Klubu Kōdansha. W 1957 r. razem z Terauchim Daikichim założył pismo „Kindai Setsuwa” („Współczesne Klechdy”), na którego łamach głosił potrzebę pisania „powieści interesujących dzięki świeżości materiału”, czego przykładem była powieść Gobi no kyōdo (Hunowie z Gobi, 1957). Na łamach tego pisma publikowali też Itō Keiichi, Kuroiwa Jukichi, Nagai Michiko, wyróżnieni Nagrodą Naokiego, i krytyk Ozaki Hotsuki. W latach 50. XX w. Shiba wydał cykl powieści o czynach niewidzialnych ninja, którzy musieli uciekać z prowincji Iga, m.in. Fukurō no shiro (Sowi zamek, 1959), wyróżnioną Nagrodą Naokiego.

Lista najpoczytniejszych jego powieści jest długa, obejmuje m.in. Zeiroku bushidō (Droga samurajów z Kioto, 1960), Kaze no bushi (Rycerze wichru, 1961), Fūshin no mon (Wrota bogów wichru, 1962), Shinsengumi keppūroku (Krwawa kronika Doborowego Oddziału/policji/, 1962). Znajdują się na niej również takie rozrywkowe i masowe utwory, jak: Moeyo tsurugi (Niech zapłoną miecze, 1964), Bakumatsu ansatsushi (Historia zamachów na życie w końcu okresu siogunów, 1963), Kōmyōgatsuji (Zaułek Chwalebnych Czynów, 1965), Kunitori monogatari (Opowieść o podboju krain, 1964–1966, Nagroda Kikuchi Kana).

Shiba stopniowo wykształcił własny, oryginalny styl powieści historycznych. W Oni hakarigoto (Diabelskie plany, 1964), Yotte sōrō (Pijany jestem, 1965), Ryōma ga yuku (Ryōma idzie, 1966, 5 tomów), a także w cyklu poświęconym epoce walczących krain Sekigahara (Bitwa pod Sekigaharą, 1966), Shinshi taikōki (Nowa historia z kroniki Taikō, 1968) i Jōsai (Twierdza, 1971) z dużą siłą argumentacji wyraża swój pogląd na historię, a jednocześnie działa na wyobraźnię czytelnika, wprowadzając go w nieznane, ale realistyczne zdarzenia, często zapomniane lub niedoceniane. Skłania do zadumy i nowego spojrzenia na fakty znane, zmusza do zmiany dotychczasowego rozumienia i oceny ludzi i ich czynów. I tak w Tōge (Przełom górski, 1968) pisał na temat Kawai Tsugunosuke, który reformował finanse w dominium Nagaoki w Echigo, natomiast Yo ni sumu hibi (Dni życia na świecie, 1970) poświęcił dwu postaciom, a mianowicie uczonemu i zwolennikowi ideologii „czci dla Cesarza i wyrzucenia obcych” (sonnō jōi), a mianowicie Yoshidzie Shōinowi i jego uczniowi Takasugiemu Shinsaku, bojownikowi o sprawę restauracji władzy cesarskiej (shishi) z Chōshū. Powieść tę wyróżniono Nagrodą Yoshikawy Eijiego. Kashin (Duchy kwiatów, 1971, 3 t.) poświęcił ekspertowi militarnemu z Chōshū i współtwórcy japońskiego systemu wojsk lądowych, tzn. Ōmura Masujirō (1824–1869), który pochodził z rodziny lekarza w Suō, należał do sztabu wojsk Chōshū, brał udział w modernizacji armii, zginął w zamachu, podobnie jak wielu innych „bojowników”.

W wyróżnionej Nagrodą Mainichi Geijutsu Shō powieści Junshi (Samobójstwo po śmierci swego pana i władcy, 1969) przedstawił postać generała Nogi Maresuke, który z żoną popełnił samobójstwo w czasie pogrzebu cesarza Meiji w 1912 roku. Natomiast w Saigetsu (Lata i miesiące, 1969) bohaterem uczynił Etō Shimpeia, który ustąpił z administracji centralnej. Etō był radcą (sangi) w rządzie (Dajōkan) pierwszych lat okresu Meiji, wysokim funkcjonariuszem urzędu sprawiedliwości (shihō kyō), jednak przegrał w sporze o „ukaranie Korei”, a następnie stanął na czele zbuntowanych samurajów (Saga no ran) i został skazany na śmierć.

W Saka no ue no kumo (Chmury nad wzgórzami, 1972, 6 t.) przedstawił ludzi okresu Meiji na tle wojen japońsko-chińskiej i japońsko-rosyjskiej, m.in. takich jak: generał Akiyama Yoshifuru, jego brat Saneyuki, admirał, i ich przyjaciel poeta Masaoka Shiki. Yoshifuru został założycielem kawalerii, Saneyuki współtwórcą doktryny współczesnej marynarki japońskiej, służąc w sztabie dowództwa podczas bitwy morskiej pod Tsushimą. Natomiast Masaoka Shiki był prekursorem współczesnych haiku. Shiba w tej długiej powieści wykazał, że dzięki takim osobistościom Japonia w rywalizacji z Europą szybko nadrobiła opóźnienie. Jej rozwój nie był jednak sprawą łatwą — towarzyszyło mu wiele trudności, dramatycznych konfliktów i wojennych tragedii. Jego bohaterowie stawiają czoła trudnym wyzwaniom zarówno w okresie wojny z Chinami, jak i w czasie wojny z Rosją. Punktami kulminacyjnymi w tej powieści są: frontalny atak na Port Arthura (jap. Ryojun, chin. Lu Shun) i bitwa na Morzu Japońskim, które służą w tej długiej powieści dramatyzacji źródeł historii rozwijającej się nieuchronnie w kierunku wojen lat 30. i 40. XX wieku.

Tobu ga gotoku (Jak w locie, 1980, 7 tomów) Shiba poświęcił tragicznej postaci okresu przemian Meiji, a mianowicie Saigō Takamoriemu. Natomiast Kochō no yume (Sny motyli, 1979, 4 t.) — uczonym szkoły rangaku („nauki holenderskie”). W Kūkai no fūkei (Pejzaż Kūkaia, 1975, 2 tomy) starał się wniknąć w marzenia człowieka, który w VIII wieku podjął decyzję obrania drogi mnicha, zdecydował się jechać do Chin, a po powrocie w samotności stworzył filozofię spekulatywną, jakich mało było w Japonii.

Poeta Masaoka Shiki i ludzie z jego kręgu są bohaterami Hitobito no ashioto (Kroki ludzi, 1981, Nagroda Yomiuri). W Na no hana no oki (Kwiaty rzepaku nad morzem, 1982, 6 t.) bohaterem jest Takadaya Kahei, przedsiębiorca morski z Awaji, który z rozkazu rządu sioguna otworzył drogę morską do Etorofu, rozwinął tam rybołówstwo, a po aresztowaniu przez Japończyków Gołownina, kapitana statku „Diana”, został schwytany przez Rosjan w 1812, a w następnym roku wrócił do kraju i starał się załagodzić konflikty rosyjsko-japońskie.

Z kolei w Hakone no saka (Wzgórza nad Hakone, 1984, 3 t.) Shiba ukazał postać Hōjō Sōuna i jego drogę od roli sługi Imagawy Yoshitady, do pozycji wpływowego księcia udzielnego (daimyō): opanowania przez niego terenów należących do rodu Hōjō w Nirayamie na półwyspie Izu.

Shiba napisał wiele esejów i innych opracowań historycznych, relacji z podróży po Japonii i zagranicą, brał też udział w publikowanych dyskusjach. Za tę intensywną i wysoko cenioną działalność otrzymał wyróżnienie Akademii Sztuki  (1975), a za Kaidō o yuku — namban no michi I (Jeżdżę drogami — Drogi Południowych Barbarzyńców, 1984) przyznano mu Wielką Nagrodę Literatury Japońskiej.

Order Kultury, przyznawany najwybitniejszym ludziom kultury przez cesarza, Shiba otrzymał w 1993 roku. Został też członkiem Japońskiej Akademii Sztuki[1]. Ceniono go głównie za to, że przedstawił nową wizję dziejów Japonii, mówiąc inaczej, stworzył nowy świat powieści historycznej, charakteryzującej się głęboką penetracją zdarzeń (dōsatsuryoku) i pogłębioną refleksją nad kształtowaniem się japońskiej cywilizacji. To oryginalne widzenie i epickie opisy czynów ludzi i ich znaczenia w dziejach Japonii nazwano „spojrzeniem Shiby na historię” (Shiba shikan)[2].

Shiba Ryōtarō miał bowiem oryginalny pogląd na cywilizację Japonii. Wśród jej twórców interesowały go przede wszystkim indywidualności zdolne racjonalnie myśleć — racjonaliści i pozytywiści. Ale jednocześnie o dramatyzmie jego narracji powieściowej decydują romantycy, stawiający wszystko na jedną kartę w toku realizacji celów o znaczeniu publicznym. Shiba wyrażał bowiem głębokie zrozumienie przede wszystkim dla mężczyzn spalających się w czynie. Jego bohaterowie pojawiają się w pewnym czasie i pewnej przestrzeni historycznej na krótką chwilę, wypełniają jakieś powołanie i znikają ze sceny historii. Często są oni autentycznymi współtwórcami historii, jednak nie dostrzeganymi przez oficjalnych kodyfikatorów narracji historycznej i decydujących o treści podręczników „historii” (czyli tego, czego nie ma). Bez udziału jego bohaterów historia potoczyłaby się zupełnie inaczej, a jednak ich rolę — po dokonaniu się ważkich zdarzeń — starano się pomniejszyć, zlekceważyć czy wręcz ukryć. W tej postawie Shiby kryje się głęboki krytycyzm wobec współczesności, a także rodzi się magnetyczna siła jego opowieści. Shiba interesował się więc głównie okresami burzliwymi, zwłaszcza czasami chaosu i następującemu po nich uspokojeniu wraz ze zmianą systemu władzy. W przedstawianych zdarzeniach, w ich inspiratorach i twórcach starał się odkryć i wyrazić duchowość specyficzną dla Japonii. Mniej się interesował oficjalnymi ideami, czy ideologią wykorzystywaną przez władców.

 Jak wspomniałem, Shiba szukał przede wszystkim źródeł japońskiego racjonalizmu i jego przejawów, najczęściej ukrytych w zachowaniach i wytworach, a także w przeoczonych, zapomnianych, lub zakazanych tekstach. Dostrzegał je przede wszystkim w okresach Muromachi (XV–XVI w.), Tokugawa (XVII–XIX w.) i na początku Meiji (1868–1912). W zasadzie nie pisał o ideologiach i zdarzeniach z lat II wojny światowej. Niechętnie nawiązywał do najczarniejszych kart nowszej historii Japonii, a zamiary stworzenia „wielkiej Azji Wschodniej” uważał za tragiczną pomyłkę.

Z punktu widzenia racjonalnego myślenia Shiba przez wiele lat bardzo interesował się Yoshinobu — ostatnim siogunem z roku Tokugawów. W końcu z obszarów mroku, ze zbiorowej niepamięci wydobył postać Yoshinobu i przywrócił ją japońskim czytelnikom i widzom (dzięki serialowi w Japońskiej Telewizji Publicznej NHK). Pisarz doszedł bowiem do wniosku, że cień rzucony przez Yoshinobu na dzieje Japonii był dostatecznie intensywny, by poświęcić mu esej publikowany na łamach „Bungei Shunjū”. W ten sposób powstała książka, którą nazwał powieścią. Poświęcił ją jednostce, która potrafiła zrezygnować z użycia siły — miała niezbędne do tego instrumenty polityczne i militarne — w najwłaściwszym momencie dziejów Japonii. Jego bohater, Yoshinobu, jakoby nic nie osiągnął, żadnego zamierzenia nie zrealizował, a mimo to dokonał więcej, ustępując z pola walki, zamiast pójść do boju i zasłynąć jako kolejny tragiczny bohater, któremu stawiano by pomniki i sławiono w podręcznikach historii


[1] Źródła biografii: „Kokubungaku”, Shōwa 48-6 [Matsumoto Seichō to Shiba Ryōtarō – Matsumoto Seichō i Shiba Ryōtarō]; Ozaki Hotsuki, Rekishi по пакa no chizu. Shiba Ryōtarō no sekai (Mapa w historii. Świat Shiby Ryōtarō), „Bungei Shunju”, Tōkyō 1976; Shibusawa Eiichi, Tokugawa Yoshinobu kōden (Biografia pana Tokugawy Yoshinobu), 8 tomów (1918-1931).

[2] Zob. Tamаокi Kunio, Shiba Ryōtarō, Kūkai no fūkei (Pejzaż Kūkaia) w Gendai no shōsetsu 101 hen no yomikata (Czytanie 101 współczesnych powieści), Gakutōsha, Tōkiō 1993, s. 98.

Reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Please enter your comment!
Proszę wprowadź nazwisko