„Rozmawiam w dzienniku z sobą samym
ze światem, z innymi, z Bogiem… Sztuką
Gustaw Herling – Grudziński był i jest niewątpliwie wybitnym pisarzem, którego pisarstwo dotyka historii pierwszego i drugiego przedwojnia oraz czasu wojennego i okresu powojennego wraz z emigracją. Nie chciał po wojnie mieszkać w Polsce, choć OJCZYZNĘ bardzo kochał i walczył za nią, ponieważ nacierpiał się upokorzony dotknięty rosyjska zarazą komunizmu, a nawet torturowany przez NKWD w więzieniach i łagrach. Nie miał złudzeń, że zaborca na długo zagnieździ się w ojczyźnie po spotkaniu przywódców trzech mocarstw. Chcąc jednak niezależnie pisać musiał być jak najdalej od zaborcy, miał być prawdziwie wolnym pisarzem, chciał opisać swój los i życie innych oraz swobodnie wydawać książki. Wszystko co napisał to z autopsji. Po przez to zawsze uchodzi za ciekawego, to czas spisany twórczo, bardzo siermiężnie i dotkliwie doświadczony.
Może przytoczmy co najważniejsze z Jego eposu pisarskiego. Urodził się 12 maja 1919 roku w Skrzelczycach pod Kielcami. Rodzice mieszkali także w Kielcach, spolonizowani Żydzi wyznawali Judaizm, posiadali folwark gospodarczy w Skrzelczycach, gdzie przyszedł na świat Gustaw. Tam też spędzał dużą część czasu. Dobrze wiadomo jest iż samo pisarstwo już wcześniej objawiało się u młodego Gustawa Herlinga Grudzińskiego, bo jako uczeń VI klasy zadebiutował oryginalnym reportażem “Świętokrzyszczyzna”, był to reportaż o swojej ”Małej Ojczyźnie”, tekst samorodny o tytule synonimu metaforycznego brzmiał bardzo ciekawie i był bardzo dobrym wypracowaniem, został później opublikowany w warszawskim piśmie młodzieżowym “Kuźnia Młodych”. Otóż ojciec zawsze chciał, żeby Gustaw studiował w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego i żeby objął kiedyś ziemię i gospodarował… Jednakże wbrew woli ojca wstąpił na Uniwersytet Warszawski na filologię polską. I w tym czasie już pisał dla czasopism „Ateneum”, „Pion”, „Nowy Wyraz” oraz zaczął redagować tygodnik „Orka na Ugorze”. Kiedy było jasne, że doszło do paktu Ribbentrop – Mołotow, że szykuje się duży bezpardonowy zabór po najeździe Niemców i Rosji, Gustaw Herling Grudziński 15 października 1939 roku założył wraz z kolegami Polską Akcję Niepodległościową pod skrótem PLAN, była to jedna z najpierwszych polskich organizacji konspiracyjnych przeciwko hitlerowcom i najeźdźcą stalinowskim. Szybko się dowiedział, że jako konspirator musi zmieniać miejsca pobytu, już wtedy donieśli na niego, a był szefem PLAN-u zaledwie przez 2 miesiące i rychle na ostrzeżenie wyjechał do Lwowa, gdzie czasowo korzystał z pobytu zaplecza osobowego Marii Dąbrowskiej, a także Juliusza Kleinera, następnie udał się do Grodna i tam, o dziwo w ten trudny czas, kuriozalnie znalazł pracę w teatrzyku kukiełkowym. Zawsze było tak od wieków, że u boku trup teatralnych można było się przez jakiś czas kamuflować – dobrze o tym wiedział. Kiedy po latach wspominał o trym śmiano się z tego faktu nie wierząc. W marcu 1940 podjął decyzję, żeby spróbować przedostać się na Litwę, gdyż dużo było tam polaków. Jednakże przemytnicy, którym zaufał okazali się jednak być na usługach NKWD – wówczas doniesiono na niego i Gustaw Herling został szybko aresztowany zaraz bezpośrednio po opuszczeniu miasta, jako szpieg działający na rzecz wywiadu niemieckiego. Podejrzewano, że nazwisko jego pochodzi z Niemiec to on także. Umieszczono go w tamtejszym więzieniu, tu został przesłuchany brutalnie i szybko skazany na 5 lat pobytu w więzieniu, a później przemieszczany do łagrów i obozów. Przemieszczany był celowo w różne miejsca, żeby nie konspirował i tu. Następnie, poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, trafił do łagru w Jercewie koło Archangielska. Odsiadując tam i pracując ciężko, po czasie, dowiedział się, że już kilka miesięcy wstecz został podpisany pakt – układ Sikorski – Majski i powinien był już być dawno zwolniony – tak jednak nie było, dalej go więziono. Dlatego zaczął w proteście głodówkę, a 20 stycznia 1942r został stamtąd zwolniony na mocy obowiązującego już od niemal pół roku układu międzypaństwowego. Trzeba wiedzieć, że wstrząsający opis tamtej rzeczywistości obozowej opisał później w książce pt. Inny świat. Później dokładnie 12 marca 1942 w Ługowoje udało mu się przyłączyć do armii gen. Andersa. Szedł z armią przez Irak aż do Włoch i stało się, że walczył m.in. pod Monte Cassino. (po latach otrzymał Order Virtuti Militari)
Wiadomo było, że od 1943 r. Gustaw Herling – Grudziński poza granicami pracuje jako dziennikarz, publikując artykuły w bagdadzkim “Kurierze Polskim”, w jerozolimskim “W drodze”, “Dzienniku żołnierza APW”, i rzymskiej “Ochotniczce” oraz “Orle Białym”. Natomiast, gdy zamieszkał w Rzymie, wraz z Jerzym Giedroyciem uczestniczył w tworzeniu słynnego czasopisma emigracyjnego literackiego i opiniotwórczego “Kultura” przy stworzonym także Instytucie Literackim wtedy założono Kulturę zwaną później po przeniesieniu do Paryża „paryską”. “Kultura” przeniosła się do Paryża z czystych względów praktycznych. W 1947 r. Gustaw Herling-Grudziński bywał także w Londynie, gdzie związał się z “Wiadomościami” pisując na ich łamach dla powojennej emigracji ulokowanej na obczyźnie głownie w Londynie.
W 1952 r. pisarz, po śmierci żony, przeniósł się do Monachium i pracował tam w Radiu Wolna Europa. Dopiero w 1955 r. osiadł na stałe w Neapolu. Pisywał do pism włoskich, nadal współpracował z paryską “Kulturą”. Ożenił się z Lidią Croce, córką słynnego włoskiego filozofa Benedetta Crocego.
Najważniejszym jest, że w ciągu całego pobytu z wyboru na emigracji Gustaw Herling – Grudziński utrzymywał stałe kontakty z Polską, publikując także w polskich czasopismach. Jak wiemy Polskę odwiedził trzykrotnie, przyjmowany godnie i serdecznie w kilku miastach, także w swoich Kielcach oraz w Krakowie. A Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przyznał mu tytuł doktora honoris causa. Ponieważ lata osiemdziesiąte były dla Gustawa Herlinga -Grudzińskiego czasem przełomowym, został wydany kilkutomowy cykl „Dzienników pisanych nocą” – To bodaj najważniejsze wydanie i dzieło Jego niebanalnego treściwego życia… W grudniu 1983 roku został jednym z członków Polcul Foundation (Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Nauce Polskiej), któremu przewodniczył Czesław Miłosz. Natomiast w latach dziewięćdziesiątych Gustaw Herling – Grudziński rozpoczął współpracę z “Tygodnikiem Powszechnym” w Polsce oraz innyminiezależnymi periodykami, jak; “Rzeczpospolita” i “Więź”.
W tym roku 2019, idąc nie bez kozery śladem 100 – lecia Niepodległości w Wolnej Polsce obchodzimy 2019 ROKIEM GUSTAWA HERLINGA GRUDZIŃSKIEGO – Była to postać nietuzinkowa z przeżyciami i dokonaniami twórczymi, pisząca z autopsji na przeżytych doświadczeniach z dystansem, jest to Osobowość, jedna z najwybitniejszych Koryfeuszy pisarzy polskich XX wieku. Jako pisarz twórczo rodził się pod wpływem doświadczeń łagrowych, które spisał i przetworzył we wspomnianej książce pt.“Inny świat” (1951). Podmiotem tej twórczości był opór stawiany przez człowieka różnorodnym despotycznym postaciom totalitarnym, religijnemu zwątpieniu, poczuciu egzystencjalnego osamotnienia, instrumentalizacji życia i socrealistycznej komunistycznej głupoty, co nie obyło się jak wiemy bez poświęcenia… Dzienniki pisane nocą mają wyraźne symptomy tych niebezpiecznych trądów, wypowiedzi filozoficznych i esejów politycznych, etc. sztuki. W dorobku Gustawa Herlinga – Grudzińskiego odnaleźć można wszelakość literackich kierunków, można znaleźć; krytykę literacką, prozę, esej, reportaż, a także bardzo oryginalne inne formy mieszane. Natomiast książki krytyczne głownie są wyrazem zainteresowań literaturą rosyjską, i klasyką europejską oraz samym malarstwem oraz jego wpływom… Z ogromnym znawstwem pisane szkice o sztuce świadczą o tym, że dla Gustawa Herlinga – Grudzińskiego Kultura i Sztuka to przejaw metafizycznej niepewności człowieka i szerszej pojemności, intuicji, a także najszerszy z symbolicznych języków, który wspaniale łączy, w którym można istnieć i porozumiewać się międzynarodowo, a taki język służy zawsze dociekaniu sensu naszego wszechistnienia…
Wracając jeszcze do twórczości pisarza nadmienić trzeba, a nawet należy o Jego wszechstronności i obecności, bo pisał także do czasopism polskich np. w Bagdadzie do „Kuriera Polskiego” i w Jerozolimie „W drodze”. W 1945-46 kierował działem literackim tygodnika „Orzeł Biały” w Rzymie, a kiedy powstawał tu Instytut Literacki, co bardzo ważne, wziął udział w pracach przy zakładaniu miesięcznika literackiego Kultura. Otóż co jest ważne pierwszy numer Kultury (rok 1947) redagował razem z Jerzym Giedroyciem. Natomiast pod koniec 1947 roku na łamach „Wiadomości” londyńskich, w odcinkach, przed wydaniem książkowym, ukazał się Inny świat opisujący przeżycia więzienne i siermięgęłagrów. Pisarz w 1952-55 znalazł się w Monachium i pracował w rozgłośni polskiej Radia Wolna Europa. Dopiero po śmierci żony (1952 r.) osiedlił się w Neapolu. Podjął wtedy ścisłą współpracę z „Kulturą” paryską i Instytutem, ale publikował też w prasie włoskiej, m. in. w „Tempo Presente”, „Corriere della Sera”, „Il Giornale”.
Natomiast jako ciekawostkę należy wspomnieć, że pierwszą książką, jaka dopiero po latach ukazała się w Polsce, był tytuł Wieża,toopowiadaniawydane w Poznaniu w 1988 roku. W 1990 roku otrzymał literacką nagrodę polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego. W roku 2000, na krótko przed śmiercią zasłużenie w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim wręczono mu znów doktorat honoris causa.
Należałoby wyszczególnić kilka książek pisarza, tych najbardziej powszechnie znanych dzieł w Polsce i poza granicami, należą do nich wydania, które cytuje poniżej:
- Inny Świat – opis codziennego życia więźniów w sowieckich łagrach.
- Wieża – opis życia w zaborach współczesnych.
- Wędrowiec cmentarny – opowiadanie dotyczące masakry w Srebrenicy w 1998 roku. Wydarzenia te wspomina ukrywający się po cmentarzach europejskich przed Trybunałem Sprawiedliwości w Hadze serbski porucznik. Tekst wszedł w „dziennik Pisany Nocą”.
- Rozmowy w Neapolu – książka o charakterze analitycznym; efekt rozmów z Włodzimierzem Boleckim; szczegółowe interpretacje i komentarze autora do jego dzieł powstałych w l. 1994-1999.
- Najkrótszy przewodnik po sobie samym – książka autobiograficzna dotycząca dzieciństwa, młodości, emigracji, zawierająca rozważania na temat m. in. istoty mądrości, wiary, przyjaźni.
- Dziennik pisany nocą – eseje pisane w różnych latach, począwszy od 1971 roku po rok 1999, dotyczące różnorakich zagadnień, jak: filozofia, sztuka, polityka, emigracja polska i europejska, choć nie brak też esejów czysto fikcyjnych.
- Gorący oddech pustyni – zbiór opowiadań ukazujących pesymistyczną wizję losu ludzkiego.
Inne utwory Gustawa Herlinga Grudzińskiego to:
Drugie Przyjście, Biała noc miłości, Podzwonne dladzwonnika, Godzina cieni, Podróż do Burmy, Skrzydła ołtarza, Don Ildebrando…
Jak się wydaje z krytycznego punktu widzenia, najważniejsze dzieła Gustawa Herlinga – Grudzińskiego to “Inny Świat” i wielotomowy, pisany od 1971 roku do 1999, na rok przed odejściem pisarza, “Dziennik pisany nocą”. Jest tu o filozofii, eseje o sztuce – autorskie inne spojrzenia na politykę całej Europy, na Boga, spojrzenie przez pryzmat tamtejszej Polski…
Wspomnieć
należy, że w 2000 roku drukiem ukazał się jeszcze jeden
tom Dziennika
pisanego
nocą z
lat 1997-1999, a dwa lata później książka “Biała
noc
miłości”,
zbierająca zapiski z pierwszych miesięcy 2000 roku, wraz ze
streszczeniem odnalezionego nieco później opowiadania Wędrowiec
cmentarny.
Wszystkie one złożyły się na trzeci i ostatni tom tego wydania.
A oto jeden z cytatów pisarza:
“Rozmawiam w dzienniku z sobą samym, ze światem, z innymi, z Bogiem (od różnic w nacisku zależą rozmaite dzienniki). I tworzy się często rozmówców, jak tworzy się w rozmowach z nimi samego siebie.”
Gustaw Herling-Grudziński, Dziennik pisany nocą, 14 listopada 1985
Zbigniew Kresowaty
