Mikołaj Melanowicz – Zmierzch

0
558

W lutym 2019 roku ukaże się wznowienie polskiego przekładu powieści Zmierzch Dazaia Osamu, libertyna i nonkonformisty, którego dokonania literackie kojarzą się z dwu powieściami ostatnich lat jego życia, to znaczy ze Zmierzchem (Shayō, 1947) i Zatraceniem (Ningen shikkaku, 1948), w których autor wyraził nastrój rozpaczy i braku nadziei. Ale mimo to stal się dla Japończyków pisarzem kultowym. Dlaczego tak się stało? Trudno odpowiedzieć. Bo przecież ani mistrzostwo stylu, ani wizja przedstawionego świata nie czynią z autora obiektu kultu. A może raczej chodzi o wartości, które głosił czy opisywał? A może chodzi o sposób życia, który chcieliby młodzi Japończycy naśladować? Nic tu nie daje dostatecznych argumentów, by można by było jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Można tylko podejrzewać, że Dazaia Osamu uznano za bohatera tragicznego, podobnie jak Minamoto Yoshitsune (XII w.) czy Saigō Takamoriego (XIX w.), którzy przegrali, mimo że występowali w słusznej sprawie. Takim bohaterom wybacza się złe uczynki, czy wszelkie wady charakteru. Idealizuje ich, wierząc że w postępowaniu chcieli dobrze, ale przegrali.

Natomiast w przypadku Dazaia czytelnicy zapewne wierzą w cze rość i uczciwość bohaterów jego powieści, dokonujących przejmującej spowiedzi przed podjęciem ostatecznej decyzji. I może utożsamiają się z ich pragnieniami, wyborami i zawodami. Niewątpliwie, Zmierzch jest chyba najbardziej lubianą powieścią powojenną. Przedstawia dwie kobiety, córkę i jej matkę, które rozpoczynają samotne życie w nowej epoce powojennej, pozbawione dawnej pozycji społecznej i majątku. Żyją bowiem z dala od centrum kulturalnego i od zachodzących przemian politycznych, o których nic nie wiedzą, a może nawet nie chcą wiedzieć. Może warto przypomnieć choćby schemat historiograficzny tych pierwszych lat, w których życie Dazaia. jak i jego bohaterek miało zupełnie inny smak niż dla polityków tworzących „nową epokę”.

Co kształtowało nową epokę?

Przypomnijmy, że na mocy deklaracji poczdamskiej Japonia straciła suwerenność, przeszła pod okupację amerykańską. Wcześniej, 15 sierpnia 1945 roku cesarz obwieścił narodowi zakończenie wojny. A 30 sierpnia 1945 r. na lotnisko wojskowe w Atsugi przybył gen. Douglas MacArthur (1880-1964), głównodowodzący wojsk alianckich, natomiast 2 września na pancerniku „Missouri” w Zatoce Tokijskiej nastąpiło podpisanie dokumentu kapitulacji.

Wraz z kapitulacją rząd premiera Suzukiego Kantarō złożył dymisję, a nowym premierem rządu cesarskiego został książę Higashikuni Naruhiko (1887-1990), który zarządził rozbrojenie liczącej 3300000 żołnierzy armii skoncentrowanej do obrony kraju oraz 3750000 znajdującej się poza granicami. Również rozwiązał wojenne organy administracyjne, takie jak ministerstwo Wielkiej Azji i ministerstwo zaopatrzenia armii w broń. Natomiast na mocy decyzji MacArthura przeprowadzono aresztowania podejrzanych o zbrodnie wojenne. Z drugiej strony zwolniono więźniów politycznych, rozwiązano specjalną policję, anulowano ustawę o utrzymaniu spokoju publicznego itp.

System sprawowania okupacji formalnie został powołany przez aliantów i był kierowany przez centralę znajdującą się w Waszyngtonie. Organem kierującym była Komisja dla Dalekiego Wschodu, składająca się z reprezentacji 11 krajów, z którymi walczyła Japonia. Natomiast w Tokio znajdował się Zarząd ds. Japonii, a rzeczywistym administratorem okupacyjnym było Główne Dowództwo Wojsk Alianckich (SCAP), działające za pośrednictwem rządu japońskiego. Gabinet księcia Higashikuniego przetrwał zaledwie dwa miesiące, a w październiku 1945 nowy rząd stworzył Shidehara Kijūrō, znany przed wojną zwolennik polityki kompromisu. MacArthur zarządził przeprowadzenie pięciu reform obejmujących wyzwolenie kobiet, liberalizację edukacji, abolicję systemów opresji, demokratyzację (prywatyzacja) gospodarki. Na tej podstawie następnie tworzono nowe mechanizmy, jak np. prawa wyborcze dla pełnoletnich (powyżej 20 roku życia) mężczyzn i kobiet.

Ważnym wydarzeniem było orędzie cesarza Hirohito, który 1 stycznia 1946 roku ogłosił narodowi, że jest człowiekiem (ningen sengen), a nie jest bogiem. Nową konstytucję ogłoszono 3 listopada 1946 roku, która weszła w życie 3 maja 1947 roku. Konstytucja wskazuje, że suwerenem jest naród, gwarantuje podstawowe prawa człowieka i gwarantuje pokój (pacyfizm). Zatem od 1947 roku władza spoczywa w rękach narodu, podczas gdy cesarz jest symbolem państwa i jedności narodu japońskiego. Natomiast parlament staje się najwyższym organem władzy państwowej. Ograniczoną suwerenność Japonia odzyskała po zawarciu traktatu pokojowego w San Francisco (1951 r.) oraz paktu o amerykańskich gwarancjach bezpieczeństwa i zobowiązaniach Japonii wobec gwaranta.

Miejsce Dazaia Osamu w historii literatury lat powojennych

Po kapitulacji Japonii bardzo szybko odrodziło się życie literackie. Zaczęły znów wychodzić czasopisma literackie, zamknięte w czasie wojny. Głośnym echem odbił się apel Utagoe yo okore (Powstań pieśni, 1946) Miyamoto Yuriko, przedstawicielki pisarzy demokratycznych. Znani, starsi pisarze zaczęli publikować napisane w czasie wojny powieści, jak np. Tanizaki Jun’ichirō Sasameyuki (Drobny śnieg), a Kawabata skończył Krainę śniegu, w których ukazali piękno świata skazanego na przemijanie.

Głód czytelniczy zaspokajali również młodsi pisarze, których połączyło poczucie odpowiedzialności za wojnę, problem związku literatury i polityki, miejsce jednostki w społeczeństwie. Na ich twórczość miała wpływ filozofia europejska, zwłaszcza egzystencjalizm, humanizm chrześcijański, jak też poglądy nurtów lewicowych. Nazwano ich „szkołą powojenną” (sengoha), którą reprezentują m.in. Noma Hiroshi, autor Strefy próżni (1952), Ōoka Shōhei ceniony za Ognie polne ( 1948), a przede wszystkim awangardowy twórca Abe Kōbō, który debiutował w 1947 roku, a zasłynął publikacją Kobiety z wydm (1962), oraz równie wybitny Mishima Yukio.

Przeżycia wojenne dobrze ilustruje antologia pt. Cień wschodzącego słońca (Książka i Wiedza, 1972) w której zamieszczono m.in. opowiadania Wiśniowa wyspa (1946) Umezakiego Haruo, Dowódca (1950) Ibusego Masujiego i Zdobycz (1958) Ōe Kenzaburō.

Natomiast Dazai Osamu nie interesował się myślą lewicową grupy „Poranków Poetyckich”, ani „szkoły powojennej”, czy twórców tzw. powieści o sobie, chociaż w ostatnich utworach wykorzystał wiele wątków autobiograficznych. Jego twórczość nie należy też do tzw. „powieści pośrednich” (chūkan shōsetsu) w rodzaju Aoi sanmyaku (Błekitne góry, 1947) Ishizaki Yōjjirō. Natomiast bywa zaliczany do grupy shingesakuha (‘nowa szkoła pisarzy rozrywkowych’), wraz z Sakaguchim Ango, a przecież ich opowiadania i powieści nie służyły rozrywce na podobieństwo literatury gesaku epoki Edo. Natomiast ukazywały chaos społeczny i biedę ludzi wyobcowanych i nieprzystosowanych do życia we współczesnej Japonii.

Okoliczności powstania Zmierzchu Dazaia Osamu

Przyjrzyjmy się więc dniom i miesiącom, które pisarz przeżywał przed napisaniem powieści Zmierzch. Oto w styczniu 1945 roku opublikował „Nowe interpretacje opowiadań z różnych prowincji” , a następnie opowiadanie „Zieleń bambusów”. W marcu pod bombami – był to czas wielkiego bombardowania Tokio – pisał „Bajki”. Natomiast w kwietniu dom pisarza w Mitace został zbombardowany, ale na szczęście wcześniej żonę z córką wysłał do jej rodziny Ishihara w Kōfu na tzw. „ewakuację”. Po utracie mieszkania sam też „ewakuuje się” do Kōfu. A gdy w lipcu od bomby zapalającej spłonął dom teściów Ishihara, Dazai Osamu „ewakuował się” z rodziną do stron rodzinnych w Tsugaru. We wrześniu opublikował „Smutne rozstanie”, powieść na temat studiów w Sendai chińskiego pisarza Lu Sina (Xin), napisaną w lutym tego roku na zamówienie rządowe. Z kolei od października na łamach gazety „Kahoku Shinpō” ukazała się krotka powieść pt.„Puszka Pandory”.

W 1946 roku Dazai równie dużo pisze i publikuje, głównie opowiadania oraz zbiór szkiców pt. „Świt” na temat pobytu w Kōfu. W listopadzie opuszcza Tsugaru i wraca do Mitaki w Tokio, kończąc w ten sposób półtoraroczny czas „ewakuacji”. W 1947 roku nadal publikuje krótkie utwory. W lutym odwiedza poetkę Ōtę Shizuko w Shimosoga w pref. Kanagawa, którą poznał kilka lat wcześniej, ale tym razem spotkanie z nią miało duży wpływ na powstanie powieści Zmierzch.

Wróćmy więc do początku. Dazai Osamu, po powrocie do Tokio 14 listopada 1946, już następnego dnia otrzymał zamówienie na napisanie powieści dla wydawnictwa Shinchōsha, którego redaktor Nohara Kazuo odwiedził pisarza w domu, a następnie zaprosił go do wydawnictwa. Szczegóły umowy omawiał Osamu w restauracji w Kagurazaka, w towarzystwie krytyka romanisty Kawamury Yoshizō, redaktora Nohary i wydawcy Satō Jūichiego. Wtedy zdecydowano, że nową powieść będą publikować najpierw w odcinkach na łamach „Shinchō”, a następnie Shinchōsha wyda książkę.

Z ustaleniem tytułu nie było problemu, ponieważ pisarz wcześniej zdecydował, że będzie to Zmierzch”, czyli upadek rodu szlacheckiego, podobnie jak w Wiśniowym sadzie Czechowa. Wiadomo, że Dazai w czasie pobytu w Kanagi na Półwyspie Tsugaru zobaczył zmierzch swej ziemiańskiej rodziny (Tsushima). która już straciła ludzi do pracy i większość ziemi w związku z reformą rolną wprowadzaną w ramach demokratyzacji nadzorowanej przez władze okupacyjne. Wtedy przypomniał sobie dramat Wiśniowy sad i nawet pożyczył z biblioteki brata zbiór dramatów Czechowa, wiedząc już, że będzie pisać o zmierzchu swej rodziny.

Wątek drugi. W następnym roku, 6 stycznia 1947 roku odwiedziła Dazaia poetka Ōta Shizuko (1913-1982), która zamierzała zostać powieściopisarką (i została!), licząc na wsparcie znanego pisarza. W czasie rozmowy, wspomniała, że pisała dziennik o upadku swojej rodziny, co zainteresowało go, ale obiecała mu dziennik pokazać pod warunkiem, że ją odwiedzi w domu we wsi Shimosoga, dokąd się „ewakuowała”. Dazai chętnie się zgodził i już w następnym miesiącu, w lutym mógł przeczytać jej pamiętnik, dzięki temu Dazai mógł szybciej przystąpić do pisania powieści, której narratorka Kazuko jest wzorowana na Shizuko. Zgodnie z umową powieść Shayō (1947) drukowano w odcinkach, a następnie wydano w 10 tysiącach egzemplarzy, dodrukowując kilkakrotnie po pięć tysięcy, oraz jeszcze 10 tysięcy, aż stała się bestsellerem.

Na zakończenie tego wątku należy dodać jeszcze jedną informację:, a mianowicie, że związku Osamu i Shizuko urodziła się córka Haruko (12.11.1947-), a w jej imieniu Haruko matka umieściła ten sam znak, którym zapisane jest imię męskie Osamu. Ōta Haruko jest pisarką, co prawda mniej znaną niż Tsushima Yūko (jej właściwe imię: Satoko, ur. w 1947 r.), druga córka Dazaia i żony Michiko.

O Zmierzchu w roku 2001

Zmierzch, przedostatnia powieść wydana za życia autora, przedstawia matkę i córkę Kazuko, żyjące w oazie spokoju na półwyspie Izu, dokąd docierają tylko odgłosy dalekiej wojny, to znów obrazki z życia mężczyzn w środowisku bohemy tokijskiej. Ważną rolę w powieści odgrywa Naoji, brat Kazuko, nie mający stałego miejsca zamieszkania, podobnie jak autor powieści, który od opuszczenia Kanagi nigdzie nie czuł się jak u siebie w domu.

W 1945 roku, w którym Japonia skapitulowała, matka z córką Kazuko — z powodu zubożenia rodu — sprzedały dom w Tokio, kupiły willę na półwyspie Izu i tam zamieszkały.

Ojciec Kazuko, która jest narratorką w powieści, już nie żył, jej arystokratyczna rodzina straciła majątek i wpływy, dlatego matka z córką mogły utrzymywać się na wsi tylko ze skromnych oszczędności. Z dala od wielkomiejskiego świata znalazły tam miejsce, pozwalające przetrwać czas powojennej nędzy. Jednak szybko okazało się, że osiągnięty spokój jest pozorny: zawisł nad nimi złowieszczy cień. Pewnego dnia Kazuko dowiaduje się od matki, że jej młodszy brat Naoji przeżył wojnę. Wkrótce potem Naoji odwiedza je na krótko, ale już następnego dnia wyjeżdża do Tokio.

Wśród rzeczy brata narratorką odkrywa jego pamiętnik z lat szkolnych i studenckich, w którym odnotował swoje zainteresowanie literaturą oraz przeżycia z beznadziejnej włóczęgi i szukania zapomnienia w narkotykach. W prowadzonym w tym czasie dzienniku nie potrafił ukryć bólu i smutku, a także gniewu. Czytając pamiętnik brata, Kazuko przypomniała sobie, jak to brat molestował ją o pieniądze wkrótce po jej wyjściu za mąż. Wtedy też bardzo się martwiła zachowaniem Naojiego, postanowiła więc zasięgnąć rady pisarza Uehary, mistrza brata i towarzysza jego zabaw. Podczas spotkania z Ueharą piła sake, a nawet pozwoliła się pocałować. Odtąd miała swą słodką tajemnicę, która stała się zapewne pretekstem do rozwodu.

Kiedy Kazuko mieszkała z matką na wsi, wuj Wada poradził jej, by powtórnie wyszła za mąż lub podjęła pracę, ponieważ takie życie nic dobrego jej nie wróży. Odrzuciła ofertę pracy w charakterze nauczycielki w rodzinie arystokratycznej, odrzuciła też propozycję małżeńską ze strony bogatego starszego mężczyzny i postanowiła opuścić dom. Wpierw wysłała trzy listy do Uehary, jednak odpowiedzi nie otrzymała. Na przeszkodzie realizacji zamiaru wyjazdu do Tokio i odwiedzenia Uehary stanęła choroba matki. Kazuko nadal pozostała w wiejskim domku i pielęgnowała chorą aż do jej śmierci — śmierci „ostatniej damy Japonii”.

Kiedy brat przyjechał do domu razem ze swoją nową dziewczyną, zostawiła ich na gospodarstwie i wyjechała do Tokio. Tam znalazła Ueharę i spędziła z nim noc. Tego właśnie ranka Naoji popełnił samobójstwo, zostawiając list do swej starszej siostry, w którym żegnał się z nią jako arystokrata, a więc członek klasy upadłej.

Miesiąc później okazało się, że Kazuko zaszła w ciążę. Wysłała wtedy ostatni list do Uehary, wyjaśniając swoje motywy postępowania. Postanowiła bowiem urodzić dziecko ukochanego mężczyzny i wychować je samodzielnie, godząc się na życie w niedostatku, wbrew konwenansom. W ten sposób dokonała rewolucyjnej zmiany — odrzuciła dotychczasowe obyczaje, decydując się wychowywać samodzielnie dziecko bez ojca. Postanowiła toczyć ustawiczną walkę ze starą moralnością. Z potulnej dziewczyny, tradycyjnie wychowanej Japonki, przeistoczyła się w wyrachowaną, twardą kobietę, gotową oddać życie za wypełnienie wybranego przez siebie powołania. W ten sposób wskazała również drogę upadłej klasie arystokratycznej.

Dazai Osamu, pisząc Zmierzch, wykorzystał pamiętnik bliskiej sobie Ōty Shizuko. Można wręcz uznać, że postać Kazuko wzorował na sylwetce Shizuko, która urodziła się jako córka lekarza z prefektury Shiga, po śmierci ojca wyjechała z matką do Tokio, wyszła za mąż, straciła dziecko, rozwiodła się, a kiedy dzięki młodszemu bratu poznała literaturę Dazaia, w 1941 roku odwiedziła go i została jego przyjaciółką i kochanką. Jej dziennik Shayō nikki (Dziennik zmierzchu) ukazał się drukiem w 1948 roku po śmierci Dazaia. Autor Zmierzchu nie został jednak oskarżony o plagiat, mimo że pewne fragmenty pożyczonego od autorki pamiętnika przepisał niemal dosłownie. Jego powieść stała się bowiem sumą dokonań pisarza — głęboko wzruszającą opowieścią o degradacji klasy arystokratycznej i uznawanych przez nią wartościach. Tytuł powieści stał się symbolem dekadencji rodów arystokratycznych i ziemiańskich w Japonii po II wojnie światowej. Czytelników wzruszyła szczerość uczuć, powaga i uczciwość postaw bohaterów, wobec życia i śmierci w okresie społecznego chaosu.

Powieść rzuciła cień na całe pokolenie powojenne, co więcej — do dziś stanowi jedną z najchętniej czytanych powieści przez młodzież japońską. Zmierzch skłonił — i skłania nadal — do głębszego zastanowienia się nad własnym losem, głównie zagubionych w świecie młodych inteligentów. Powieść pozostawiła trwały ślad w ich psychice i poglądach na życie. Stała się — wraz ze znaczną częścią twórczości Dazaia — źródłem wzruszeń i przemyśleń nad losem człowieka żyjącego w niepewności jutra.

W rocznicę śmierci pisarza liczni czytelnicy jego opowiadań i powieści zbierają się w miejscu jego urodzenia w prefekturze Aomori i w pobliżu miejsca śmierci w mieście Mitaka w metropolii tokijskiej. Obchodzone są wówczas Ōtōki, czyli „żałoba [w czas owocowania] wiśni”, 19 czerwca, a więc w dniu zamykającym cykl narodzin i śmierci Tsushimy Shujiego, który przyjął pseudonim Dazai Osamu. Nazwa uroczystości żałobnych i wspomnieniowych pochodzi od tytułu opowiadania Ōtō (inaczej sakurambo — „owoc wiśni”), wydanego w 1942 roku i wznowionego wkrótce po śmierci, oraz słowa ki, oznaczającego żałobę.

W pięćdziesiątą rocznicę śmierci pisarza w rodzinnym mieście Tsushimy, w Kanagi, otwarto Shayōkan, czyli Dom Zmierzchu. Tak nazwano Dom Pamięci Dazaia Osamu — Dazai Osamu Kinenkan. Władze miasta Kanagi odkupiły od spadkobierców dom Tsushimów, w którym urodził się Shūji (Osamu). Dom ten zbudowano w 1907 roku w stylu mieszanym, japońsko-europejskim. Otoczono go wysokim murem ceglanym w celu zabezpieczenia jego mieszkańców przed zbuntowanymi chłopami. Czas bogactwa i przepychu rodziny, traktowanej w środowisku jako arystokracja, skończył się wraz ze śmiercią w 1923 roku ojca Gen’emona, dorobkiewicza, właściciela ziemskiego i senatora. Okazały dom przeszedł w obce ręce i został zamieniony na hotel. Rodzina Tsushimów przestała odgrywać jakąkolwiek rolę wraz z utratą pieniędzy i pól ryżowych. Tylko dzięki wydziedziczonemu, „marnotrawnemu synowi” odzyskała właściwe miejsce w pamięci czytelników Zmierzchu i Ningen shikkaku (Przegrany człowiek). Muzeum pamiątek po pisarzu i jego rodzinie w Kanagi, nazwane Domem Zmierzchu, utrwala znaczenie powieści Zmierzch w historii literatury japońskiej. Przypomina również o „zmierzchu” rodu ziemiańskiego Tsushimów, a także — o „zmierzchu” klasy arystokracji w XX wieku w Japonii. (Fragment posłowia do tłumaczenia Zmierzchu, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2001).

Reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Please enter your comment!
Proszę wprowadź nazwisko