Mikołaj Melanowicz 70 lat od śmierci Dazaia Osamu – legendy współczesnej literatury japońskiej

0
1458

 Najpierw udamy się w podróż do północnej Japonii. To znaczy tam, gdzie znajduje się SHAYŌKAN (MUZEUM ZMIERZCHU), to znaczy Muzeum Dazaia Osamu, tak nazwane od tytułu powieści Zmierzch (Shayō). Muzeum założono w 1998 roku w dawnym domu rodzinnym pisarza w miasteczku Kanagi, położonym na równinie Tsugaru w prefekturze Aomori. W tej miejscowości 19 czerwca 1909 roku urodził się Shūji. Wówczas jego ojciec Tsushima Gen’emon był właścicielem ziemskim, jednym z największych płatników podatku w Północno-Wschodniej Japonii i z tej racji został mianowany senatorem w Izbie Arystokratów parlamentu japońskiego. Matka Shūjiego (czyt. siuudziego), Hane, była osobą chorowitą, dlatego chłopca wychowywała piastunka Take. Opiekowała się nim również ciotka Kie, którą przez pewien czas traktował jak rodzoną matkę. Shūji miał pięciu starszych braci (dwóch pierwszych zmarło wcześnie), cztery młodsze siostry i jednego młodszego brata.

       Dom, w którym urodził się Shūji, zbudowano w 1907 roku w stylu mieszanym, japońsko-europejskim. Na parterze znajdowało się jedenaście pokoi, na piętrze osiem, w tym jeden bogato zdobiony, wzorowany na europejskim salonie pałacowym. Obok stał magazyn, w którym składowano ryż. Była też biblioteka.

       W czternastym roku życia w kwietniu 1923 roku Shūji wstąpił do gimnazjum w Aomori, W tym też roku w marcu w szpitalu w Tokio zmarł jego ojciec. Od tego czasu rodzina Tsushimów stopniowo traciła na znaczeniu. Nawet okazały dom przeszedł w ręce innych właścicieli i był wykorzystywany jako hotel w japońskim stylu. W latach 90-tych XX wieku miasto wykupiło ten dom i założyło w nim Muzeum Literatury Dazaia Osamu, nadając mu nazwę Shayōkan w nawiązaniu do tytułu powieści i do zmierzchu rodu Tsushimów. W tym domu przywrócono stan z okresu dzieciństwa Shūjiego. Dzięki temu można tam obejrzeć nie tylko pokoje mieszkalne, kuchenne, spiżarnie, kantor bankowy, lecz także wiele pierwodruków i przekładów dzieł Dazaia.

       Shayōkan stał się perłą turystyczną. Dzięki temu do Kanagi przyjeżdżają z całej Japonii czytelnicy, pragnący zobaczyć miejsce urodzenia ulubionego pisarza i pójść jego śladami do grobów jego przodków lub do miejscowej świątyni Unshōji, w której w dzieciństwie przyszłego pisarza straszono dzieci piekielnymi koszmarami (zob. Mikołaj Melanowicz, Formy w literaturze japońskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003, s. 215).

             Tsushima Shūji pisarzem Dazai Osamu

       Autor powieści Zmierzch (Shayō, 1947), Dazai Osamu, jest wielką legendą literatury japońskiej XX wieku. Od swej samobójczej śmierci stał się obiektem kultu jako idealizowany wieczny buntownik i libertyn, zawsze występujący przeciw ortodoksji i konformizmowi. Również wielu bohaterów i bohaterek jego opowiadań i powieści budzi empatię u czytelników — zwłaszcza młodszych pokoleń — odczuwających brak pozytywnego celu w życiu, nadziei i pewności siebie świecie zdominowanym raczej przez rzeczy, pozostawiającym niewiele miejsca dla humanitarnych wartości. Dazai Osamu, a właściwie Tsushima Shūji (19.06.1909 – 13.06.1948) urodził się w zamożnej rodzinie w Kanagi, miejscowości położonej pośród pól ryżowych północno-zachodniej części prefektury Aomori. Dzięki temu poznał życie chłopów, ciemiężonych również przez jego ojca, wielkiego właściciela ziemskiego. Dazai współczuł biednym, często głodującym chłopom, oddającym zbiory jego ojcu za długi zaciągnięte w okresie siewów. Podczas nauki w liceum w Hirosaki i na studiach w Tokio zainteresował się działalnością rewolucyjną, utrzymywał kontakty z anarchistami i komunistami. Jak wielu innych młodych Japończyków, w latach dwudziestych skłaniał się ku poparciu rewolucji proletariackiej. Był za to nękany przez policję. Przed więzieniem uratowała go wpływowa rodzina. Dazai musiał też zobowiązać się do lojalności wobec władz i rozstać się ze środowiskiem lewicowych działaczy. Wiedział bowiem, że jeśliby wybuchła w Japonii rewolucja, znalazłby się wśród przegranych z racji pochodzenia, to znaczy przynależności do klasy „wyzyskiwaczy”. Poza tym Dazai rozczarował się do działaczy lewicy: nie ufali mu i ciągle wypominali jego pochodzenie klasowe. Po trzech latach wycofał się więc z działalności politycznej.

       Nie przeszło to bez echa w jego życiu osobistym: do moralnych niepokojów, wywołanych różnicą majątkową rodziny i pracujących dla niej służących i chłopów, doszło poczucie zdrady. Podobne niepokoje przeżywało wielu innych literatów w końcu lat dwudziestych i w latach trzydziestych, zmuszonych przez policję do rezygnacji z własnych ideałów sprawiedliwości społecznej. Ich dzieła złożyły się na nurt „literatury zdrady” (tenkōbungaku — można tłumaczyć jako „literatura nawrócenia się” na japonizm).

       Wizja rewolucji będzie jednak powracać w późniejszej twórczości literackiej Dazaia, m.in. w Zmierzchu, którego narratorka Kazuko, pochodząca z rodziny arystokratycznej, podjęła próbę własnej rewolucji.

       Dazai Osamu, który wychował się w dostatku, wcześnie zrozumiał, że bogactwo jego domu powstało za cenę nędzy wielu innych ludzi. Warto tu wspomnieć, że wytłumaczenia własnych niepokojów poszukiwał nie tylko w pismach rewolucjonistów. Często sięgał do Biblii, powoływał się na nauki Chrystusa — oczywiście, na swój libertyński sposób.

       Nie miał szczęścia w życiu osobistym. Po śmierci ojca jego brat przestał przesyłać mu pieniądze, ponieważ Osamu nie dotrzymał umowy z rodziną, zaniedbał studia i prowadził życie nieuregulowane w środowisku bohemy tokijskiej.

       Wskutek niepowodzenia w miłości Osamu usiłował popełnić samobójstwo razem z kelnerką Shimeko z Ginzy — kobieta zmarła, lecz on przeżył. Poczucie odpowiedzialności za jej śmierć pogłębiło rozterki duchowe, o których napisał m.in. w opowiadaniu Dōke no hana (Kwiaty dla błazna, 1935), opublikowanym na łamach „Nihon Romanha” (Szkoła Japońskich Romantyków). Najwcześniejsze utwory wydał w tomie Bannen (Późne lata, 1936), zawierającym piętnaście opowiadań, m.in. Omoide (Wspomnienia, 1933), Dōke no hana, Romanesąue (Styl romański, 1935), Chikyuzu (Globus, 1935), Gyakkō (Odwrót). W tym czasie opublikował również Das gemeine (Pospolitość, 1935), Sōseiki (Genesis, 1936), Human Lost (1937), Nijūseiki no kishu (Chorąży XX wieku, 1937), Kyōko no hōkō (Zmyślona włóczęga, 1937) i inne.

       W opowiadaniach tych Dazai starał się pisać inaczej niż poprzednicy i współcześni mu pisarze — eksperymentował, posługując się skrótami, niepełnymi zdaniami, skłaniającymi czytelnika do wypełniania luk i szukania sensów w odbiegającej od normy pisowni. W ten sposób dobrze oddawał stan niezrównoważonej psychiki bohaterów i narratorów, którym powierzył wiele własnych trosk. Przeżywał bowiem bardzo trudne lata. Po próbie samobójstwa w Enoshimie koło Kamakury w marcu 1935 wkrótce potem, w kwietniu, zachorował na zapalenie wyrostka robaczkowego i zapalenie otrzewnej. Wskutek nadmiernego zażywania środków przeciwbólowych uzależnił się od narkotyku. Odtąd niemal wszystkie pieniądze wydawał na leki. W lutym następnego roku został przyjęty do szpitala, ale wypisano go przed zakończeniem leczenia odwykowego. W październiku — pod naciskiem pisarza Ibuse Masuji — został zamknięty w szpitalu w Musashino, w którym poddano go miesięcznej kuracji odwykowej.

       W ciągu tych kilku lat wielokrotnie zmieniał miejsce zamieszkania. W marcu 1937 roku, przebywając w hoteliku, znów targnął się na swoje życie razem z przyjaciółką bliską mu od 1931 roku, z Hatsuyo. Oboje przeżyli, ale po powrocie do Tokio — rozstali się. Dopiero w następnym, 1938 roku, Dazai zaczął wracać do zdrowia, mieszkając — na zaproszenie szanowanego Ibuse Masujiego — w hoteliku Tengajaya nad przełęczą Misaka w pobliżu Kawaguchi, skąd miał wspaniały widok na górę Fuji. Wtedy też — dzięki pośrednictwu Ibusego — ożenił się z Ishiharą Michiko z miasta Kōfu. Ślub odbył się w styczniu 1939 roku w mieszkaniu Ibusego w Shimizu w dzielnicy Suginami w Tokio.

       Kiedy samopoczucie pisarza nieco się poprawiło, wrócił do opowiadań, w których spostrzeżenia z niedawnych przeżyć zapisał z nutą optymizmu i z humorem, m.in. w Fugaku hyakkei (Sto widoków Fuji, 1939), Seigi to bishō (Sprawiedliwość i uśmiech, 1942), Kakekomi uttae (Oskarżenie, 1940), Hasshire, Merosu! (Melosie, biegnij!, 1940), Onna kettō (Pojedynek kobiet, 1940). Jednak spokój pisarza nie trwał długo, idylla małżeńska również. Trudne warunki materialne i brak wolności słowa w okresie wojny prowadzonej przez Japonię w Chinach, Azji Południowo-Wschodniej, a następnie na Pacyfiku ze Stanami Zjednoczonymi odbierały pisarzowi ostatnie iskierki nadziei. Co prawda nie brał udziału w propagandzie narodowej, ale też nie występował z wyraźną krytyką władz wysyłających Japończyków na wojnę. Może jedyną formą protestu, na jaką było stać artystę, była jego twórczość, daleka od pochwały współczesnej mu rzeczywistości. Pisarz uciekał często w przeszłość, podejmując obce, odległe i klasyczne tematy, m.in. czerpał wątki ze średniowiecznych popularnych opowiadań otogizōshi, z twórczości Ihary Saikaku z XVII wieku, a nawet krył się w świecie Szekspirowskim, głównie sięgając do postaci Hamleta.

       O tych trudnych latach pisał pod koniec życia w Kunō no nenkan (Lata cierpień, 1946) — o swoich pierwszych próbach pisarskich w liceum, o pomocy dla anarchistów w czasie studiów na romanistyce. Dowiadujemy się, że z nazwiska rodowego zrezygnował prawdopodobnie wkrótce po spotkaniu z Ibusem Masujim, którego zaczął uważać za swego mistrza, i w 1933 roku przyjął pseudonim Dazai Osamu. Początkowo publikował w mało znanych czasopismach, dopiero w 1935 roku ogłosił trzy części krótkiej powieści Gyakkō w ogólnokrajowym czasopiśmie „Bungei” (Literatura i Sztuka). Dużą przykrością dla początkującego pisarza była odmowa przyznania mu Nagrody Akutagawy, ustanowionej w 1935 roku. Z powodu skandalicznego i niemoralnego życia Kawabata sprzeciwił się przyznaniu mu tego wyróżnienia (wtedy otrzymał je Ishikawa Tatsuzō). Dazai czuł się urażony, a także zawiedziony, będąc narkomanem, bardzo potrzebował pieniędzy.

       W czasie wojny napisał również szkice Tōkyō hakkei (Osiem widoków Tokio, 1941) i powieść historyczną Udaijin Sanetomo (Wielki Minister Prawej Strony Sanetomo 1943), poświęconą poecie i politykowi Minamoto no Sanetomo. W powieści tej zamieścił cytaty z Azuma kagami (Zwierciadło Wschodu, XIII w.) i przedstawił własną wersję wspomnianych wydarzeń. Z kolei formę listu wykorzystał powieści Pandora no hako (Puszka Pandory, 1945–1946), której akcja toczy się w szpitalu dla umysłowo chorych. Takim szpitalem mogła być ówczesna Japonia i dlatego cenzorzy dotkliwie ingerowali w ten tekst, w którym narrator ukazuje wiecznego buntownika i libertyna (burai), występującego przeciw dogmatom. Dazai wykorzystał również baśnie ludowe — ogłosił nową wersję Shinshaku shokoku banashi (Nowa interpretacja opowieści z różnych prowincji, 1945), autorstwa Ihary Saikaku.

       Na zamówienie władz — a ściślej Patriotycznego Towarzystwa Literatury Japońskiej — napisał Sekibetsu (Smutne rozstanie, 1945), głównie w celu zdobycia pieniędzy. Jego zadaniem było zilustrowanie w formie powieściowej zasady współpracy międzynarodowej, znanej z deklaracji Wspólnoty Wielkiej Azji Wschodniej, w której przewodniczką jest Japonia. Dazai przedstawił w Sekibetsu chińskiego pisarza Lu Xina (Lu Sin) podczas jego studiów w Japonii w Sendai, na obecnym Uniwersytecie Tōhoku (dziś stoi tam pomnik Lu Xina) i jego podziw dla Japonii. Sekibetsu zalicza się do najmniej udanych utworów Dazaia.

       Do najciekawszych opowiadań pisarza, przedstawiających ponury nastrój czasów wojny i pierwsze lata powojenne, należą Wizyta (Shin’yū kōkan, 1946), Hakumei (Świt, 1946) i Mój mąż, Villon, 1947) oraz powieści Nigen shikkaku (Przegrany człowiek, 1948)[w przekładzie Henryka Lipszyca jako Zatracenie, Czytelnik,2015], Zmierzch i nie dokończona Guddobai (Good-bye). Pracę twórczą przerwała mu śmierć z własnego wyboru — z ostatnią towarzyszką swego życia 13 czerwca (ciała znaleziono 19 czerwca) 1948 roku w Tamagawie w Tokio.

       [fragment Posłowia do przekładu Mikolaja Melanowicz powieści Zmierzch, 2001].

       Okolice Tamagawy stały się drugim miejscem kultowym, w którym spotykają się miłośnicy twórczości Dazaia. Odbywają się tam Ōtōki, czyli uroczystości w rocznice śmierci pisarza. Nazwa Ōtōki – żałoba [w czas owocowania] wiśni – pochodzi od tytułu autobiograficznego opowiadania Ōtō (1948), zapisanego znakami oznaczającymi wiśnię i brzoskwinię. Natomiast sylaba „ki” oznacza „żałobę”. Uroczystości w rocznicę śmierci Dazaia Osamu obchodzone są 19 czerwca, a więc w dniu zamykającym cykl narodzin i śmierciTsushimy i pisarza Dazaia Osamu.

Reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Please enter your comment!
Proszę wprowadź nazwisko