15 września 1918
Urodził się we Lwowie, w rodzinie polsko-żydowskiej Gustaw Gottesman. Podczas II wojny światowej żołnierz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Pracował jako urzędnik w polskim rządzie w Londynie. Był m.in. sekretarzem przewodniczącego polskiej delegacji na konferencję w Bretton Woods w USA ministra Ludwika Grosfelda. Do Polski wrócił w 1949. Pracował jako dziennikarz. Był redaktorem naczelnym pisma „Przegląd Kulturalny”, a po zamknięciu w 1963 tego tytułu został redaktorem naczelnym tygodnika „Literatura”. Był nim do usunięcia ze stanowiska w 1976. Autor dramatów i przekładów literackich. Zmarł w 1998 w Warszawie.
16 września 1918
W Łodzi urodził się Władysław Kędra, pianista. W latach 1933–1937 studiował w Konserwatorium Muzycznym Heleny Kijeńskiej. Dodatkowe nauki pobierał w Konserwatorium Paryskim i u Ignacego Jana Paderewskiego. W czasie II wojny światowej dawał konspiracyjne koncerty w Warszawie, choć mieszkał w Lublinie. W 1944 uciekł z niemieckiego transportu. W 1945 powrócił do Łodzi. W 1946 został finalistą Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego w Genewie. W 1949 wystąpił na Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina gdzie zdobył V nagrodę. Po konkursowych sukcesach rozpoczął międzynarodową karierę. Każdego roku dawał kilkadziesiąt koncertów w Europie i USA. W 1957 przeprowadził się do Wiednia, gdzie rozpoczął pracę pedagogiczną na uczelni muzycznej. Miał w repertuarze utwory Szopena, Gershwina, Liszta, Moniuszki, Szostakowicza i innych. Zmarł w 1967.
19 września 1918
W Krakowie zmarł Wincenty Antoni Łoś herbu Dąbrowa, znany pod pseudonimem Feliks z Grodkowa i Konar, polski powieściopisarz, kolekcjoner dzieł sztuki. Jego rodzina odgrywała dużą rolę w życiu politycznym i społecznym kraju. Swoje powieści publikował w „Słowie”, „Ateneum”, „Niwie” i „Gazecie Lwowskiej”. Pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Zostawił bardzo bogaty dorobek literacki (Hrabia starosta, Jędrek, Panna Starzyńska, Portret pięknej pani, Rezydent mojej ciotki i inne). Wydał pamiętniki Stanisława Małachowskiego, marszałka Sejmu Wielkiego.
20 września 1918
Mrowi się od wypadków, od nastrojów, powietrze dźwięczy od mów hardych, upojonych zwycięstwem (Clemenceau), od mów wykrętnych, zdradzających słabość (Niemcy), a na zachodnim froncie krew leje się strumieniami; młoda lawa amerykańska coraz to liczniejsza, coraz bogatsza w materiał bojowy święci pierwsze triumfy, germańskie znużone szeregi ogarnia zniechęcenie – mówią nawet rozstrój, gdy z naprzeciwka dolatuje triumfu szał z piersi tylu obcych, a skojarzonych ludów. O łodziach podwodnych już się prawie nie mówi, za to amerykańskie tanki działają na hufce niemieckie tak, jak samochody na nie przyzwyczajone konie, a niezliczone samoloty opancerzone od spodu zalewają okopy lawą ognistą. […] W Rosji wzmaga się krwawy terror od czasu antenatu na Lenina. Strzał padł z ręki niewieściej. Lenin, niestety, wyzdrowiał. Rząd niemiecki, o hańbo, wysłał mu telegram kondolencyjny, bo się wciąż w Rosji na bolszewikach jednak opiera, poniżającym pokojem uprawomocniając ich do czynu, nadał im ciało, zamiast ich zdmuchnąć. A w Niemczech czy się gotuje ewolucja, czy rewolucja każdy pyta? A jeżeli, to na jakim specyficznym narodowym smaku? […]. Niesłychane straty poniosło mienie polskie w Moskwie, a wśród masowych mordów wielu Polaków śmierć znalazło, jak również i w Petersburgu. Lednicki ratuje co może, ale pisze, że wobec okropnych warunków czuje się u schyłku sił. Straszne są szczegóły zgonu braci Lutosławskich [ Józef i Marian zginęli w Moskwie 5 IX 1918. Synem Józefa był kompozytor Witold Lutosławski (1913–1994) – St.G.] prowadzonych na rozstrzelanie wraz z kilku innymi rodakami. (Maria Lubomirska)
__________________________
Do Włoch przybyła misja wojskowa Polskiej Armii we Francji z księciem Leonem Radziwiłłem i kpt. Marianem Dienstl-Dąbrową [od 1909 dziennikarz wielu pism – St. G.], by w jenieckich obozach przeprowadzić rekrutację wśród polskich żołnierzy z zaboru austriackiego, wziętych do niewoli m.in. w walkach nad Isonzo i Piavą. [jako ciekawostkę można podać, że M. Dienstl-Dąbrowa założył w Warszawie w 1910 pierwszy artystyczny teatr marionetek dla dorosłych, pod nazwą Teatr Kukiełek –St.G.].
__________________________
[…] Jeżeli poziom nauki wskutek stosunków wojennych obniżył się i był w gimnazjach galicyjskich, rozporządzających doborem nauczycieli, praktyką, sprecyzowanymi programami i planami, to w gimnazjach w Kongresówce poziom ten był fatalny, o ile można wnioskować z gimnazjum w Zamościu, które miało opinię jednego z lepszych dzięki kierownictwu bardzo solidnego i pracowitego dyrektora Lewickiego. Fatalnie zwłaszcza rzecz się przedstawiała z filologią klasyczną, której byłem nauczycielem. Pamiętam moją wprost rozpacz, gdy na pierwszej lekcji łaciny w klasie V (była to podówczas najwyższa klasa w rozwijającym się gimnazjum) stwierdziłem, iż uczniowie nie tylko nie czytali żadnego z autorów łacińskich (Nepos, Cezar) ani o nich nie słyszeli, ale, co gorsza, nie bardzo też słyszeli o tajnikach deklinacji i koniugacji łacińskiej. (Maciej Rataj, Pamiętniki)
_________________________
W Witebsku urodził się Zygmunt Błażejewicz, żołnierz Armii Krajowej i powojennego podziemia niepodległościowego, dowódca 1 szwadronu 5 Wileńskiej Brygady AK.
Ukończył Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy. Walczył w wojnie obronnej 1939. Od listopada 1939 w konspiracji. Wykonał szereg akcji przeciw niemieckim i litewskim siłom okupacyjnym oraz grupom komunistyczno-rabunkowym oraz partyzantce sowieckiej. Od grudnia 1944 do końca marca 1945 dowódca sekcji egzekucyjnej Obwodu Bielsk Podlaski. 4 października 1945 wraz z żoną – sanitariuszką Alicją – i kilkoma partyzantami opuścił oddział, udał się do zachodnich Niemiec, a później do USA. Wielokrotnie odznaczany. 1 marca 2017 awansowano go na stopień pułkownika. Zmarł 1 kwietnia 2017 w USA.
____________________________
W Warszawie zmarł Włodzimierz Ludwik Stanisław Czetwertyński-Światopełk, ur. 26 września 1837 w Woronczynie, książę, radca Komitetu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, spiskowiec, naczelnik cywilny powiatu łuckiego w powstaniu styczniowym, zesłaniec, obywatel ziemski guberni siedleckiej w 1909.
21 września 1918
… nie pogniewasz się, gdy ci dziś napiszę parę słów o sobie. Przygotowuję się do habilitacji. Robię jeszcze poprawki w książce, której druk skończy się pewno w przyszłym miesiącu, wniosę wtedy podanie o habilitację. Śpieszyć się muszę z robotą, bo do listopada wykończyć muszę rozprawkę, która może mi się przydać na odczyt habilitacyjny, i artykuł do Encyklopedii, ponadto indeks do książki. Co potem zrobię, jeszcze dokładnie nie wiem, ale powoli zaczynam układać plany wyjazdu, bo urlop mam i stypendium zapewnione. Pod wielkim sekretem dowiedziałem się, że na liście możliwych kandydatów na katedrę historii austriackiej we Lwowie jestem i ja. Rzecz to będzie traktowana w tych miesiącach, ale zapewne przyjąć trzeba, że nic z tego nie będzie, bo na miejscu jest docent, co prawda nietęgi. Tyle że wchodzę w rachubę. Nie myślę robić o to żadnych starań. Przyjdzie i na mnie czas. (Jan Dąbrowski)
_______________________
W Żyrardowie urodził się Stanisław Mateusz Hencel, pseud. „Pik” – zawodowy żołnierz Wojska Polskiego, Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i Armii Krajowej, porucznik saperów służby stałej, cichociemny. W czasie kampanii wrześniowej walczył w 24 Batalionie Saperów, który wchodził w skład 24 Dywizji Piechoty. W listopadzie 1939 dotarł do Francji (do czerwca 1940 w Centrum Wyszkolenia Saperów), a następnie do Wielkiej Brytanii, gdzie służył w 4 kompanii saperów 4 Brygady Kadrowej Strzelców. Przeniesiony do 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej przeszedł szkolenie ze specjalnością w dywersji. W ramach operacji „Pliers” w nocy z 29 na 30 października 1942 leciał do Polski samolotem, który rozbił się nad Norwegią. W kościele św. Jacka odsłonięto w 1980 tablicę Pamięci żołnierzy Armii Krajowej, cichociemnych – spadochroniarzy z Anglii i Włoch, poległych za niepodległość Polski. Wśród wymienionych 110 poległych jest też Stanisław Hencel.
23 września 1918
Roman Dmowski zdołał zawrzeć z rządem francuskim umowę rozszerzającą autonomię armii polskiej walczącej we Francji; na tej podstawie 4 października 1918 roku dowódcą armii polskiej we Francji mianowany został gen. Józef Haller; liczyła ona w tym momencie ponad 17 tysięcy żołnierzy i oficerów. (Jerzy Łojek)
24 września 1918
Sekretarz stanu Hintz wygłosił w głównej komisji parlamentu Rzeszy przemówienie, w którym zaproponował związek z Niemcami w zamian za oddanie się jej w niewolę gospodarczą i za zapewnienie szerokich praw Niemcom osiadłym w Polsce.
________________________
W Dzikowie urodził się Hieronim Kazimierz Dekutowski, pseud. „Zapora”, „Odra”, „Reżu”, „Stary”, „Henryk Zagon”, „Mieczysław Piątek”, zm. 7 marca 1949 w Warszawie – żołnierz Polskich Sił Zbrojnych, cichociemny, dowódca oddziałów partyzanckich AK, DSZ i Zrzeszenia WiN, „żołnierz wyklęty”. W 1988 pośmiertnie mianowany pułkownikiem przez rząd RP na uchodźstwie. W 2016 odbyła się premiera filmu dokumentalnego Zapora w reżyserii Konrada Starczewskiego. Film jest zapisem wspomnień podkomendnych mjr. „Zapory”, jego kolegów oraz przyjaciół i członków rodziny. Przedstawiono też fotografie, dokumenty i animacje najważniejszych akcji „Zaporczyków”. Latem 2012 badacze z IPN odkryli i zabezpieczyli szczątki Dekutowskiego podczas prac ekshumacyjnych w Kwaterze „na Łączce”. Istnieje m.in. strona internetowa o Hieronimie Dekutowskim.
___________________________
W Chmielewie urodził się Czesław Pieniak, zm. 29 lutego 1964 w Warszawie, oficer Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i Armii Krajowej, porucznik łączności, cichociemny. W latach 1938–1939 uczył się w Szkole Podchorążych Rezerwy Łączności w Zegrzu. We wrześniu’39 służył w 5 Batalionie Telegraficznym Ośrodka Zapasowego Łączności. W czerwcu 1940 roku dostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie służył kolejno w 10 Brygadzie Kawalerii Pancernej i 1 Samodzielnej Brygadzie Spadochronowej. Po konspiracyjnym przeszkoleniu w zakresie łączności radiowej i dywersji zrzucono go do Polski w nocy z 19 na 20 lutego 1943. Był odpowiedzialny m.in. za pracę i bezpieczeństwo radiostacji, ponadto za szkolenie kompanii radiołączności Komendy Okręgu Warszawskiego AK. W czasie powstania warszawskiego służył przy sztabie Komendy Okręgu. 15 września podjął się zadania dotarcia do wojsk sowieckich w celu nawiązania bezpośredniej łączności radiowej z dowództwem powstania. 25 września aresztował go kontrwywiad 1 Armii WP i więził do upadku powstania. W listopadzie 1944 został wywieziony do ZSRR. Pracował niewolniczo w kopalni na Uralu. 16 listopada 1947 roku wrócił do Polski. Prześladowany i aresztowany przez UB.
25 września 1918
W Niemczech urodził się Edward Długosz. Nie są znane jego losy w okresie okupacji niemieckiej. W 1949 nielegalnie przedostał się na terytorium Austrii. Powrócił, również nielegalnie, do Polski, wkrótce aresztowany i oskarżony o prowadzenie działalności szpiegowskiej; miał nosić ps. „Kronikarz”. Na podstawie art.14 §2 Dekr. z 13.06.1946 skazano go na karę śmierci. Prezydent Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Edwarda Długosza stracono 24 marca 1952. Nie jest znane dokładne miejsce Jego pochówku. Mogiła symboliczna znajduje się na Cmentarzu Wojskowym w Warszawie, w Kwaterze „na Łączce”.
27 września 1918
Bułgaria prosi o pokój! Centralny łańcuszek pęka, flanka lewa się osłania, grożąc Austrii katastrofą, przerwaniem komunikacji z Turcją i z całym tym wschodem bałkańskim. Turcja zmuszona będzie zapewne iść za przykładem Bułgarii, jeśli istotnie rozejm podpisany będzie pomiędzy Bułgarią a Koalicją. Długa kuracja króla Ferdynanda [król Bułgarii 1908 – 1918 – St.G] w Nauheim zwracała uwagę i budziła podejrzenie. Snadź nie czuł dostatecznego gruntu pod nogami w ojczyźnie. Gdzie się obecnie znajduje, nie wiadomo, ale córki przewieziono do Wiednia dla bezpieczeństwa. Nigdy nie przypuszczałam, aby chytry lis Ferdynand koburski dał sobie wydrzeć koronę – a na to wygląda […] nie mogę zdać sprawy, w jakim stopniu cios Bułgarii śmiertelnym się okaże, ani czy prawda, że rozpoczyna rozprzężenie wśród niemieckiej armii, ale dochodzę dziś do paru przekonań jasnych i dobitnych: 1. Wojna u schyłku – wstępujemy w nowy okres likwidacyjny, rozdział ostatni najważniejszy, najciekawszy, w pewnym sensie najtrudniejszy, bo utrwalający niebezpieczeństwo lub bezpieczeństwo. 2. Już nie czas w kraju na żadne orientacje, układy czy przymierza, dziś trzeba pracować wewnętrznie, zbratać naród, uzgodnić się – połączyć w samoobronie przed wrogiem socjalnym, który by unicestwił kwietne pąki naszej swobody. (Maria Lubomirska)
___________________________
[…] postanowiłem wyruszyć z klasą D [ze Szkoły Podchorążych PSZ w Ostrowi – St.G.] w teren na cykl ćwiczeń, by się oderwać od oklepanego placu ćwiczeń, zgłosił gotowość wyruszenia ze mną ze swą klasą E porucznik Stanisław Kara […] Rozwinęło się interesująco na południe od Ostrowi pożegnalne ćwiczenie taktyczne, gdy nadjechał specjalny kurier z Ostrowi, polecając na rozkaz Inspektora Szkół Piechoty przerwać ruchomy obóz letni i wracać do koszar, gdzie zapowiedziany był przyjazd Inspektora […] Nastąpiła atrakcja inspekcji generała pułkownika Hansa von Beselera, naczelnego dowódcy Polskiej Siły Zbrojnej […], już po kapitulacji Bułgarii. Dowiedzieliśmy się przy tej sposobności, że stosowana przy powitaniu generałów od Generalleutanta wzwyż formuła „Czołem, Ekscelencjo”, która witały oddziały generała Bartha, obowiązywała do stopnia General Feldmarschal. Przy powitaniu Beselera należało na jego powitanie odpowiedzieć „Czołem, Panie Generale-pułkowniku”. Przećwiczyliśmy tę formułę, i co do sekundy punktualnie inspekcje w koszarach artyleryjskich o godzinie 8, a później w Ostrowi odbyły się z doskonałym wynikiem. (Marian Porwit, Spojrzenia poprzez moje życie)
28 września 1918
Czesi podpisują z Francją umowę, w której „uznała ona granice historyczne ziem czeskich za przyszłą granicę Czechosłowacji. Krok ten warto wyraźnie zaznaczyć. Z jednej strony świadczył on o dużej zdolności przewidywania polityków czeskich, którzy w ten sposób zabezpieczyli się przed spodziewanymi konfliktami granicznymi tak z Niemcami, jak i Polakami. Z drugiej – co przyznawał architekt tej umowy Edvard Beneš – Czesi wykorzystali ignorancję Francuzów, którzy podpisując ten dokument, nie zdawali sobie sprawy, że jego ostrze antyniemieckie może też być wymierzone przeciw przyszłemu państwu polskiemu” [co też się i sprawdziło – St.G]. (Michał Przedperski).
29 września 1918
Z Bułgarią położenie ciągle niejasne, ale nie jest wykluczone, że Niemcy zacerują dziurę bałkańską. Posyłają wojsko, jakoby owacyjnie witane w Sofii. Jest widocznie rozdwojenie w armii i w narodzie. Jeżeli uda się Niemcom odwrócić cios zadany przez Bułgarię i pomimo wściekłych ataków utrzymać mocno już nadszarpniętą linię Hindenburga: osadzić wroga przed zimą, to może potrafią osiągnąć honorowy pokój, w przeciwnym razie nie widzę, co może powstrzymać ich od klęski. (Maria Lubomirska)
_______________________
Do Bordeaux przyjechała z Ameryki grupa członkiń pierwszej polskiej organizacji kobiecej utworzonej przez Helenę Paderewską. W związku z niemożnością przyjęcia i używania nazwy „Czerwonego Krzyża” przyjęła ona nazwę „Biały Krzyż”. Organizacja powstała 2 lutego 1918 w USA, by nieść pomoc ofiarom wojny. Helena Paderewska zorganizowała i finansowała nabór ochotniczek do służby pielęgniarskiej, by wysyłać je tam, gdzie podczas pierwszej wojny światowej walczyli Polacy wcieleni do trzech armii – rosyjskiej, niemieckiej i austriackiej. Drugim celem statutowym stowarzyszenia, z którego Biały Krzyż stał się szczególnie znany, było szerzenie kultury i oświaty, rozbudzanie postaw patriotycznych oraz świadomości narodowej i obywatelskiej wśród Polaków służących w zaborczych armiach, a po 1918 wśród żołnierzy II RP.
30 września 1918
Polacy w Królestwie, jak się zdaje, są podzieleni na dwa ważniejsze obozy. Jeden liczniejszy, chce doczekać ostatecznego wyniku walk i ukształtowania spraw polskich na ogólnym forum państw europejskich, drugi mniej liczny jest zdania, że koalicji nie uda się wielu korzyści na rzecz Polski wymóc i chce z silniejszym sąsiadem, od którego jest Polska zależna, zawrzeć sojusz. Część owej partii, mając na oku – ogólnie mówiąc – ekonomiczny związek z Prusami Zachodnimi (Wisła, Gdańsk!) , chciałaby sojusz ten zawrzeć z Niemcami. Znowu druga część, głównie ze względu na Galicję, dąży do połączenia z Austrią. Za jednym i drugim wiele okoliczności przemawia, ale też wiele przeciw nim mówi. (Józef Iwicki, Listy…)
__________________________
„Co Mama mówi – pisał do mnie mój syn ze Lwowa – na całą historię, która idzie wielkimi krokami olbrzyma? Nic już chyba nie jest w stanie wstrzymać dążenia narodów do samodzielności?” A moja córka odzywa się również z Warszawy: „Czasy są roznoszące – przewala się wszystko z wielkim trzaskiem kataklizmowym; historia stawia siedmiomilowe kroki, na które dane nam jest patrzeć własnymi oczami”. (Łucja z Duninów-Borkowskich Hornowska)
______________________________
We Lwowie zmarł Ludwik Kubala, ur. 9 września 1838 w Kamienicy, polski historyk, nauczyciel, prezes Towarzystwa Historycznego we Lwowie. W 1857 zdał egzamin dojrzałości i zapisał się na Wydział Prawa UJ. Jednak po roku nauki w Krakowie przeniósł się na uniwersytet w Wiedniu, gdzie rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym (1858–1861). Brał udział w pracach organizacyjnych powstania styczniowego. Był szefem policji powstaniowej w Krakowie, za co uwięziono go na dwa lata. Dopiero w 1872 zdał egzamin na nauczyciela, co opóźniło jego pisarstwo historyczne rozpoczęte podczas pobytu w więzieniu. W latach 1880–1881 opublikował dwa tomy szkiców historycznych, które przyniosły mu sławę i popularność. Pod ich wpływem Henryk Sienkiewicz odstąpił od pisania powieści o Władysławie Warneńczyku i stworzył Trylogię. W połowie XX w. dzięki jego szkicowi Poselstwo Puszkina w Polsce Władysław Zambrzycki napisał antyrosyjską powieść W oficynie Elerta. Twórczość Ludwika Kubali jest bardzo bogata. Brak jednak do dziś jej solidnego naukowego opracowania. W ostatnim okresie życia był bibliotekarzem w Bibliotece Pawlikowskich we Lwowie.
.
