Janusz Termer
95. rocznica urodzin i 30. śmierci
Bohdan Czeszko
Co pozostanie z Bohdana Czeszki – pytali krytycy lieraccy (m.in. Zbigniew Bieńkowski, Leszek Bugajski, Krzysztof Mętrak, Jan Pieszczachowicz) tuż po jego przedwczesnej śmierci. I odpowiadali, zgodnie na ogół, że przede wszystkim krórtka powieść (short story) TREN , wspomnienia NOSTALGIE MAZURSKIE oraz powieść POWÓDŹ. Pytanie aktualne i dziś, bo twórca to istotnie „kontrowersyjny”, gdy patrzymy na jego biografię z dziejszego – nie historycznego – punktu widzenia. Natomiast do listy wążnych i obecnie książek, tego zapominanego niestety pisarza, dorzuciłbym jeszcze – patrząc już z perspektywy minionych 30 lat jakie minęły od jego śmierci – kilka opowiadań z tomu KŁOPOTY WŁADZY (np. Jak okradałem fabrykę Wedla, Bal u weteranów – krytczno-ironiczne w Hrabalowskim duchu utrzymane) oraz felietony ze zbioru MARGINAŁKI, publikowane wcześniej na łamach „Nowych Książek”, w latach 70.i 80.
Niedawno brałem udział w radiowej rozmowie (PR 2, 14 VI. 2018) na temat twórczości Bohdana Czeszki, podczas której mówiłem o mniej znanych faktach z jego wojennego i powojennego życiorysu, mających niewątpliwy wpływ na jego twórczość,jak też i podtrzmywałem wasne opinie o literackim dorobku tego pisarrza, zgodne zresztą z tym, co pisałemna o nim w w Leksykonie prozaików, wydanym przez Iskry w 2001 roku. Poniżej przytaczam ten tekst w całości (bo Leksykon ten jest już niedostępny w księgraniach – ani w internecie):
Prozaik, którego twórczość jest silnie naznaczona piętnem własnych doświadczeń życiowych – reprezentanta plebejskich warstw młodzieży warszawskiej (choć sam był pochodenia inteligenckiego), zwłaszcza zaś związanych z dramatycznymi przeżyciami pokoleniowo-wojennymi i późniejszymi przeobrażeniami polityczno-społecznymi. Jego bohaterowie to najczęściej ludzie wychowani w twardej szkole życia walki o przetrwanie i walki z niemieckim okupantem. Znamienną cechą prozy Czeszki jest ekspresyjny, osadzony w autentycznych realiach życiowych, często dosadny i rubaszny, język bohaterów jego opowiadań i powieści oraz sam sposób opowiadania podszyty drwiną z konwenansów języka literackiego, literacko-społecznych stereotypów i narracyjnych konwencji. Problematyka wojenno-okupacyjna, tak ważna dla bohaterów prozy Czeszki, jako główne doświadczenie pokoleniowe, dominuje w zbiorach opowiadań (Początek edukacji, Krzewy koralowe, Edukacja niesentymentalna) oraz w powieści Pokolenie (adaptacja filmowa Andrzeja Wajdy, 1954) będącej zbiorowym portretem warszawskiej młodzieży robotniczego pochodzenia dojrzewającej w czasie okupacji.
Doświadczenie wojenne nie staje się jednak, szczególnie w utworach późniejszych, przedmiotem uwznioślającej mitologizacji, lecz również jednym ze źródeł urazów psychicznych i deformacji politycznych dla ludzi związanych po wojnie z obozem władzy (Kłopoty władzy), a nawet przedmiotem ironicznej obserwacji (jak w sarkastycznym opowiadaniu Bal u weteranów) czy też krytycznego obrachunku z mechanizmami rodzących się postaw oportunizmu w okresie przed październikiem 1956 (Przygoda w kolorach). Przeszłość odciska swoje piętno na współczesnych losach bohaterów wspomnień i opowiadań z Nostalgii mazurskich.
Najbardziej cenionym i znanym utworem Czeszki jest krótka powieść Tren, której narratorem jest jedyny ocalały, ciężko ranny oficer polityczny II Armii LWP ze sformowanej w ostatnich tygodniach drugiej wojny światowej na ziemiach zachodnich Polski z żołnierzy wywodzących się z różnych politycznie odłamów konspiracji i partyzantki, a nawet spośród dezerterów i zwykłych bandziorów. Wysłani w morderczy marsz przez niekompetentnych dowódców na “rozpoznanie walką” giną bezsensownie w ostatnich dniach wojny nie doczekawszy się wymarzonego “pierwszego dnia wolności”. Tren, odwołujący się do tradycji pieśni żałobnych, zbudowany na konstrukcyjnej zasadzie bliskiej montażowi filmowemu, to dziełko odchodzące od wzorców prozy heroicznej, ukazujące okrucieństwo, bezsens i grozę wojny poprzez dynamiczne językowo i sugestywne obrazy, “strzępy” odczuć i przeżyć psychologicznych bohaterów. Ludzi (jak kapral podchorąży Zawiślak, strzelec Kalitka, plutonowy Borys czy narrator) dojrzewających do uznania, mimo wszystko, konieczności walki z jeszcze większym niż wojna złem – totalitarnym faszystowskim zniewoleniem. Adaptacja telewizyjna, 1978.
——————
CZESZKO Bohdan – ur. 1 IV 1923 w Warszawie, zm. 21 XII 1988 tamże; prozaik, publicysta, felietonista i scenarzysta filmowy. Żołnierz Gwardii Ludowej (od 1942) i Armii Ludowej, działacz ZWM. Uczestniczył m.in. w akcji na Café Club, brał udział w powstaniu warszawskim (walczył w batalionie Czwartaków). W 1945 został oficerm II Armii LWP, ranny w walkach nad Nysą. Studiował malarstwo w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych (1947-51). Był członkiem zespołu redakcyjnego tyg. “Przegląd Kulturalny” (1953-63) i “Kultura” (1963-65) oraz wieloletnim felietonistą “Nowych Książek”. Wydał m.in. opowiadania: Początek edukacji, 1949, Krzewy koralowe, 1954, Edukacja niesentymentalna, 1958, Makatka z jeleniem, 1961, Sygnaturki, 1975, Kłopoty władzy, 1978, Nostalgie mazurskie, 1987; powieści: Pokolenie, 1951, Przygoda w kolorach, 1959, Tren, 1972, Powódź, 1975 oraz reportaże i felietony: Moskwa, Wołga, Baku, 1956, Inne miejsca, 1966, Marginałki. Felietony o książkach, 1971, Wióry, 1971; Utwory zebrane, t. 1-3, wstęp Z. Macużanka, 1983.
A. Makowiecki Czeszko, Sylwetki Współczesnych Pisarzy, 1972; J. Łukasiewicz Tren, “Teksty” 1973 nr 4; L. M. Bartelski Chłopiec z Woli, w: Sylwetki polskich pisarzy współczesnych, 1975; H. Bereza Edukacja, w: Taki układ, 1981; R. Chodźko Pokusy i nostalgie, w: Strefy konfesji i kreacji, 1992.
J.T.
