Janusz Termer – Pisarze i Niepodległość – Juliusz Kaden-Bandrowski

0
593

 Janusz Termer

Pisarze i Niepodległość

 

 

Juliusz Kaden-Bandrowski

 

Bandrowski Juliusz Kaden       Prozaik debiutujący na początku drugiej dekady minionego stulecia, jeszcze pod znakiem odchodzącej już powoli w historycznoliteracką przeszłość epoki i poetyki młodopolskiej: widać to w mocno jeszcze językowo modernistycznych opowieściach: Niezguła, 1911, Proch, 1913. “Język Kadena rodził się w cieniu dekadencji, okresu młodopolskiego, w cieniu secesji, kiedy nacisk spoczywał na wydobyciu artystycznej rewelacji wzruszenia” – pisał w roku 1939 młody krytyk Włodzimierz Pietrzak. Próbował też Juliusz Kaden-Bandrowski swych pisarskich sił i talentów w dochodzącej już wtedy w literaturze polskiej do głosu nowej, stylistycznie znamiennej manierze ekspresjonistycznej. Czego wyrazem jest dynamiczna narracja tomu opowieści o ludziach żyjących z pracy rąk własnych (Zawody, 1911), choć nie pozbawiona jeszcze, w przeciwieństwie do późniejszych utworów, obecnych tutaj nut idealistycznie nieco uwznioślającego rzeczywistość społeczną patosu.

 

 

     Stał się jednak Juliusz Kaden-Bandrowski (ur. 24 II 1885 w Rzeszowie, zm. 8 VIII 1944 w Warszawie) już wkrótce zwolennikiem i wręcz fanatykiem rzeczowości i „nagiego” życiowego konkretu, gdy – wzorem wielkich realistów – poprzedzał pisanie swych nowatorskich na naszym gruncie literackim powieści gruntowanymi studiami przedmiotu; rzeczową analizą rzeczywistości politycznej i zróżnicowań społecznych swego czasu,  w tym także ludzkich „charakterów”, idąc tropem literackich koncepcji Balzaka, Bolesława Prusa czy Emila Zoli. Wpłynęły na to także  okoliczności nowej sytuacji historycznej, polskiej i europejskiej, związane z wybuchem „wielkiej wojny” w  1914 roku, zwanej potem pierwszą światową, jak i odżywającymi nadziejami na wybicie się Polski na niepodległość. Nie bez znaczenia były tutaj i jego życiowe doświadczenia własne, w tym szczególnie przystąpienie do Legionów Józefa Piłsudskiego.  Wkrótce też Kaden-Bandrowski dał się poznać jako pisarsko niekonwencjonalny, wnikliwy i niezależny (także od swoich sympatii politycznych) obserwator realnej rzeczywistości polskiej, jako zwolennik  i miłośnik „sercem gryzącej” twórczości „proroka niepodległości” Stefana Żeromskiego. Jako odważny, niekoniunkturalny krytyk tej rzeczywistości (począwszy od powieści Łuk, wyd. I,1919, ekranizacja Jerzego Domeradzkiego pt. Łuk Erosa, 1987), jeden z wybitniejszych literackich komentatorów owej tuż powojennej niepodległościowej sytuacji, tej tak mocno złożonej, zwłaszcza społecznej rzeczywistości polskiej, jakże odbiegającej od ideałów i marzeń nie tylko Stefana Żeromskiego, ale i jego własnego, młodszego „niepodległościowego” pisarskiego pokolenia.

 

    Spośród całego bogatego w ważne literacko i poznawczo dokonania prozatorskiego dorobku Juliusza Kadena-Bandrowskiego wielką popularność zyskały jego utwory wspomnieniowe (jak Miasto mojej matki, 1925, W cieniu zapomnianej olszyny, 1926), książki dla młodzieży: Wakacje moich dzieci, 1925, Aciaki z I a, 1932), szkice i eseje: Europa zbiera siano, 1927, Stefan Żeromski, prorok niepodległości, 1930, Pióro, miłość i kobieta, 1931, Wspomnienia i nadzieje, 1938, Życie Chopina, 1938) oraz przede wszystkim intrygujące i pobudzające czyelników powieści – podejmujące aktualne polskie problemy; nierozwiązanych  w wolnym już i niepodległym kraju wielu istotnych kwestii polityczno-społecznych. Oto, w głośnym Generale Barczu (1922-23, wyd. II zmienione 1930), utworze drukowanym najpierw w odcinkach w “Kurierze Polskim” (1922-23), mamy do czynienie y wielkim wydarzeniem. Jest to niekonwencjonalna literacko „kronika”, fabularny „zapis” wpisanej weń interpretacji niedawnych wypadków politycznych na progu niepodległości: październik 1918 – jesień 1919. Ukazuje tu pisarz – poprzez echa wydarzeń ważnych w życiu jego bohaterów – sytuację polską powojenną po rozpadzie państw centralnych: rozbrajanie okupantów, tworzenie się organów administracji państwowej, walkę o granice, wojnę na wschodzie i przede wszystkim pokazywaną wprost bezpośrednio rywalizację o władzę polityczną między stronnictwem Romana Dmowskiego, a obozem belwederskim Józefa Piłsudskiego.

  

   Wydarzenia historyczne są tutaj bardzo istotnym tłem dla dramatycznie przedstawionych losów ludzkich, postaci z kręgów elit politycznych, wojskowych i kulturalnych ówczesnej rodzącej się na nowo Polski. Powieść odczytywano też niejednokrotnie jako skandalizujący pamflet z kluczem personalnym. Głównego jej bohatera – Barcza porównywano do Piłsudskiego, jego przeciwnika i agonistę – Krywulta do Józefa Dowbora-Muśnickiego i Józefa Hallera, majora Pycia – doradcę bohatera, do Adama Koca, a pisarza Rasińskiego do samego Kadena-Bandrowskiego. Ale Kaden, mieszając rzeczywistość powieściowej fikcji z wydarzeniami historycznymi i autentycznymi postaciami, postawił sobie zadanie znacznie szersze – pokazania mechanizmów kształtowania się władzy politycznej i państwowej jako ścierania się różnych, sprzecznych wzajem sił, orientacji i aspiracji ludzkich, ambicji jak najbardziej osobistych (często na wyrost i ponad stan intelektualny czy moralny). Wszystko to na tle ówczesnych autentycznych społecznych procesów, sprzecznych interesów klasowych i osobistych, wielkich ekonomicznych potrzeb niepodległego państwa, aferalnych kryzysów oraz toczonych wtedy nieustannie gier i „wojen” partyjnych i parlamentarnych, poszukiwania kombinacji niezbędnych kompromisów i układów personalnych…

 

     Publikacja tej pierwszej powieści o II Rzeczypospolitej, a jednocześnie pierwszej polskiej współczesnej powieści stricte politycznej, wywołała wiele dyskusji i polemik oraz ataków na osobę pisarza. Stało się to nie tylko za sprawą jego osobistych przekonań i poglądów na ówczesną rzeczywistość, ale także i ze względu na licznie tu obecne drastyczności obyczajowe (m.in. sprawa erotycznych komplikacji życia bohatera), jak i pamfletowo-wyrazistą poetykę utworu, jego niezwykłe na tle ówczesnej polskiej prozy językowo-stylistycznie ekspresyjne właściwości. Dosadność, ostrość widzenia ludzkich spraw, przywar czy słabości charakterów postaci, jak i potoczność słownictwa żywej mowy codziennej, ba, środowiskowy żargon – idą tu w parze z nie znanym w wtedy w polskiej prozie połączeniu naturalizmu z chwytami ekspresjonistycznych skrótów oraz techniką niemalże filmowego montażu poszczególnych scen i obrazów. Rzeczywistość pokazywana jest tu w odbiegający od utartych konwencji i pełen zaskakujących metafor sposób (“Jest mistrzem w użyciu metafory. To główny pierwiastek jego stylu. Przy nieludzkim wręcz zmyśle spostrzegawczym…” – pisała np. Maria Dąbrowska).

 

    Juliusz Kaden-Bandrowski ukazuje w swej prozie praktyczne realizowanie się idei wyidealizowanego przez czas zaborów niepodległego państwa jako bezwzględnej walki rzeczników sprzecznych dążeń grup interesów i nacisków w dążeniu do władzy, nie przebierającej częstokroć w środkach twardej walki o przywództwo narodowe, o „rząd dusz”. Ostatecznie zwycięża w jego utworze generał Barcz, ale pisarz i tej postaci – mimo całej sympatii do własnego obozu piłsudczykowskiego – nie idealizuje. Pokazuje zwycięstwo tytułowego bohatera okupione własną samotnością i wewnętrzną pustką, poczuciem owej, jak powiada, “gorzkiej radości z odzyskanego śmietnika“. I jest w tym  zawarta wielka gorycz samego pisarza, który stwierdza, że sam fakt odzyskania przez Polskę i wymarzonej przez tyle pokoleń rodaków niepodległości nie rozwiązał sam przez się żadnego z zasadniczych problemów politycznych i społecznych nowej już kapitalistycznej epoki. A dodatkowo pogłębiało to – nie tylko w nim – wielki żal, że frakcyjne czy osobiste interesy, ostre i bez przebierania w środkach działania i spory oraz konflikty między przywódcami, pogrążają kraj w chaosie, ludzkiej krzywdzie i biedzie (problemy te, jak wiadomo, podjął wkrótce Stefan Żeromski w powieści Przedwiośnie).

    

      Powojenne wydania Generała Barcza Kadena-Bandrowskiego (ze wstępem Jana Z. Słojewskiego, 1958 i następne ze wstępem i opracowaniu Michała Sprusińskiego, Bibl. Narodowa, 1975)  wywołały szereg ciekawych wypowiedzi krytycznoliterackich. Podkreślano szczególnie walory poznawcze i żywotność diagnoz dzieła. Podnoszono też sprawę ponadczasowego znaczenia tego utworu, który jest nie tylko pamfletową kroniką polityczną swojego czasu, ujawniającą dzieje i kulisy kompromisu zawartego między obozem Narodowej Demokracji Dmowskiego a zwolennikami koncepcji Piłsudskiego, lecz także ekspresyjnym w swej literackiej formie istotnym militarno-polityczne studium narodzin i techniki dochodzenia do władzy j jej sprawowania w Polsce po odzyskaniu niepodległości po roku 1918. “Kaden, choć nie imponuje pryncypialnością filozoficzną Witkacego czy społeczną Żeromskiego, zastanawia doskonałą znajomością realiów politycznych” (Michał Sprusiński). Generał Barcz był adaptowany na scenę teatralną i telewizyjne widowisko w 1960 r. (pt. Radość z odzyskanego śmietnika, w inscenizacji Jerzego Krassowskiego), wybijające na plan pierwszy wartość autorskich obserwacji i ostre diagnozy polskiego życia politycznego, ponad charakterystyczną dla Generała Barcza (i innych utworów tego pisarza), “nadekspresyjną” manierą stylistycznie-językową ; manierą, która od początku budziła tyle czytelniczych emocji i nieporozumień krytycznych (podobnie jak inna głośna współczesna polityczno-społeczna powieść Kadena-Bandrowskiego Czarne skrzydła (1928-1929, wyd. powojenne 1961).

 

       Utwór ten oparty na doświadczeniach własnych pisarza wyniesionych ze studyjnego pobytu na Śląsku (1923-1924), a zapewne, dodajmy na marginesie, iż także i z lektury słynnego dzieła Zoli Germinal. Oto w śląskiej kopalni “Rednen” należącej do kapitału francuskiego (reprezentowanego tu przez aferzystę Francuza Coeura) następuje katastrofa. Tytułowi bohaterowie tej powieści Kadena to Lenora – dziewczyna pracująca w kopalni i Tadeusz Mieniewski – były legionista szukający po wojnie własnej drogi życiowej w pracy dla dobra kraju (przypomina on nieco Cezarego Barykę z Przedwiośnia Żeromskiego). Lenorę i Tadeusza łączy miłość. Tadeusz traci jednak Lenorę w rezultacie rewolty wśród braci górniczej, wywołanej przez zbrodniczy sabotaż Coeura (kopalnia nie przynosi właścicielom spodziewanych zysków!). Tadeusz rozczarowany otoczeniem i  działaniami miejscowych przywódców związkowych i działaczy partyjnych PPS i KPP, podejmuje pracę w kopalni jako zwykły robotnik. Kaden napisał utwór – sugestywnie ukazujący świat pracy, ludzkiej biedy, wyzysku, buntu robotniczego i zdrady jego przywódców, odwołujący się do autentycznych wydarzeń i postaci. Co wywołało skandal i liczne polemiki ze strony prawicy, jak i lewicy; oskarżano pisarza nawet o szkalowanie proletariatu i ruchu socjalistycznego. Obecnie Czarne skrzydła (podobnie jak powieść Mateusz Bigda z 1933 r., w której autor ukazał bezwzględną walkę o władzę polityczną prowadzoną przez przywódcę partii chłopskiej), mimo wszystkie powieściowe przejaskrawienia, między innymi ludzkich charakterów, uważane są za powieści nadal ważnie i aktualne, niemal już dziś „dokumentalne”. Szkoda, że obecnie są tak mało znane i czytane. Wagę,  atrakcyjność i aktualność prozy Juliusza Kadena-Bandrowskiego podnosi między innymi to, że i Czarne skrzydła tłumaczono na kilka języków europejskich, była też filmowa ekranizacja Ewy i Czesława Petelskich, 1963 (z udziałem Kazimierza Opalińskiego, Czesława Wołłejki i Zdzisława Karczewskiego), zaś Mateusza Bigdę adaptował dla Teatru Telewizji Andrzej Wajda, 1999 (w spektaklu pt. Bigda idzie, z udziałem Janusza Gajosa oraz m.in. Krzysztofa Globisza, Olgierda Łukaszewicza, Igora Śmiałowskiego, Andrzeja Seweryna i Wojciecha Siemiona).

 

Janusz Termer

———

 

 Juliusz Kaden-Bandrowski (pseud. J. Kaden) pochodził z rodziny o wielkich tradycjach artystycznych. Studiował pianistykę w konserwatoriach Krakowa, Lwowa, Lipska i Brukseli. Zrezygnował z kariery muzycznego wirtuoza z powodu złamania ręki. Debiutował jako publicysta w 1907. W sierpniu 1914, wstąpił do Legionów, dosłużył się stopnia kapitana. Był adiutantem Józefa Piłsudskiego i kronikarzem I Brygady. Po wojnie kierował Biurem Prasowym Naczelnego Dowództwa i wydawał pismo “Żołnierz Polski”. Wielce charakterystyczna i wpływowa postać międzywojennego życia literackiego: prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich, członek Pen-Clubu, kierownik literacki w dzienniku “Głos Prawdy”, potem w “Gazecie Polskiej”. Współzałożyciel i sekretarz generalny Polskiej Akademii Literatury (PAL).Lata okupacji spędził Kaden w stolicy, brał udział w tajnym nauczaniu. Zmarł, tak jak i dwaj jego utalentowani muzycznie synowie bliźniacy, z ran odniesionych podczas powstania warszawskiego (literacki portret w powieści Lesława M. Bartelskiego Krwawe skrzydła). Dzieła wybrane, t. 1-4, wybór i wstęp M. Sprusiński.

   Pisali o Kadenie i jego twórczości m.in.: D. Hopensztand Mowa pozornie zależna w kontekście “Czarnych skrzydeł”, 1937; S. Kołaczkowski Śladami twórczości Juliusza Kadena-Bandrowskiego, w: Portrety i zarysy literackie, oprac. S. Pigoń, Bibl. Studiów Literackich, 1968 (prawd. 1929); M. Dąbrowska General Barcz Juliusza Kadena-Bandrowskiego, w: Pisma rozproszone, t. 2, 1964 (prawd 1923); W. Pietrzak Od Barcza do Nikodema Dyzmy, w: Rachunek z dwudziestoleciem, wyd. II, 1972 (prawd 1947); J. Ziomek Powieść polityczna i powieść o polityce, w: “Pamiętnik Literacki” 1964, z. 4; M. Sprusiński Juliusz Kaden-Bandrowski Życie i twórczość, monografia, 1971.

 

                                                                                                                                              J.T.

Reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Please enter your comment!
Proszę wprowadź nazwisko