Katarzyna Wójcik i Jolanta Zarębska o książce Andrzeja Waltera
Katarzyna Wójcik
W poszukiwaniu słonych wysp
Wniknięcie w tajemnicę ciężaru istnienia jednostki osadzonego w ciężarze istnienia ludzkości – tak w kilku słowach można by określić wiersze Andrzeja Waltera z tomiku pod tytułem – nomen omen – Ciężar właściwy. Byłoby to jednak zbyt wielkie uproszczenie, omijające zupełnie jakże ważną w nich kategorię melancholii, tęsknoty do tego, co dla ludzkiej natury pierwotne, prymarne, naturalne – do mitycznych „słonych wysp” wolności. W tym zaginionym, na wpół onirycznym świecie, w którym „kwitną kolędy” i „owocują modlitwy”, człowiek staje przed samym sobą, przed swoim istnieniem, przed którym w przestrzeni rzeczywistej się ukrywa, zakładając na co dzień maski. Słone wyspy to dla podmiotu swoiste tabernakulum, w którym znajduje schronienie przed napastliwością współczesnej cywilizacji.
„Moją obecność uzasadnia / niepewność” – tak podmiot mówiący zaczyna jeden z początkowych w tomiku wierszy. To niepewność końca podróży, wędrówki przez ocean życia, na którym „tratwą ratunkową dla duszy” jest poezja, ocalająca wewnętrzne istnienie przed pyszałkowatością i agresywnością „pawi, / które z lęku przed nicością / rozkładają przed sobą ogony i głośno / skrzeczą dla zmylenia orientacji”. Owe „pawie” to fałszywi prorocy, samozwańczy poeci, wkradający się do ludzkich dusz, sprzedający puste słowa, zagłuszający marzenia i tęsknotę za „nibylandią” – krainą sprzed tysiąca lat, miejscem, z którego wywodzi się człowiek. Niepewność istnienia jest zdeterminowana przez poczucie zagrożenia płynącego z postępowości świata; w nim to – oprócz krzykliwych pawi – ludzkimi duszami próbuje zawładnąć „szajka ciał”, bezimienni obcy, którzy „pukają do naszych miast / martwymi teoriami bezwzględności”, rozwiewają marzenia o szczęśliwych wyspach „bez brzegów, snów i wspomnień”, przynaglając do powrotu do rzeczywistości, skupienia się na tym, co materialne, teraźniejsze. Destrukcyjność cywilizacji prowadzi w istocie do zatracenia się człowieka w bezmyślnym biegu, nieustannym pędzie naprzód. „Człowiek, zagadka pustyni zachłanna na / emocje. Zachłanna na cień. Zachłanna na jutro. […] Człowiek, / mechanizm dozgonny i dzwon, który nie dzwoni”, dla którego rajem stał się kawałek plastiku z czipem, hologram, gwarant zaspokojonej materialnie doczesności. Człowiek współczesny, wyłaniający się z wierszy Andrzeja Waltera, to człowiek zdyszany ciągłą gonitwą, nieczuły i pusty, którego słabość usprawiedliwiona jest przez grzech; krzykliwy i nieumiejący słuchać.
Niepokój i smutek podmiotu dopełnia zaduma nad starymi fotografiami – nieśmiertelnymi świadkami przeszłości, w których zatrzymało się nieistniejące już życie i które są jak spóźnione pożegnanie z kimś bliskim, kto nagle stał się daleki, obcy. „Kadry nie odchodzą. / Blakną tylko, / określając nieokreślone”.
Poezja Andrzeja Waltera to poezja splinu, melancholii, sięgająca do dalekiej mitycznej przeszłości, wyrażająca niezaspokojoną tęsknotę za harmonią ducha i ciała, przeciwstawiająca czystości istnienia postęp i nowoczesność. W jej słowach pobrzmiewa usilność określenia ciężaru istnienia, dotknięcia innego świata, wymykającego się zmysłom. Tym, co przynosi egzystencjalny spokój jest umiejętność głębokiego wejrzenia w siebie i w swoje życie, odnalezienie własnych „słonych wysp”.
Andrzej Walter, Ciężar właściwy, wyd. Adam Marszałek, Toruń 2017, ISBN 978-83-8019-759-6
Jolanta Zarębska
Ciężar właściwy Andrzeja Waltera
Jeden z ciekawszych erotyków, jakie mnie ostatnio spotkały, bo to przecież wiersze spotykają nas, nie odwrotnie, czekał na mnie w książce Andrzeja Waltera pt. Ciężar właściwy. To tomik poezji wydany nakładem Wydawnictwa Adam Marszałek w Toruniu 2017 r, sygnowany numerem ISBN 978-83-8019-759-6. Tytuł uzasadnia się motywem przewodnim zbioru, bowiem w kilku wierszach pojawia się konsekwentnie jako cecha fizyczna nie tylko przedmiotów, ale, co ciekawsze, także wobec abstraktów: uczuć, wrażeń, emocji, potrzeb. O autorze wydawca mówi na plecach okładki:
Andrzej Walter jest poetą. Stwierdzenie tego faktu umiejscawia go w getcie niezliczonych, podobnych mu, odszczepieńców. Smutny to dziś los być poetą. Andrzej Walter jest też księgowym. Księguje rzeczywistość po stronie strat, księguje słowa po stronie zysków. Robi niezłe zdjęcia, w którym to – jak uważa – rzemiośle niepokojąco się rozwinął. Zrobił kilka ciekawych wystaw, pokazuje te fotografie tu i ówdzie, kocha ich wykonywanie. Próbuje pisać: wiersze, publicystykę… jakoś tam dotykać: własnej wrażliwości, uczuć, potrzeby wyrażenia “inaczej” tego i tamtego… świata. Należy do Związku Literatów Polskich.
Poeta pokolenia czterdziestolatków plus (1969), wszechstronny artysta, jest ponadto współredaktorem E-Tygodnika Literackiego Pisarze.pl. a Ciężar właściwy to już siódmy jego tom poezji. Wiersz, od którego zaczynam ten szkic, to bezpretensjonalne wyznanie miłości, w którym poeta, grafik i juror uznanych konkursów poetyckich (takich jak ten O Złotą Różę), pisze:
Kochać Cię to
tęsknić.
Tęsknić, gdy jesteś obok,
tęsknić,
gdy wracasz po chwili,
tęsknić,
nawet
gdy pijesz kawę.
(…)
Kochać Cię
to jedyny powód
do życia.
(…)
(Budzik. s. 37 – 38)
Idąc tropem leitmotivu znajdujemy tu następne wiersze, w których poeta łamie podobne zakazy, jak pisownia wielką literą zaimków zwrotu do adresata, powtórzeń, nadużywających zasadność anafory. Liczy się treść, i tylko treść. Wyznanie wiecznej chłopięcości, przynależność do młodych duchem Piotrusiów Panów, dla których najważniejsza jest miłość i pasja, i bez której ten świat byłby strasznie nudny, a zorganizowany tak racjonalnie, że strach, w świecie osaczonym plastikiem. Kolejny wiersz z ciężarem właściwym, a właściwie pierwszy (bo inicjuje zbiór), to Chłodna metryka:
Jest we mnie
bezmiar nowego ciężaru.
To gorycz narodzin
w glinianym bezładzie.
Niedostateczny
z bezradności,
mierny z trwania,
ledwie zauważalna
zasada.
Moją obecność uzasadnia
niepewność.
Kiedy byłem dzieckiem kupiono mi książeczkę.
– Czy umiecie się dziwić? Do dziś nie wiem.
Wykluł mnie
wiek krwi
oraz
patos lęku.
Jak bardzo dziś aktualny jest ten tekst, wskazujący odpowiedzialność za kondycję pokolenia! Gliniany bezład, wiek krwi i patos lęku… ledwie zauważalna zasada… bardzo przypomina mi problematykę Oeconomia divina Czesława Miłosza w spuściźnie kulturowej i dorobku poprzednich pokoleń. Owszem, w wymiarze mniej uniwersalnym, ale jednak.
Najmocniej sygnuje się i leitmotiv i tytuł zbioru w wierszu o tym samym tytule. Wiersz pt. Ciężar właściwy to autoteliczny tekst, stanowiący ważny punkt w rozważaniach na temat sensu poezji, jej przydatności bądź nieprzydatności (bo od dawna wiadomo, że marginalizowana, nawet pogardzana, stanowi w kulturze taką wartość, jak kolor lakieru do paznokci lub deseń krawata poety/poetki). Walter mówi:
Zapytano mnie,
ile waży poezja, jakby to było masło albo kilogram sera.
Cóż za pytanie
Na miarę czasów.
Kiedyś wydawało się, że to stutonowy walec,
a jednocześnie lekka jak piórko siła
zdolna ruszyć z podstawy,
bryłę istnienia.
Dziś wydaje się, że wiem, iż to obwoźny ogród pawi,
które z lęku przed nicością
rozkładają przed sobą ogony i głośno
skrzeczą dla zmylenia orientacji.
Chyba nie można zważyć poezji. Może warto
jedynie pytać
o jej ciężar właściwy, ale może też żaden wymiar
nie usprawiedliwia jej bytu.
Kiedy poskramia się słowa,
krew ożywa wypływając do mórz i oceanów, gdzie
nic nie wydarza się dwa razy,
a dusza tonie
pozbawiona
tratwy ratunkowej.
(Ciężar właściwy, s. 10.)
Bo poezja jest tratwą ratunkową, swoistym azylem, do czego dość niechętnie, a przynajmniej dość opieszale przyznaje się kultura konsumpcyjna, komercyjna, zniżająca loty do realistycznej prozy życia. Na uwagę zasługuje tu lekko przetworzony cytat z Szymborskiej:
nic nie wydarza się dwa razy,
Jednak w nowym kontekście, w nowej konfiguracji elementów przestrzeni lirycznej. Ileż znamy wierszy o wartości, przydatności i wadze poezji? Mnóstwo. I nadal się uganiamy za rozumieniem istoty liryki. Ale przecież jest podobnie z pojmowaniem sensu kultury w ogóle. Teoria tratwy ratunkowej wydaje się być zupełnie dobra, uzasadniona. Tylko że poeci nie idą do nieba. Nie dostali zaproszeń. (wiersz Miraż, s. 71.)
Młodzi poeci rozmawiają z księżycem,
mówią do stokrotek, krzyczą na gwiazdy,
kradną Bogu sny.
Starzy poeci
Tylko wysłuchują księżyca (…)
(Rozmowy o niczym, s. 72. – 73.)
Gdyby się wydawało, że rutyna dosięga tylko takich profesji jak lekarz, nauczyciel czy księgowy, z wątpliwą przyjemnością dowiadujemy się, że także – poetów. To, rzecz jasna, żart, bowiem Walter w tym wierszu mówi o roli doświadczenia i dojrzałości. Wbrew Odzie do młodości wskazuje ją, skłaniając się ku tezie, że raczej Ogólniki Norwida i Liryki lozańskie Mickiewicza, niż juwenilia młodych wkurzonych. Oczywiście nie chcę generalizować, bo obok motywu ciężaru właściwego zaraz pojawia się inny stały motyw tego zbioru, mianowicie Nibylandia, z tym, że jednak znowu rozumiana i interpretowana de novo.
Wracając jednak do motywu ciężaru właściwego: Odnajdziemy go w jeszcze innych tekstach. Zawsze jednak będzie się odnosił do metaforycznie ujmowanych cech nie-fizycznych, wartościując je i wskazując: właściwe, to te ważne i wartościowe humanitarnie. Oba te motywy spotykają się ze sobą i splatają w wierszu List dla J ze str. 85 – 86:
(…)
Nauczyłem się na pamięć wszystkich
niewysłanych słów
i niezaklejonych marzeń.
Znaczki wyblakły
od pragnień.
(…)
Nibylandia mieszka ze mną,
Jej ciężar
jest właściwy.
Zna dwa słowa –
Kocham Cię.
Poeta posługuje się równie chętnie motywem wyspy, łącząc go z symbolem zastępczego świata, świata alternatywnego, oddzielającego plastikowy erzatz realnego i realistycznego bytowania w świecie bezwzględnego biznesu od życia w romantycznych/ sentymentalnych chmurach, które także dość często ukazują się tu jako desygnat poszukiwania ideału. Niewłaściwy ciężar ludzkich doznań, negatywnych wrażeń w konsumowaniu (dosłownie) dóbr tego świata, odczytujemy w ostatnim wierszu zbioru: pt. Oczy, w którym autor symbolicznie mierzy się z konsumpcjonizmem epoki, szacunkiem wobec zwierząt, nawet najbardziej ukochanych koni:
(…)
Ich ciężar
jest nad wyraz – niewłaściwy.
Właściwie nawet my
odkryliśmy ten zaginiony świat, w którym
smutnieją konie, bo uznano je
za nieużyteczne, a znacie przecież los koni,
które ślepną albo kuleją.
(…)
W tym tomie warto zwrócić uwagę także na głos pokolenia, z którym to autor rozprawia się w wierszu Nasza klasa (s. 18.) oraz Milenium spleen, (s. 24 – 25) wskazując na zmarnowany potencjał i rozczarowanie okresem przemian, transformacji ekonomicznej i politycznej. Na przesłanie dla potomnych, odpowiedzialność przodków wobec kreacji świata, pożytecznego dla rozwoju potomków, by chronić w nich wrażliwość, co w tej sferze Walter czyni nadrzędnym celem, wręcz obowiązkiem:
Przedwieczność
Trzeba ocalić naiwność. Ratować dzieci spod kół rozpędzonych
ciężarówek i nasycać sobą trakty, gdzie dobrze się bawią
poławiacze rzeczywistości. Ratować sny przed marą
i cieniem oraz kluczyć w labiryntach mutacji masowych
złudzeń.
Trzeba być.
Aby żyć.
Być Lestrygonem i Cyklopem, i gniewnym Posejdonem, i owieczką
prowadzoną do krematoriów i mieć Itakę,
namiastkę przypływu. Słowo „nigdy”
oprawić w ramki
i powiesić obok krzyża.
I patrzeć jak dziecko
nazywa wszechświat
drogą
i ścieżką w nieznane,
a potem być Ikarem, który nigdy
nie spadnie.
(…)
(Przedwieczność, s. 41.)
O miłości i powinności, rozczarowaniu i nadziei, marzeniu i niemożności, mówi się tu prostym językiem. Rozgrywa się stałe motywy, stare, jak historia kultury, z dystansem i umiarem w ocenie. Z perspektywy świadka i uczestnika wydarzeń podmiot liryczny wierszy Andrzeja Waltera upatruje constans w świecie różnych zawirowań w miłości, traktowanej jako punkt widzenia i odniesienia wobec innych, ważnych problemów życia.
(…)
Kiedy na nie patrzę,
Lecę pod niebo –
do radości, nadziei,
do ciebie. (…)
Chmury na szczęście
Są bardzo dyskretne,
nieskończone i majestatyczne
i nieustannie
pozwalają wierzyć
w człowieka…
(Na koniec o chmurach, s. 92 – 93)
Okładkę zbioru pięknie oprawia symboliczna fotografia maszynki perpetuum mobile autorstwa Andrzeja Waltera, zbiór zredagował Szymon Gumenik, a motto stanowi wiersz Anny Kajtochowej, zmarłej w marcu 2011 roku poetki z Krakowa. Czy wobec powyższej treści szkicu polecam lekturę Ciężaru właściwego? Polecam.
……………………………………………………………………………………………………………………
Jolanta Zarębska, filolog po Uniwersytecie Wrocławskim, recenzentka i poetka Portalu Pisarskiego, absolwentka Reżyserii Teatru Dzieci i Młodzieży w PWST we Wrocławiu. Wydała w oficynie Miniatura tom wierszy pt. Śpiewam i milczę (2012), jej wiersze znalazły się w kilku antologiach, ostatnio w Antologii Poetów Polskich 2016. W Wirtajkach Portalu Pisarskiego opublikowała kilkanaście tekstów dla dzieci.
