80 lat temu zmarł Andrzej Strug
Urodził się 28 XI 1871 w Lublinie, zm. 9 XII 1937 w Warszawie; prozaik i publicysta. Studiował w Instytucie Rolniczo-Leśnym w Puławach. Za działalność oświatową zesłany na Syberię (1897-1900). Działacz rewolucyjny, uczestnik wydarzeń 1905, redaktor prasy Polskiej Partii Socjalistycznej. W latach 1907-1914 na emigracji w Paryżu. Należał do PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Walczył aktywnie w Legionach Józefa Piłsudskiego (po przewrocie majowym stał się przeciwnikiem jego polityki). Zdobył wielki autorytet moralny, protestował przeciw łamaniu praworządności i ograniczaniu praw człowieka; w 1934 został prezesem Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz w 1936 członkiem Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom. Debiutował jako krytyk rozprawą o Żeromskim (1902). Wydał m. in. tomy opowiadań i powieści: Ludzie podziemni, 1908-09, Jutro, 1908, Dzieje jednego pocisku, 1910, Portret, 1912, Zakopanoptikon, 1913-14 (wyd. osobne 1957), Pieniądz, 1914, Wyspa zapomnienia, 1921, Odznaka za wierną służbę, 1921, Mogiła nieznanego żołnierza, 1922, Pokolenie Marka świdy, 1925, Wielki dzień. Kronika niedoszłych wydarzeń (druk w “Kurierze Poprannym”, 1926, wyd. os. 1957), Fortuna kasjera Śpiewankiewicza, 1928, trylogię Żółty krzyż, 1932-1933, Miliardy, 1937-1938; W Nienadybach byczo jest (druk frag. w “Czarno na białym” i “Wiadomościach Literackich”, 1937-1938, wyd. książkowe 1968).
Andrzej Strug (właśc. Tadeusz Gałecki) to pisarz wywodzący się ze szkoły modernistycznej stylistyki i nurtu psychologicznej introspekcji. Prozatorską twórczość Struga zdominowały jednak, pełne ekspresji i siły przekonań, motywy walki rewolucyjnej oraz niepodległościowej działalności, potem zaś rozczarowanie odzyskaną niepodległością po 1918, a także dramatyzm doświadczeń i wydarzeń wojennych (Bolesław Prus był przekonany, że nazwisko Strug to pseudonim Żeromskiego). Powstały w pierwszym okresie twórczości cykle opowiadań: Ludzie podziemni, Dzieje jednego pocisku oraz inne utwory poprzedzające wybuch pierwszej wojny światowej przynosiły portrety i obrazy postaw oraz dylematów moralno-politycznych rewolucjonistów polskich, zwłaszcza związanych z wydarzeniami 1905 roku. Osobne miejsce zajmuje satyryczny i groteskowy Zakoanoptikon, czyli kronika czterdziestu dziewięciu dni deszczowych jako swoista literacko i ostra rozprawa z mentalnością i stylem bycia twórców młodopolskich.
Najbardziej popularny w dorobku pisarza utwór Dzieje jednego pocisku ma formę pośrednią między powieścią a cyklem opowiadań. Spoiwem jest tu wędrówka tytułowego pocisku (bomby), wybuchowego ładunku mającego posłużyć do zamachu na warszawskiego generała-gubernatora Skałona. Chwyt ten pozwolił to pisarzowi ukazać wiele różnych środowisk: miejskiego proletariatu, inteligencji, chłopów oraz postaci z kręgów lumpowskich i przestępczo-bandyckich. Strug nie apoteozował swoich bohaterów-rewolucjonistów; są tu całe partie napisane z ironicznym dystansem (np. dzieje produkcji bomby czy też sylwetka psychiatry, przechowującego niebezpieczny pakunek). Przedstawiony jest też konflikt między dwoma skrzydłami ruchu robotniczego: PPS (reprezentowaną przez Marka) i SDKPiL (przyjaciel Marka, Szabłowski). Odmienność widzenia dróg rewolucji prowadzi do wrogości dawnych przyjaciół. Strug widzi pęknięcia w ruchu robotniczym jako wielki dramat społeczny i narodowy. Ujawnia konflikty między partyjnością i niezależnością ukazując bohaterów, którzy podporządkować muszą swoje osobiste poglądy i moralne skrupuły tzw. wyższej racji. Pisarz stawia też pytanie o sensowność działalności terrorystycznej. Przywódca bojowców Leon argumentuje, że terror ma podtrzymywać ducha nienawiści i potwierdzać ciągłość rewolucji, ale sam nie wierzy w praktyczną skuteczność tej taktyki. W rezultacie bojowcy płacą najwyższą cenę: Kama popada w obłęd, Kamil popełnia samobójstwo. Pocisk wędrujący z rąk do rąk, trafia m.in. także do zdeprawowanych środowisk byłych bojowców (np. bandyta Gryziak), a na koniec do Baćki, zdesperowanego pomocnika krawieckiego. Pocisk wymknął się spod kontroli. Baćko na własny rachunek rzuca bombę pod nogi Żołopowicza, którego obarcza osobistą winą za swe życiowe klęski. Bomba jednak nie wybuchnie. Zostaje rozbrojona przez saperów, a zamachowiec trafi na Cytadelę. Bomba, która miała być panaceum na niewolę narodową, staje się symbolem klęski, choć jej wybuch podczas rozbrajania może być odczytywany jako metafora ukrytej mocy. “Usiłowaniem autora – mówił Strug o swojej powieści – było przedstawić dole i niedole rewolucji od strony wewnętrznej, w jej czysto ludzkim, moralnym przeżywaniu”. Autorką ekranizacji filmowej powieści, pt. Gorączka, jest Agnieszka Holland, 1981.
W utworach powstałych w Polsce niepodległej skoncentrował się pisarz na ukazaniu niewykorzystanych przez rządzące elity szans, jakie przed Polską otworzyła odzyskana państwowość: np. powieść Pokolenie Marka Świdy, ukazująca tragiczne losy pokolenia legionowego rozczarowanego nową rzeczywistością polską czy niedokończona powieść W Nienadybach byczo jest, wskazująca na degrengoladę i puste ambicjonerstwo ludzi aparatu władzy jako przyczyny słabości kraju. Utwory te noszą charakter rozrachunkowy, zbliżony wymową do Przedwiośnia Stefana Żeromskiego czy Generała Barcza Juliusza Kadena-Bandrowskiego); tworzą obraz realistyczny, ale nie pozbawiony elementów ironicznych i groteskowych w charakterystyce postaci. Strug należał do grona pisarzy (m.in. Józef Wittlin i Stanisław Rembek) pokazujących wojnę jako immanentne zła oraz przyczynę nieszczęść ludzkich i społecznych okresu powojennego, skłaniając się przy tym wyraźnie w stronę poglądów pacyfistycznych: Odznaka za wierną służbę i zwłaszcza Mogiła nieznanego żołnierza, której bohater, kapitan Łazowski z powodu udziału w wojnie przeżywa wszelkie możliwe nieszczęścia wędrując przez ogarniętą rewolucją Rosję (ekranizacja Ryszarda Ordyńskiego, 1927) oraz trylogia Żółty krzyż (Tajemnica Renu, Bogowie Germanii, Ostatni film Evy Evard, również poświęcona absurdom i koszmarowi wojennych wydarzeń i ludzkiej egzystencji w wymiarze niemal, jak wówczas pisano, “metafizycznej nieodwołalności losu”. Wojna była też przyczyną wielkiego rozluźnienia moralnego, którego ofiarą padł bohater społeczno-obyczajowej w realiach, popularnej powieści Struga Fortuna kasjera Śpiewankiewicza (ekranizacja Michała Waszyńskiego pt. Niebezpieczny romans, 1930).
————–
Więcej w: Obraz literatury polskiej V, t. 3 (oprac. J. Rohoziński); S. Sandler Andrzej Strug wśród ludzi podziemnych, 1969; Wspomnienia o Andrzeju Strugu, zbior., oprac. S. Sandler, 1965; T. Drewnowski Dzieje jednego pocisku, w: Krytyka i giełda, 1969; Proza Andrzeja Struga, zbior., red. T. Bujnicki, 1981; A. Hutnikiewicz Trzy obrazy przedwiośnia niepodległości: Strug-Kaden-Żeromski, w: zbior. Literatura wobec niepodległości, oprac. A. Borycki, 1983; P. Kuncewicz, w: Agonia i nadzieja. Literatura polska od 1918, t. 1, 1993.
Fragm. „Leksykonu prozaików” Janusza Termera, wyd. Iskry, Warszawa 2001.
