Zmarł Roman Bratny (1921-2017)
Roman Bratny (właśc. R. Mularczyk) – ur. 5 VIII 1921 w Krakowie; prozaik, poeta, senarzysta i publicysta. W czasie okupacji działał w podziemiu kulturalnym; był współpracownikiem “Kuźni” i redaktorem mies. “Dźwigary”; działaczem organizacji “Miecz i Pług”, oficerem Armii Krajowej, uczestnikiem powstania warszawskiego, jeńcem niemieckich obozów wojennych. Po wojnie ukończył Akademię Nauk Politycznych w Warszawie, był redaktorem tyg. “Pokolenie” (1948-47), członkiem zespołu tyg. “Nowa Kultura” (1950-51) i tyg. “Kultura” (1963-71). Debiutował konspiracyjnym tomem wierszy Pogarda (1944).
Doświadczenia pokoleniowe, przeżycia wojenne i dramaty powojennych wyborów w nowej rzeczywistości politycznej oraz jej kolejne współczesne “zakręty” i przemiany to główne tematy opowiadań i powieści Bratnego, sygnalizowane często przez same ich tytuły (np. Życie raz jeszcze, Przeszło nie minęło, Ciągle wczoraj). Według opowiadania Szczęśliwi torturowani, mówiącego o losach oficera AK prześladowanego po powrocie do powojennej Polski z Anglii, postał film Powrót Jerzego Passendorfera, 1960 (z udziałem Andrzeja Łapickiego). Najpełniejszy wyraz problematyka wojennych i powojennych dylematów bohaterów prozy Bratnego znalazła w obszernej powieści Kolumbowie. Rocznik 20, opartej na fabularnych transpozycjach autentycznych wydarzeń i losów postaci z autorskiego pokolenia wojennego, młodych żołnierzy i podchorążych, którzy wprost ze szkolnej ławy trafiali do akowskiej konspiracji i brali potem udział w walkach powstania warszawskiego. Akcja tomu pierwszego – Śmierć po raz pierwszy toczy się w latach 1943-44, tomu drugiego – Śmierć po raz drugi w tragicznych miesiącach powstania warszawskiego, a tomu trzeciego – Życie po jego upadku w kraju, w hitlerowskich obozach jenieckich i na Zachodzie. Autor odtwarza klimat życia, postawy i zachowania swych dojrzewających życiowo bohaterów, biorących udział w tajnym nauczaniu, podziemnym życiu kulturalnym (m.in. pojawia się tu grupa młodych twórców związanych z pismem “Sztuka i Naród”, zwanym w powieści “Prawda i Naród”), jak i w akcjach dywersyjnych i bojowych Kedywu oraz czasie samego powstania, jenieckiej niewoli, jak i w okresie burzliwych dyskusji i pełnych dramatyzmu wyborów przyszłych dróg życiowych po klęsce, wkroczeniu Armi Czerwonej i związanych z tym nowych porządków politycznych. Jedni z bohaterów emigrują – jak tytułowy Kolumb, który zostaje potem nawet międzynarodowym biznesmenem, inni walczą zbrojnie z nową i wrogą im władzą komunistyczną – jak Zygmunt, jeszcze inni podejmują rozpaczliwe próby akceptacji tej rzeczywistości w imię jej “uczłowieczenia” (co czasami kończy śmiercią w wyniku bratobójczej walki – Jerzy) lub też szukają porozumienia z nową władzą za wszelką cenę w imię taktycznych rachub i aktualnych narodowych racji (Czarny Olo). Motywacja tych reakcji i wyborów ma w prozie Bratnego charakter przede wszystkim psychologiczno-emocjonalny (mający swe zasadnicze źródło w goryczy klęski i rozczarowania wobec małej aktywności i politycznej “zdrady” sojuszników z Zachodu). Wybór postawy zależny jest tutaj najczęściej od kontekstu przypadkowych zbiegów i nacisków okoliczności bardziej niż od teoretycznych, nadrzędnych ideowych przekonań. Kolumbowie mają formę z pogranicza epiki, reportażu, kroniki i publicystki. Całość powiązana jest wielowątkową fabułą, autentyzmem wydarzeń historycznych i ludzkich przeżyć, dramatyzmem losów przedstawicieli całej zbiorowości. Autor tworzy dynamicznie ułożoną mozaikę, obraz atmosfery i codziennych realiów okupacyjnych: życia ludzi i miasta, walki o przetrwanie. “Bratny jest skrótowy, plastyczny i dynamiczny zarazem, potrafi rzeczywiście wywrzeć wielkie wrażenie. Tło ideowe i polityczne nakreślone jest oszczędnie, acz, niestety, mocno tendencyjnie… Jest to być może najlepsza książka Bratnego, miejscami porywająca i mimo wszystkich ideowych wątpliwości czy rozmijania się z prawdą, odgrywa od ponad trzydziestu lat kluczową rolę w duchowej edukacji Polaków” (Piotr Kuncewicz). Powieść zdobyła powodzenie u czytelników (kilkanaście wznowień, tłumaczenia na wiele języków, lektura szkolna), została uznana za dzieło życia Bratnego. Jej wymowa ogólna, budziła od początku wiele dyskusji, sporów i kontrowersji, także po telewizyjnej ekranizacji Kolumbów (serial w reżyserii Janusza Morgensterna, 1970, z udziałem m.in. Jana Englerta, Karola Strasburgera i in.). Dodajy, że nie pozwolono mu dokonać ekranizacji tomu trzeciego, obejmująceo czas po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej. Tytuł Kolumbowie funkcjonuje w publicystyce i języku codziennym jako nazwa całego pokolenia młodzieży polskiej walczącej z okupantem niemieckim czasu drugiej wojny światowej.
Dalszy ciąg Kolumbów opisał Bratny w powieści Losy (także serial telewizyjny) mówiącej o późniejszych burzliwych losach karier politycznych i przypadków życiowych (uczuciowo-erotycznych komplikacji) byłych młodych powstańców warszawskich , pokazanych na przykładach czerpanych z życia trzech pokoleń powieściowej rodziny Janasów (lata 1945-1970). Problematyka wojennej przeszłości pojawia się we wszystkich niemal utworach pisarza jako kontrast lub tło dla współczesnych problemów społeczno-obyczajowych i politycznych, ukazywanych poprzez niemal reportażową, nierzadko kryminalno-sensacyjną w formie, emocjonalną i szybką, ostrą reakcję pisarza na aktualia i nastroje społeczne (Trzech w linii prostej), łączoną w ostatnich zwłaszcza latach z sugestywnymi efektami kpiny, żartu, nie przebierającej w środkach ostrej politycznej satyry, ironii czy chwytów groteski (np. Izba tonów i drwin, Czwartki ubogich, Koszenie pawi, Super Prezydent). Najwięcej polemik i burzliwych krytycznych opinii wzbudziała jego środowiskowa, z czasów „stanu wojennego”, powieść Rok w trumnie. Próbą nowego i szerszego spojrzenia na dwudziestowieczne dzieje Polski stała się autobiograficzna powieść Bratnego Anioł w butach z ostrogami (1996) ukazująca losy rodzinne na tle narodowej historii: od czasów legionowych po lata 80.
O twórczości Romana Bratnego posali m.in.: J. Sławiński Powieść o generacji Kolumbów, “Twórczość” 1957 nr 11/12; W. Nawrocki Bratny, Sylwetki Współczesnych Pisarzy Polskich, 1972; Z. Macużanka Roman Bratny, Portrety Współczesnych Pisarzy Polskich, 1982; P. Kuncewicz Agonia i nadzieja. Literatura polska od 1939, t. II 1993, t. IV, 1994.
(Z Leksykonu prozaików Janusza Termera, Iskry, 2001).
