Selim Chazbijewicz – Tatarzy na Litwie i w Polsce. Dzieje, kultura, tradycja, wojskowość (część V)

0
516

Selim Chazbijewicz

 

Tatarzy na Litwie i w Polsce. Dzieje, kultura, tradycja, wojskowość

 

Juliusz Kossak Taniec tatarski

Juliusz Kossak Taniec tatarski

 

 

Kultura, religia, asymilacja

W przeciągu sześciuset lat swego istnienia na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski , wytworzyli osiadli tu Tatarzy swoistą unikatową kulturę, będącą charakterystyczną wyłącznie dla tatarskich mieszkańców Rzeczypospolitej

 

Osadnictwo Tatarów w WXL i Koronie było dobrowolnym wyborem tej ludności. Arystokracja i szlachta tatarska otrzymywała przywileje stanowe, zrównujące ją pod względem społecznym ze szlachtą WXL i Korony, natomiast aż do końca istnienia dawnej Rzeczypospolitej nie miała prawa czynnego i biernego wyborczego, jako innowiercy niechrześcijanie. Osadnictwo jeńców tatarskich na Ukrainie, Wołyniu, Małopolsce nie pozostawiło po sobie trwałych śladów. Jeńcy ci, najczęściej chrzczeni w niewoli, bardzo szybko, tj. w drugim lub trzecim pokoleniu zatracali całkowicie swoje poczucie etnicznej odrębności. Natomiast osadnicy dobrowolni, najczęściej – polityczni uchodźcy – ciesząc się swobodami społecznymi i religijnymi – zachowali przez wieki poczucie tożsamości. Od wieku XVI ulegali jednakże stopniowej polonizacji, z biegiem lat przyjmując polski za język domowy. Od wieku XVIII można mówić o prawie całkowitej asymilacji językowej. Od tego czasu tożsamość ludności tatarskiej tworzona była przez religię islamu i szeroko rozumianą kulturę religijną, do tego stopnia, iż zaczęto nazwy Tatar i muzułmanin traktować synonimicznie. W pojęciu przeciętnym tej ludności bycie Tatarem oznaczało bycie muzułmaninem. Dopiero po 1945 roku, zwłaszcza w latach 80-tych, powoli zaczęto rozdzielać te pojęcia, z chwilą pojawienia się w Polsce muzułman nie będących Tatarami. W okresie wcześniejszym, przybysze nietatarscy, jak np. Turcy, Persowie, Czerkiesi, Azerbejdżanie lub Tatarzy nadwołżańscy czy krymscy, szybko asymilowali się z Tatarami polsko-litewskimi, nie tworząc osobnych skupisk czy grup społecznych.

Kultura polsko- litewskich Tatarów była syntezą kultury muzułmańskiego wschodu i kultury zachodnioeuropejskiej. Oddaleni od centrów kultury islamu, od żywego nurtu kultury tureckiej i krymsko tatarskiej, do jakiej przynależeli z racji swego etnicznego pochodzenia, bardzo często tworzyli substytuty islamskich form egzystencji i życia duchowego, które przez wieki istnienia nabrały cech trwałych zarówno w sferze duchowości jak i form kultury materialnej.

Na duchowość polskich Tatarów miał niewątpliwie wpływ wieloetniczny i wielokulturowy pejzaż Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zatraciwszy umiejętność posługiwania się językiem tatarskim od wieków XVI- XVII, a całkowicie od XVIII, tworzyli Tatarzy swoją tożsamość przede wszystkim poprzez pisaną przez siebie literaturę, w której tradycja islamu opisana była w języku polskim lub staro białoruskim w alfabecie arabskim . Literatura ta istniała w rękopiśmiennych książkach które tworzone były przez kopistów również ręcznie. Na temat literatury polsko- litewskich Tatarów zaczęło współcześnie powstawać obszerne już piśmiennictwo naukowe[1] .W religijnych  tekstach polsko-litewskich Tatarów można wyróżnić parę warstw językowych i kulturowych. Najstarszą warstwą językową był język czagatajski, używany w średniowieczu dialekt turecki który był językiem literackim Złotej Ordy. Następnie występuje język staro osmański, osmański, staro białoruski, polski. W warstwie fabularnej często używano wątków tematycznych z literatury złotoordyńskiej która z kolei kontynuowała wątki ogólnomuzułmańskie. Istniały też rózne rodzaje i gatunki tej literatury, funkcjonujące aż do połowy XX wieku. Tymi gatunkami były:

Tefsiry – nazwa ta wymawiana też była jako – tafisir lub też – tapsir – oznaczające w języku arabskim komentarze do Koranu, istniejące w kulturze muzułmańskiej w tym także tatarskich muzułmanów w Wielkim Księstwie Litewskim. U polsko- litewskich Tatarów były to rękopiśmienne książki stanowiące wytwór rękodzielnictwa, oprawne w skórę, często własnoręcznie przez kopistę wyprawioną, zawierające teksty Koranu pisane atramentem z szafranu, również wytworem własnego rzemiosła. Teksty Koranu pisane były w sposób linearny, zaś pod nimi, ukośnie komentarze i tłumaczenia, w języku polskim lub białoruskim alfabetem arabskim. Często na marginesach tych ksiąg znajdowały się napisy wskazujące na tłumaczenie z tekstu osmańskiego.

Tedżwidy-  były to podręczniki nauki czytania Koranu, zwierające wskazówki dotyczące intonacji, pauz, sposobów czytania, wokalizacji samogłosek, sposobów realizacji iloczasu, fonetycznych i muzycznych właściwości formy tekstu Koranu.

Kitaby – słowo – kitab – oznacza w języku arabskim książkę. W tym wypadku chodziło o zbiory różnorakiej treści, na kształt staropolskiego gatunku „ ogrodów”, zawierające literaturę religijną: umoralniające przypowieści, historie z życia proroka Muhammada, znane w świecie muzułmańskim jako osobny gatunek literacki – sirat, także opowieści o innych prorokach, legendy i podania religijne, wiersze, przepisy magiczne, dzieje władców tatarskich, objaśnienia dogmatów i zasad religii islamu, jak też modlitwy, lokalne przypowieści, lokalne legendy i historie. Kitab jest dużym rękopisem, często w formacie A4. Używane były też skróty, zwane półkitabem lub pólkitabkiem.[2]

Chamaił- w języku arabskim dosłownie oznacza – „ to, co się nosi przy sobie”. Były to modlitewniki zawierające najczęściej odmawiane modlitwy, ich pięciokrotny porządek dzienny, modlitwy proszalne i błagalne , zwane z arabska – dua, co polsko-litewscy Tatarzy wymawiali w zeslawizowanej formie – duaja, duajka w tym ostatnim przypadku jako zdrobnienie. W chamaiłach zwarte były również objaśnienie religijnych obrządków, opisy procedur rytu religijnego zwłaszcza tych codziennych, najbardziej popularnych ale też ślubu, pogrzebu, nadania imienia dziecku, a także inne informacje dotyczące praktyki religijnej dnia codziennego. Chamaił mógł również zawierać kalendarz, magiczne przepisy lecznicze, wykaz „ dni niechciowych” czyli feralnych, senniki. Język tych tekstów był przeważnie polski lub białoruski jeśli chodzi o objaśnienia i komentarze oraz opisy oraz czagatajski, staroosmański,lub arabski w wypadku modlitw i innych stricte rytualnych tekstów[3]. Jak stąd widać, dużej różnicy pomiędzy chamaiłem a kitabem nie było, w tym pierwszym nie było legend, podań i mitów, był też mniej obszerny, podręczny, zgodnie z nazwą. Istniały też tzw. chamaiły mollińskie, do użytku imamów czyli duchownych, zawierające przede wszystkim dokładny opis i porządek rytualnych procedur i towarzyszące im  teksty modlitw.

Jeszcze osobnym gatunkiem czy też podgatunkiem chamaiłu był chamaił fałdżejski  używany przez fałdżejów czyli wróżbiarzy, znachorów, „ szamanów” którzy funkcjonowali w środowisku polsko- litewskich Tatarów aż do II połowy XX wieku. Nazwa pochodzi od arabskiego słowa fal’ oznaczającego wróżbę, z dodaną końcówką dży oznaczającą im.in. cechę. Polsko-litewscy Tatarzy wymawiali to w zeslawizowanej formie – dżej[4]. Tego typu – chamaił fałdżejski – używany był jako podręcznik magii i wrózbiarstwa. Znajdowały się tam m.in. rytuały ornitomancji, przepisy magiczno-lecznicze, rytuały „odczyniania” chorób psychicznych, sprowadzania deszczu, itp.[5] Piśmiennictwo polsko- litewskich Tatarów oscylowało między tradycjami literatury ludowej i wysokiej, będąc dla grupy etnicznej nie tylko substytutem utraconego folkloru językowego ale i swoistym systemem edukacji i przekazywania pokoleniowej pamięci a co za tym idzie ważnym ośrodkiem samoidentyfikacji etnicznej i religijnej[6]. Ostatnim gatunkiem tej literatury są duałary, wymawiane też jako dała wary. Były to zwoje z pergaminu, pisane atramentem z szafranu które wkładało się zmarłym do grobu. Zwoje te, liczyły do trzech metrów długości o szerokości około 10- 20 cm. Mniejszy zestaw modlitw nosiło się przy sobie, na piersi, w woreczku ze skóry, zwinięte najczęściej „ w harmonijkę”. Stąd popularna nazwa „ hramatka” nadawana przez ludność tatarską tym religijnym talizmanom. W wielu sytuacjach widoczne są pozostałości dawnych szamańskich wierzeń i praktyk które uzyskały „sankcję” islamską, podobnie jak to miało miejsce w praktykach tureckich sufich, zwłaszcza szkoły hurufije i jesewijje oraz bektaszi[7].

W wieku XIX zaczęła rozwijać się literatura drukowana, tworzona prze polsko- litewskich Tatarów. Była to twórczość przede wszystkim prozatorska związana z tradycją i dziejami wspólnoty etnicznej. Zdarzały się również próby historyczne, mniej lub bardziej oparte na legendach opisy dziejów Tatarów w Polsce i na Litwie[8]. Warto tu koniecznie odnotować dziełko wydane w roku 1830 przez Józefa Sobolewskiego[9], polskiego Tatara, sędziego z zawodu, będące pierwszym drukowanym świadectwem i co ważniejsze zachowanym [10]świadomości etnicznej i religijnej Tatarów polsko- litewskich. Rozwój tatarskiego piśmiennictwa i ruchu intelektualnego skupiającego się na badaniu własnej przeszłości i określeniu miejsca we współczesności wiązać należy z działalnością wydawniczą i organizatorską wspomnianych już wcześniej braci Olgierda i Leona Najman Mirza Kryczyńskich a także eseistyką tego ostatniego. Wspomniane już w tym tekście wydawnictwo „Rocznik Tatarski” było podstawą tego etnicznego renesansu przerwanego przez wybuch II wojny światowej.

 

[1] Na temat literatury rękopiśmiennej polsko-litewskich Tatarów: Jakub Szynkiewicz, Literatura religijna Tatarów litewskich i jej pochodzenie, „Rocznik Tatarski”, t.2, Zamość 1935, s. 138-145; Andrzej Drozd, Nowe odkrycia w badaniach nad piśmiennictwem tatarskim, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.2, Gdańsk 1994, s.206-218; tenże, Rękopisy tatarskie w zbiorach londyńskich, tamże, s.38-55; tenże, Sultan Dua (Świąteczna modlitwa za sułtanów), tamże, s.193-206; Selim Chazbijewicz, Kultura religijna Tatarów polskich, tamże, s.66-89; Andrzej Drozd, Zastosowanie pisma arabskiego do zapisu tekstów polskich, [w:] Plenas Arabum Domos. Materiały IV Ogólnopolskiej Konferencji Arabistycznej, Warszawa 25-26 marca 1993, pod red. M. Dziekana, Warszawa 1994, s. 75-93; tenże , Arabskie teksty liturgiczne w przekładzie na język polski, Warszawa 1999; Czesław Łapicz, Kitab Tatarów litewsko-polskich. Paleografia, grafia, język, Toruń 1996; A. K. Antonowicz, Biełarusskije teksty pisannyje arabskim pis’mom i ich grafiko- ortograficzeskaja sistiema, Wilno 1968; Jan Stankiewicz, Biełaruskija musul’manie i biełaruskaja literatura arabskim pis’mom, Wilno 1933; Rukopisi biełorusskich Tatar konca XVII- naczała XX wieka iż kolliekcji Central’noj Naucznoj Bibliotieki imieni Jakuba Kołasa Nacjonal’noj Akademii Nauk Biełarusi, Minsk 2003; Rukapisnyja i drukawanyja knigi biełaruskich Tatar. Katałog wystawy ( Da 600- goddzja tatarskaga osadnictwa na Biełarusi), Mińsk 1997; Galina Miszkiniene, Driewniejszije rukopisi litowskich Tatar( grafika, transliteracja, pieriewod. Struktura i sodierżanije tiekstow). Ucziebno- mietodiczieskoje posobije, Wilno 2001; Galina Miszkiniene, Sigita Namawicziutie, Jekatierina Pokrowskaja, Ktałog arabskoalfawitnych rukopisiej litowskich Tatar, Wilno 2005; Maciej Konopacki, Piśmiennictwo Tatarów polsko- litewskich w nauce polskiej i obcej, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 3(59), Warszawa 1966, s.193-205; Selim Chazbijewicz, Literatura polsko-litewskich Tatarów wyrazem syntezy kultury muzułmańskiej i wschodnioeuropejskiej, [w:] O dialogu kultur wspólnot kresowych, Rzeszów 1998, s. 223-235; tenże, Piśmiennictwo Tatarów litewskich ( Zarys problematyki), [w:] Życie literackie i literatura w Wilnie XIX- XX wieku, Kraków 2000, s. 282-289; tenże, Tatarzy a kultura polska- tradycja osobnej jakości, [w:] Swoistości cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne, pod red. A. Chodubskiego, Toruń 1997, s. 47-61; tenże, Kultura literacka Tatarów polskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. 2, Gdańsk 1994, s. 66-89; Henryk Jankowski, A polish- tatar Zikier, „Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung.”, t.XLVIII(3), s. 405-420; Czesław Łapicz, Henryk Jankowski, Klucze do Raju. Kitab Tatarów litewsko- polskich, Warszawa 2000; Peter Suter, Alfurkan tatarski. Der litauisch- tatarische Koran- Tefsir, Koln 2004; Selim Chazbijewicz, Książka polsko- litewskich Tatarów i jej rola w kształtowaniu samoświadomości etnicznej, [w:] Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Lublin 16-18 listopada 2004, Lublin 2005, s. 59-69; tenże, Polszczyzna północnokresowa językiem Tatarów polsko- litewskich, „Acta Baltico- Slavica”, t.24, Warszawa 1999, s. 263-271.

[2] Ali Woronowicz, Kitab Tatarów litewskich i jego zawartość, „Rocznik Tatarski”, t. 2, Zamość 1935, s.376-395.

[3] Marek M. Dziekan, Chamaił Aleksandrowicza, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.4, Gdańsk 1997, s. 27-45.

[4] Ali Woronowicz, Szczątki językowe Tatarów litewskich, „Rocznik Tatarski”, t.2, Zamość 1935, s.351-368.

[5] Andrzej Drozd, Ornitomancja Tatarów polskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.2, Gdańsk 1994, s. 25-38; Stanisław Szachno- Romanowicz, Płanetne daławary Tatarów polskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.4, Gdańsk 1977, s.7-27; Mustafa Aleksandrowicz, Legendy, znachorstwo, wróżby i gusła ludu muzułmańskiego w Polsce, „Rocznik Tatarski”, t.2, Zamość 1935, s.368-376.

[6] Selim Chazbijewicz, Książka  polsko- litewskich Tatarów i jej rola w kształtowaniu samoświadomości etnicznej, op.cit., 69.

[7] Selim Chazbijewicz, Tradycje sufizmu wśród Tatarów polsko-litewskich, „ Życie Muzułmańskie”, nr 2, Gdańsk 1987, s.6-11.

[8] O Muślimach litewskich. Z notat i przekładów litewskiego Tatara Macieja Tuhana- Baranowskiego, wydanie pośmiertne Antoniego Krumana, Warszawa 1896; Maciej Tuhan – Baranowski, Historia narodu litewsko- tatarskiego w tłumaczeniu i z przedmową Matiasa Tuhan Beka, oprac. Tamara Bairaszeuskaite, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. 4, Gdańsk 1997, s. 253-271.

[9] Józef Sobolewski, Wykład wiary mahometańskiej czyli islamskiej, Wilno 1830.

[10] Nie zachowało się dzieło drukowane z XVII wieku, pt. „Apologia Tatarów”, pisane przez Jakuba Azulewicza jako odpowiedź na pamflet antytatarski, powstały na gruncie kontrrermacji pt. „Alfurkan tatarski” niejakiego Piotra Czeżowskiego wydany na początku XVII w.

Reklama

ZOSTAW ODPOWIEDŹ

Please enter your comment!
Proszę wprowadź nazwisko