Selim Chazbijewicz
Tatarzy na Litwie i w Polsce. Dzieje, kultura, tradycja, wojskowość
Juliusz Kossak Taniec tatarski
Kultura, religia, asymilacja
W przeciągu sześciuset lat swego istnienia na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego i Polski , wytworzyli osiadli tu Tatarzy swoistą unikatową kulturę, będącą charakterystyczną wyłącznie dla tatarskich mieszkańców Rzeczypospolitej
Osadnictwo Tatarów w WXL i Koronie było dobrowolnym wyborem tej ludności. Arystokracja i szlachta tatarska otrzymywała przywileje stanowe, zrównujące ją pod względem społecznym ze szlachtą WXL i Korony, natomiast aż do końca istnienia dawnej Rzeczypospolitej nie miała prawa czynnego i biernego wyborczego, jako innowiercy niechrześcijanie. Osadnictwo jeńców tatarskich na Ukrainie, Wołyniu, Małopolsce nie pozostawiło po sobie trwałych śladów. Jeńcy ci, najczęściej chrzczeni w niewoli, bardzo szybko, tj. w drugim lub trzecim pokoleniu zatracali całkowicie swoje poczucie etnicznej odrębności. Natomiast osadnicy dobrowolni, najczęściej – polityczni uchodźcy – ciesząc się swobodami społecznymi i religijnymi – zachowali przez wieki poczucie tożsamości. Od wieku XVI ulegali jednakże stopniowej polonizacji, z biegiem lat przyjmując polski za język domowy. Od wieku XVIII można mówić o prawie całkowitej asymilacji językowej. Od tego czasu tożsamość ludności tatarskiej tworzona była przez religię islamu i szeroko rozumianą kulturę religijną, do tego stopnia, iż zaczęto nazwy Tatar i muzułmanin traktować synonimicznie. W pojęciu przeciętnym tej ludności bycie Tatarem oznaczało bycie muzułmaninem. Dopiero po 1945 roku, zwłaszcza w latach 80-tych, powoli zaczęto rozdzielać te pojęcia, z chwilą pojawienia się w Polsce muzułman nie będących Tatarami. W okresie wcześniejszym, przybysze nietatarscy, jak np. Turcy, Persowie, Czerkiesi, Azerbejdżanie lub Tatarzy nadwołżańscy czy krymscy, szybko asymilowali się z Tatarami polsko-litewskimi, nie tworząc osobnych skupisk czy grup społecznych.
Kultura polsko- litewskich Tatarów była syntezą kultury muzułmańskiego wschodu i kultury zachodnioeuropejskiej. Oddaleni od centrów kultury islamu, od żywego nurtu kultury tureckiej i krymsko tatarskiej, do jakiej przynależeli z racji swego etnicznego pochodzenia, bardzo często tworzyli substytuty islamskich form egzystencji i życia duchowego, które przez wieki istnienia nabrały cech trwałych zarówno w sferze duchowości jak i form kultury materialnej.
Na duchowość polskich Tatarów miał niewątpliwie wpływ wieloetniczny i wielokulturowy pejzaż Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zatraciwszy umiejętność posługiwania się językiem tatarskim od wieków XVI- XVII, a całkowicie od XVIII, tworzyli Tatarzy swoją tożsamość przede wszystkim poprzez pisaną przez siebie literaturę, w której tradycja islamu opisana była w języku polskim lub staro białoruskim w alfabecie arabskim . Literatura ta istniała w rękopiśmiennych książkach które tworzone były przez kopistów również ręcznie. Na temat literatury polsko- litewskich Tatarów zaczęło współcześnie powstawać obszerne już piśmiennictwo naukowe[1] .W religijnych tekstach polsko-litewskich Tatarów można wyróżnić parę warstw językowych i kulturowych. Najstarszą warstwą językową był język czagatajski, używany w średniowieczu dialekt turecki który był językiem literackim Złotej Ordy. Następnie występuje język staro osmański, osmański, staro białoruski, polski. W warstwie fabularnej często używano wątków tematycznych z literatury złotoordyńskiej która z kolei kontynuowała wątki ogólnomuzułmańskie. Istniały też rózne rodzaje i gatunki tej literatury, funkcjonujące aż do połowy XX wieku. Tymi gatunkami były:
Tefsiry – nazwa ta wymawiana też była jako – tafisir lub też – tapsir – oznaczające w języku arabskim komentarze do Koranu, istniejące w kulturze muzułmańskiej w tym także tatarskich muzułmanów w Wielkim Księstwie Litewskim. U polsko- litewskich Tatarów były to rękopiśmienne książki stanowiące wytwór rękodzielnictwa, oprawne w skórę, często własnoręcznie przez kopistę wyprawioną, zawierające teksty Koranu pisane atramentem z szafranu, również wytworem własnego rzemiosła. Teksty Koranu pisane były w sposób linearny, zaś pod nimi, ukośnie komentarze i tłumaczenia, w języku polskim lub białoruskim alfabetem arabskim. Często na marginesach tych ksiąg znajdowały się napisy wskazujące na tłumaczenie z tekstu osmańskiego.
Tedżwidy- były to podręczniki nauki czytania Koranu, zwierające wskazówki dotyczące intonacji, pauz, sposobów czytania, wokalizacji samogłosek, sposobów realizacji iloczasu, fonetycznych i muzycznych właściwości formy tekstu Koranu.
Kitaby – słowo – kitab – oznacza w języku arabskim książkę. W tym wypadku chodziło o zbiory różnorakiej treści, na kształt staropolskiego gatunku „ ogrodów”, zawierające literaturę religijną: umoralniające przypowieści, historie z życia proroka Muhammada, znane w świecie muzułmańskim jako osobny gatunek literacki – sirat, także opowieści o innych prorokach, legendy i podania religijne, wiersze, przepisy magiczne, dzieje władców tatarskich, objaśnienia dogmatów i zasad religii islamu, jak też modlitwy, lokalne przypowieści, lokalne legendy i historie. Kitab jest dużym rękopisem, często w formacie A4. Używane były też skróty, zwane półkitabem lub pólkitabkiem.[2]
Chamaił- w języku arabskim dosłownie oznacza – „ to, co się nosi przy sobie”. Były to modlitewniki zawierające najczęściej odmawiane modlitwy, ich pięciokrotny porządek dzienny, modlitwy proszalne i błagalne , zwane z arabska – dua, co polsko-litewscy Tatarzy wymawiali w zeslawizowanej formie – duaja, duajka w tym ostatnim przypadku jako zdrobnienie. W chamaiłach zwarte były również objaśnienie religijnych obrządków, opisy procedur rytu religijnego zwłaszcza tych codziennych, najbardziej popularnych ale też ślubu, pogrzebu, nadania imienia dziecku, a także inne informacje dotyczące praktyki religijnej dnia codziennego. Chamaił mógł również zawierać kalendarz, magiczne przepisy lecznicze, wykaz „ dni niechciowych” czyli feralnych, senniki. Język tych tekstów był przeważnie polski lub białoruski jeśli chodzi o objaśnienia i komentarze oraz opisy oraz czagatajski, staroosmański,lub arabski w wypadku modlitw i innych stricte rytualnych tekstów[3]. Jak stąd widać, dużej różnicy pomiędzy chamaiłem a kitabem nie było, w tym pierwszym nie było legend, podań i mitów, był też mniej obszerny, podręczny, zgodnie z nazwą. Istniały też tzw. chamaiły mollińskie, do użytku imamów czyli duchownych, zawierające przede wszystkim dokładny opis i porządek rytualnych procedur i towarzyszące im teksty modlitw.
Jeszcze osobnym gatunkiem czy też podgatunkiem chamaiłu był chamaił fałdżejski używany przez fałdżejów czyli wróżbiarzy, znachorów, „ szamanów” którzy funkcjonowali w środowisku polsko- litewskich Tatarów aż do II połowy XX wieku. Nazwa pochodzi od arabskiego słowa fal’ oznaczającego wróżbę, z dodaną końcówką dży oznaczającą im.in. cechę. Polsko-litewscy Tatarzy wymawiali to w zeslawizowanej formie – dżej[4]. Tego typu – chamaił fałdżejski – używany był jako podręcznik magii i wrózbiarstwa. Znajdowały się tam m.in. rytuały ornitomancji, przepisy magiczno-lecznicze, rytuały „odczyniania” chorób psychicznych, sprowadzania deszczu, itp.[5] Piśmiennictwo polsko- litewskich Tatarów oscylowało między tradycjami literatury ludowej i wysokiej, będąc dla grupy etnicznej nie tylko substytutem utraconego folkloru językowego ale i swoistym systemem edukacji i przekazywania pokoleniowej pamięci a co za tym idzie ważnym ośrodkiem samoidentyfikacji etnicznej i religijnej[6]. Ostatnim gatunkiem tej literatury są duałary, wymawiane też jako dała wary. Były to zwoje z pergaminu, pisane atramentem z szafranu które wkładało się zmarłym do grobu. Zwoje te, liczyły do trzech metrów długości o szerokości około 10- 20 cm. Mniejszy zestaw modlitw nosiło się przy sobie, na piersi, w woreczku ze skóry, zwinięte najczęściej „ w harmonijkę”. Stąd popularna nazwa „ hramatka” nadawana przez ludność tatarską tym religijnym talizmanom. W wielu sytuacjach widoczne są pozostałości dawnych szamańskich wierzeń i praktyk które uzyskały „sankcję” islamską, podobnie jak to miało miejsce w praktykach tureckich sufich, zwłaszcza szkoły hurufije i jesewijje oraz bektaszi[7].
W wieku XIX zaczęła rozwijać się literatura drukowana, tworzona prze polsko- litewskich Tatarów. Była to twórczość przede wszystkim prozatorska związana z tradycją i dziejami wspólnoty etnicznej. Zdarzały się również próby historyczne, mniej lub bardziej oparte na legendach opisy dziejów Tatarów w Polsce i na Litwie[8]. Warto tu koniecznie odnotować dziełko wydane w roku 1830 przez Józefa Sobolewskiego[9], polskiego Tatara, sędziego z zawodu, będące pierwszym drukowanym świadectwem i co ważniejsze zachowanym [10]świadomości etnicznej i religijnej Tatarów polsko- litewskich. Rozwój tatarskiego piśmiennictwa i ruchu intelektualnego skupiającego się na badaniu własnej przeszłości i określeniu miejsca we współczesności wiązać należy z działalnością wydawniczą i organizatorską wspomnianych już wcześniej braci Olgierda i Leona Najman Mirza Kryczyńskich a także eseistyką tego ostatniego. Wspomniane już w tym tekście wydawnictwo „Rocznik Tatarski” było podstawą tego etnicznego renesansu przerwanego przez wybuch II wojny światowej.
[1] Na temat literatury rękopiśmiennej polsko-litewskich Tatarów: Jakub Szynkiewicz, Literatura religijna Tatarów litewskich i jej pochodzenie, „Rocznik Tatarski”, t.2, Zamość 1935, s. 138-145; Andrzej Drozd, Nowe odkrycia w badaniach nad piśmiennictwem tatarskim, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.2, Gdańsk 1994, s.206-218; tenże, Rękopisy tatarskie w zbiorach londyńskich, tamże, s.38-55; tenże, Sultan Dua (Świąteczna modlitwa za sułtanów), tamże, s.193-206; Selim Chazbijewicz, Kultura religijna Tatarów polskich, tamże, s.66-89; Andrzej Drozd, Zastosowanie pisma arabskiego do zapisu tekstów polskich, [w:] Plenas Arabum Domos. Materiały IV Ogólnopolskiej Konferencji Arabistycznej, Warszawa 25-26 marca 1993, pod red. M. Dziekana, Warszawa 1994, s. 75-93; tenże , Arabskie teksty liturgiczne w przekładzie na język polski, Warszawa 1999; Czesław Łapicz, Kitab Tatarów litewsko-polskich. Paleografia, grafia, język, Toruń 1996; A. K. Antonowicz, Biełarusskije teksty pisannyje arabskim pis’mom i ich grafiko- ortograficzeskaja sistiema, Wilno 1968; Jan Stankiewicz, Biełaruskija musul’manie i biełaruskaja literatura arabskim pis’mom, Wilno 1933; Rukopisi biełorusskich Tatar konca XVII- naczała XX wieka iż kolliekcji Central’noj Naucznoj Bibliotieki imieni Jakuba Kołasa Nacjonal’noj Akademii Nauk Biełarusi, Minsk 2003; Rukapisnyja i drukawanyja knigi biełaruskich Tatar. Katałog wystawy ( Da 600- goddzja tatarskaga osadnictwa na Biełarusi), Mińsk 1997; Galina Miszkiniene, Driewniejszije rukopisi litowskich Tatar( grafika, transliteracja, pieriewod. Struktura i sodierżanije tiekstow). Ucziebno- mietodiczieskoje posobije, Wilno 2001; Galina Miszkiniene, Sigita Namawicziutie, Jekatierina Pokrowskaja, Ktałog arabskoalfawitnych rukopisiej litowskich Tatar, Wilno 2005; Maciej Konopacki, Piśmiennictwo Tatarów polsko- litewskich w nauce polskiej i obcej, „Przegląd Orientalistyczny”, nr 3(59), Warszawa 1966, s.193-205; Selim Chazbijewicz, Literatura polsko-litewskich Tatarów wyrazem syntezy kultury muzułmańskiej i wschodnioeuropejskiej, [w:] O dialogu kultur wspólnot kresowych, Rzeszów 1998, s. 223-235; tenże, Piśmiennictwo Tatarów litewskich ( Zarys problematyki), [w:] Życie literackie i literatura w Wilnie XIX- XX wieku, Kraków 2000, s. 282-289; tenże, Tatarzy a kultura polska- tradycja osobnej jakości, [w:] Swoistości cywilizacyjne, kwestie narodowościowe i polonijne, pod red. A. Chodubskiego, Toruń 1997, s. 47-61; tenże, Kultura literacka Tatarów polskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. 2, Gdańsk 1994, s. 66-89; Henryk Jankowski, A polish- tatar Zikier, „Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung.”, t.XLVIII(3), s. 405-420; Czesław Łapicz, Henryk Jankowski, Klucze do Raju. Kitab Tatarów litewsko- polskich, Warszawa 2000; Peter Suter, Alfurkan tatarski. Der litauisch- tatarische Koran- Tefsir, Koln 2004; Selim Chazbijewicz, Książka polsko- litewskich Tatarów i jej rola w kształtowaniu samoświadomości etnicznej, [w:] Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, Lublin 16-18 listopada 2004, Lublin 2005, s. 59-69; tenże, Polszczyzna północnokresowa językiem Tatarów polsko- litewskich, „Acta Baltico- Slavica”, t.24, Warszawa 1999, s. 263-271.
[2] Ali Woronowicz, Kitab Tatarów litewskich i jego zawartość, „Rocznik Tatarski”, t. 2, Zamość 1935, s.376-395.
[3] Marek M. Dziekan, Chamaił Aleksandrowicza, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.4, Gdańsk 1997, s. 27-45.
[4] Ali Woronowicz, Szczątki językowe Tatarów litewskich, „Rocznik Tatarski”, t.2, Zamość 1935, s.351-368.
[5] Andrzej Drozd, Ornitomancja Tatarów polskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.2, Gdańsk 1994, s. 25-38; Stanisław Szachno- Romanowicz, Płanetne daławary Tatarów polskich, „Rocznik Tatarów Polskich”, t.4, Gdańsk 1977, s.7-27; Mustafa Aleksandrowicz, Legendy, znachorstwo, wróżby i gusła ludu muzułmańskiego w Polsce, „Rocznik Tatarski”, t.2, Zamość 1935, s.368-376.
[6] Selim Chazbijewicz, Książka polsko- litewskich Tatarów i jej rola w kształtowaniu samoświadomości etnicznej, op.cit., 69.
[7] Selim Chazbijewicz, Tradycje sufizmu wśród Tatarów polsko-litewskich, „ Życie Muzułmańskie”, nr 2, Gdańsk 1987, s.6-11.
[8] O Muślimach litewskich. Z notat i przekładów litewskiego Tatara Macieja Tuhana- Baranowskiego, wydanie pośmiertne Antoniego Krumana, Warszawa 1896; Maciej Tuhan – Baranowski, Historia narodu litewsko- tatarskiego w tłumaczeniu i z przedmową Matiasa Tuhan Beka, oprac. Tamara Bairaszeuskaite, „Rocznik Tatarów Polskich”, t. 4, Gdańsk 1997, s. 253-271.
[9] Józef Sobolewski, Wykład wiary mahometańskiej czyli islamskiej, Wilno 1830.
[10] Nie zachowało się dzieło drukowane z XVII wieku, pt. „Apologia Tatarów”, pisane przez Jakuba Azulewicza jako odpowiedź na pamflet antytatarski, powstały na gruncie kontrrermacji pt. „Alfurkan tatarski” niejakiego Piotra Czeżowskiego wydany na początku XVII w.
