Jan Orłowski
Powieść „Quo vadis” Sienkiewicza w rosyjskim życiu muzycznym
Szczyt rozgłosu literackiego Henryka Sienkiewicza w Rosji przypadł na początek XX wieku, zwłaszcza zaś na lata po przyznaniu pisarzowi literackiej nagrody Nobla w 1905 roku. O poczytności w tym kraju pisarstwa autora Potopu świadczyć może fakt, iż w roku 1914 czytelnicy popularnego moskiewskiego tygodnika „Wokrug swieta” otrzymali „jako premie kompletne, złożone z 36 tomów, wydanie dzieł Sienkiewicza1. Szczególnym uznaniem wśród czytelników, krytyków i wydawców rosyjskich cieszyła się Sienkiewiczowska powieść Quo vadis, która – jak wynika z ustaleń rosyjskiej polonistki Jeleny Cybienko – doczekała się w Rosji w latach 1896-1917 aż trzydziestu siedmiu wydań w siedmiu różnych przekładach2.
Jednak znaczenie Quo vadis w Rosji polegało nie tylko na wyjątkowym powodzeniu wśród czytelników. Owo sławne dzieło polskiego pisarza miało bardzo wyraźne inspirujące oddziaływanie na rozwój życia kulturalnego w ówczesnej Rosji, co wskutek wielu zawirowań dziejowych nie jest do dnia dzisiejszego w pełni dostrzegane. Ze zrozumiałych powodów może najpełniej (chociaż nie do końca) rozpoznana jest obecność motywów twórczości Sienkiewicza w literaturze rosyjskiej – zwłaszcza w poezji i w powieściach historycznych. Uwidoczniło się to m. in. w podejmowaniu przez wielu twórców tematyki z życia i męczeństwa pierwszych chrześcijan w starożytnym Rzymie za panowania Nerona.
Powieść Quo vadis dość wcześnie (w wydaniu książkowym ukazała się w roku 1896 w Krakowie) wpisała się w polskie i rosyjskie życie teatralne. Jej przeróbki dramatyczne już od roku 1898 wystawiano w Łodzi, Warszawie, Poznaniu, Lublinie, Płocku, Kielcach, Lwowie i Krakowie3. Najbardziej znaną przeróbkę autorstwa Jamesa Barretta, zatytułowaną Lygia, wydano w polskim przekładzie w Krakowie w 1901 roku4. Ową sceniczną adaptację tej powieści wystawiano też w USA, w Paryżu i w Rosji. Jeden z teatrów rosyjskich odegrał ją w grudniu 1902 roku podczas występów gościnnych w Warszawie5.
Wystawiona w Rosji sceniczna adaptacja Quo vadis autorstwa Jamesa Barretta zachęciła – jak należy się domyślać – kilku literatów do stworzenia rosyjskich przeróbek dramatycznych tej powieści. O ich licznych inscenizacjach w teatrach rosyjskich pisała w swoim czasie Jelena Cybienko we wspomnianym już artykule Powieść Henryka Sienkiewicza „Quo vadis” a czytelnicy rosyjscy.
Jedną z bardziej znanych rosyjskich przeróbek tego dzieła, zatytułowaną Od mroku do światłości, stworzył w roku 1901 zapomniany dziś literat Franciszek Dombrowski (żył w latach 1857-1909), który był równocześnie tłumaczem nie tylko Quo vadis, ale też i wielu innych powieści i nowel Sienkiewicza. Autor dramatu Od mroku do światłości podpisywał swoje utwory nazwiskiem Franc Dombrowskij, pochodził z osiadłej na Białorusi polskiej rodziny szlacheckiej (posługiwał się niekiedy pseudonimem F. Białorus) a jego nazwisko brzmiało zapewne Franciszek Dąbrowski.
Pisarze rosyjscy, którzy szukali twórczej inspiracji w Quo vadis, najczęściej podejmowali wątek fabularny miłości i dobrowolnej śmierci Petroniusza i jego pięknej niewolnicy Eunice. Odmiennie potraktował Sienkiewiczowski pierwowzór Franciszek Dombrowski, który w swoim dramacie nie pomijał innych ważnych wątków i postaci powieściowych. W swoim dziele Od mroku do światłości stworzył barwne widowisko historyczne „z epilogiem, śpiewem i tańcami”6. W tym jego utworze ważną rolę odgrywały dynamiczne sceny zbiorowe, w których uczestniczyły westalki, nimfy, niewolnice, bachantki oraz muzykanci gladiatorzy. Podobne sceny – jak wiadomo – znajdują się też i w powieści Sienkiewicza, w opisach wyuzdanych uczt w pałacu Nerona.
Przeniesienie werbalnej powieściowej narracji Quo vadis na deski sceniczne odbywało się zwykle z odpowiednią oprawą muzyczną, co wyraźnie wystąpiło w dramacie Od mroku do światłości Dombrowskiego, a zapewne też i w innych inscenizacjach tej powieści Sienkiewicza. W ten sposób owo dzieło oddziaływało na rozwój sztuki muzycznej, zresztą nie tylko w Rosji.
Związki Quo vadis z muzyką rosyjską „srebrnego wieku” ujawniły się zwłaszcza w balecie rosyjskim, który w owym okresie osiągnął najwyższy poziom światowy (nie bez udziału polskich tancerzy o tak znanych nazwiskach jak Wacław Niżyński, Bronisława Niżyńska, Matylda Krzesińska).
W roku 1907 głośny baletmistrz Michaił Fokin wystawił na głównej scenie Petersburga z Teatrze Maryjskim dwa balety: Eunice, balet osnuty na motywach Quo vadis z muzyką kompozytora A. Szczerbaczewa oraz widowisko baletowe pt. Chopiniana (instrumentacji fortepianowej muzyki Chopina dokonał znany kompozytor Aleksander Głazunow). Eunice według scenariusza Fokina była jednoaktowym baletem, opartym na jednym tylko motywie – wielkiej miłości owej niewolnicy do swego pana, którym był epikurejczyk Petroniusz, poszukujący w życiu przyjemności i piękna. W balecie Eunice (tytuł wersji rosyjskiej brzmiał Ewnika) partię tej bohaterki tańczyła Matylda Krzesińska. Balet ten wznowiono jeszcze w Teatrze Maryjskim w roku 1908 (w roli Eunice wystąpiła wtedy Anna Pawłowa) i w 1909, ale budził on wtedy już mniejsze zainteresowanie publiczności. Dochód z przedstawień owych baletów Michaiła Fokina przeznaczony był na cel dobroczynny, na wsparcie dzieci zagrożonych przemocą.
Na motywach powieści Quo vadis osnuty został też balet pt, Eunice i Petroniusz, złożony z dwóch aktów w trzech odsłonach. Autorem scenariusza był Aleksander Gorski, który posłużył się w tym balecie muzyką Chopina, uznając ją za najbardziej odpowiednią do Sienkiewiczowskiej opowieści o miłości Petroniusza i Eunice. O wyborze muzyki Chopina do owego baletu tak pisał Gorski:
Wyobrażając cudowną muzykę „Eunice i Petroniusza”, przepełnioną bezgraniczną czułością, wyobrażając dom Petroniusza, przesycony zapachem fiołków, pełen piękna i wykwintu, wyobrażając piękne, pełne wzniosłości i szlachetności uczucia ludzi takich jak my, choć spowitych w togi – czyich melodii można użyć jako akompaniamentu – czyż w muzyce Chopina tego wszystkiego się nie wyczuwa? Odpowiadam: tak! W niej wszystko to się czuje!…7
Premiera tego baletu odbyła się w Teatrze Wielkim w Moskwie 8 grudnia 1915 roku. Instrumentacja muzyki Chopina była dziełem kompozytora i skrzypka Andrieja Arendsa (był Duńczykiem z pochodzenia), partię taneczną Eunice wykonywała Jekatierina Gielcer, zaś w rolę Petroniusza wcielił się tancerz Michaił Mordkin. Balet ten, ale już w innej obsadzie, wznowiono w tym samym teatrze 19 maja 1922 roku, w siedem lat po premierze.
Balet Gorskiego Eunice i Petroniusz wyrósł więc ze źródeł twórczości dwóch wielkich geniuszy polskiej kultury – Chopina i Sienkiewicza, którzy w ówczesnej Rosji cieszyli się zasłużonym uznaniem.
Powieść Quo vadis w szczytowej fazie swojej popularności po roku 1905 doczekała się również swojej wersji operowej, Stworzył ją mało dzisiaj znany francuski kompozytor Jean Charles Nougues (1875-1932) w roku 1909. W Kalendarzu życia i twórczości Henryka Sienkiewicza Julian Krzyżanowski stwierdzał (informacja ta odnosi się do roku 1909): „W marcu w Nicei, od kwietnia zaś w Paryżu idzie opera Quo vadis, libretto Henryka Cain, muzyka Jana Nougues. – Pod koniec roku w Niemczech zdobywa powodzenie oratorium Quo vadis Feliksa Nowowiejskiego”8.
Treść libretta tej opery można poznać dzięki jego polskiemu wydaniu we Lwowie po roku 1909. Tytuł i opis bibliograficzny owego rzadkiego dzisiaj druku miał następujące brzmienie: „Jean Nougues, Quo vadis. Opera w 5-ciu aktach (sześciu obrazach) z powieści Henryka Sienkiewicza na libretto przerobił Henryk Cain. Muzykę napisał Jean Nougues. Nakładem księgarni Gubrynowicza i syna”. Libretto tej opery dość wiernie przekazuje dramatyczny charakter zdarzeń i losów bohaterów powieści Sienkiewicza. Ową francuską operę Quo vadis z powodzeniem wystawiano też w owym czasie w Londynie, Mediolanie oraz w Nowym Jorku, Filadelfii i Chicago. Warto w tym miejscu przypomnieć, iż znacznie wcześniej – już w roku 1898 polski kompozytor i dyrygent Emil Młynarski napisał operę Ligia ze scenariuszem według Quo vadis, ale nie ukończył tego dzieła.
Głośna w świecie opera Quo vadis Nouguesa nie mogła nie trafić na sceny teatralne w Rosji. Już w następnym roku po premierze w Nicei, czyli we wrześniu 1910 roku wystawiono Quo vadis w Teatrze Operowym Siergieja Zimina w Moskwie, który działał od roku 1904 i wiele dokonał w dziele spopularyzowania w Rosji rodzimej i światowej sztuki operowej. Dyrektor Zimin dbał o historyczne realia scenografii operowej, przygotowując rosyjską premierę Quo vadis w swoim teatrze, wysłał do Rzymu i Florencji scenografa Fiodora Fiodorowskiego, aby starannie przygotował on szkice scenograficzne, które wiernie przypominałyby rzymskie pejzaże i antyczną architekturę epoki Nerona, a wszystko to zaś powinno być zgodne z duchem Sienkiewiczowskiej wizji Rzymu wykreowanej w Quo vadis (Siergiej Zimin wspominał, iż w owych szkicach Fiodorowski „uchwycił ducha Sienkiewicza” – ułowił duch Sienkiewicza). Reżyserem wystawionej w Moskwie opery był artysta Piotr Olenin, partię niewolnicy Eunice śpiewała Sofia Druziakina.
Tę samą operę wystawiono również latem 1912 roku w Teatrze Luna-Park w Petersburgu. W roli Petroniusza wystąpił wtedy śpiewak Paweł Andriejew. Owa inscenizacja opery Quo vadis przeszła jednak bez większego echa w życiu kulturalnym ówczesnej Rosji. Noblowska powieść Sienkiewicza, chociaż znana i popularna wtedy w tym kraju, nie zainspirowała wszakże kompozytorów rosyjskich do stworzenia znaczącego i oryginalnego dzieła muzycznego opartego na jej motywach.
Wyraźne piętno, jakie powieść Quo vadis odcisnęła na rosyjskim życiu kulturalnym przedrewolucyjnej Rosji, można dostrzec nie tylko w sferze życia muzycznego, ale też w rozwoju innych dziedzin ówczesnej sztuki rosyjskiej, m. in. malarstwa historycznego, które miało wówczas swój okres rozkwitu. Rozgłos, z jakim w Rosji początku XX wieku spotkało się Quo vadis, obejmował też inne dzieła Sienkiewicza. Wynikało to nie tylko z uznania wielkości talentu literackiego polskiego pisarza, ale też i z otwartości ówczesnych elit rosyjskich na kulturę europejską i światową. W równym stopniu dotyczyło to także i kultury polskiej, czemu w wielkim stopniu przysłużyła się właśnie twórczość autora Quo vadis i ta sławna w świecie jego powieść. Jego dzieła – na zasadzie sprzężenia zwrotnego – inspirowały twórczą działalność wielu pisarzy i artystów rosyjskich, którzy wydatnie przyczyniali się do utrwalania wyjątkowej sławy literackiej Sienkiewicza wśród swoich rodaków.
Przypisy
1 Informację tę przytaczam za: L. Bazylow, Dzieje Rosji 1801-1917, Warszawa 1977, s. 553.
2 Zob. J. Cybienko, Roman Gienricha Sienkiewicza „Quo vadis” i russkij czitatiel, „Woprosy litieratury” 1997, nr 1, s. 302.
3 Zob. Dramat obcy w Polsce 1765-1965. Premiery, druki, egzemplarze. Praca pod kier. J. Michalika, Kraków 2001, s. 50. Chodzi tu o przeróbkę dramatyczną Quo vadis, której dokonał w USA James Barrett.
4 J. Barrett, Lygia (Quo vadis). The Sign of the Cross. Tłum. M. Szukiewicz, M. Wołowska, Kraków 1901.
5 Zob. P. J. Domański, Repertuar teatrów warszawskich 1901-1906, cz. I, Warszawa 1976, s. 26.
6 Zob. G. Sienkiewicz, Ot mraka k swietu. Pieriediełka iz romana „Quo vadis” F. W. Dombrowskogo, Sankt-Pietierburg 1901.
7 Cyt, za: Fryderyk Chopin w oczach Rosjan. Antologia. Wybrał, przełożył, opracował i wstępem opatrzył Grzegorz Wiśniewski, Warszawa 2010, s. 227.
8 J. Krzyżanowski, Kalendarz życia i twórczości Henryka Sienkiewicza, Warszawa 1956, s, 272.
