Krystyna Rodowska
Vincente Huidobro
Vicente Huidobro (1893–1948) – chilijski poeta, prozaik, dramaturg i teoretyk literatury. Jedna z najbardziej olśniewających i do dziś w pewnej mierze zapoznanych postaci europejskiej i latynoamerykańskiej awangardy pierwszych czterech dekad XX wieku. Obok Pablo Nerudy, Césara Vallejo i Octavio Paza jest odnowicielem języka dwudziestowiecznej poezji latynoamerykańskiej, twórcą teoretycznych fundamentów kierunku, ochrzczonego przez niego samego mianem „kreacjonizmu”, z dzisiejszej perspektywy traktowanego przez historyków literatury szerzej, jako literacki przejaw kubizmu. Huidobro tworzył w języku hiszpańskim i francuskim.
Przyszedł na świat w rodzinie bogatej i bardzo starej arystokracji kreolskiej. Wychowanek kolegium jezuitów, po studiach na uniwersytecie w Santiago de Chile otrzymał bardzo staranne wykształcenie, idące w parze z niewiarygodną rozpiętością zainteresowań, obejmującą wiele dziedzin myśli i wiedzy. W czasie swego długoletniego pobytu w Europie (we Francji, Hiszpanii, Niemczech) studiował matematykę, biologię, filozofię, psychologię, astronomię, a także astrologię i wiedzę tajemną. W wieku osiemnastu lat wydał swój pierwszy tomik wierszy Ecos del alma (1911, Echa duszy), utrzymany jeszcze całkowicie w poetyce modernizmu. W roku 1912 założył pismo „Musa joven” (Młoda Muza), w którym publikował teksty Rubéna Darío, hiszpańskiego dramaturga i prozaika Valle-Inclána, poety Juana Ramóna Jiméneza, a także Baudelaire’a; tam też ukazał się jego pierwszy kaligram „Triángulo armónico”, na kilka lat przed słynnymi kaligramami Apollinaire’a! Następne kaligramy i wiersze publikował w kolejnych zbiorach poezji: Canciones en la noche (1913,
Pieśni nocą), La gruta del silencio (1913, Grota milczenia). W roku 1914 wygłosił słynny odczyt „Non serviam”, przedrukowany wiele lat później w opublikowanym po francusku zbiorze manifestów poetyckich (1925, Manifestes), w którym zrywa z mimetyczną teorią i praktyką poezji, opowiadając się za całkowitą autonomią języka sztuki. W czerwcu 1916 roku wygłosił w Buenos Aires pierwszy odczyt o „nowej poezji” i tam po raz pierwszy nazwano go „kreacjonistą”, z powodu stwierdzenia, że „pierwszym obowiązkiem poety jest tworzyć”. Był już wówczas twórcą poematu Adán (1916, Adam), napisanego pod wpływem teorii naukowych Emersona; zawarł w nim poetycko opracowany archetyp rozwoju człowieka „pełnego”. Po krótkim pobycie w stolicy Hiszpanii przeniósł się do Paryża, gdzie szybko nawiązał znajomości i przyjaźnie, m.in. z Apollinaire’em, Maxem Jacobem, Cocteau, malarzami Juanem Gris, Picassem. Z poetą Pierre Reverdym założył pismo „Nord-Sud”, w którym opublikował pierwsze przekłady swoich wierszy na język francuski, we własnej adaptacji i w zmienionym układzie typograficznym. Jego dom stał się salonem artystycznej awangardy, a sam chilijski twórca opublikował, już po francusku, dalsze zbiory wierszy:l’Horizon carré (1917, Kwadratowy horyzont), Hallali (1918), Tour Eiffel (1918, Wieża Eiffla), te dwa ostatnie już w Hiszpanii, dokąd udał się, aby przeczekać koniec wojny. W Hiszpanii również wyszedł tom Ecuatorial (1919, Równikowy), rewolucjonizując tamtejsze środowisko literackie, tkwiące jeszcze po uszy w naśladownictwach modernizmu spod znaku Darío. Twórczość Huidobro służyła za pomost kulturowy między Hiszpanią a Francją. W tym także czasie poeta musiał poznać Tadeusza Peipera, który stał się pierwszym polskim tłumaczem kilku jego wierszy.
Po krótkim pobycie w Chile w 1919 roku zamieszkał w Paryżu, gdzie współpracował z licznymi pismami francuskimi i hiszpańskimi, które przejdą do historii literatury jako żywa kronika rozwoju myśli i praktyk awangardy.W tym czasie zaczął pisać po francusku – jak utrzymuje część krytyki – pierwsze wersje poematu Altazor, który ukazał się w ostatecznym kształcie dopiero w roku 1931. Jeździł po Europie z odczytami o kreacjonizmie i ekspozycjami swoich wierszy (wystawiał swoje wiersze niczym rysunki). W 1925 roku ukazały się jego kolejne francuskojęzyczne tomy: Tout `a coup (1925, Nagle) i Automne regulier (1925, Regularna jesień). W tym samym roku wychodzą Manifestes, będące czymś pośrednim między teorią kreacjonizmu a autobiografią duchową i artystyczną samego poety – kosmopolity, „komiwojażera poezji”, dyktatora w kwestiach estetyki, co przysporzyło mu zawziętych przeciwników. Huidobro – piewca pełni władzy umysłu nad tajemnicami twórczości – zawsze podkreślał odrębność swojego stanowiska, swój kult rozumu i „nadświadomości” i niezgodę na idee surrealizmu. Przy całej swojej apodyktyczności i nieznośnym dla wielu egocentryzmie, był duchem niespokojnym i miał głowę otwartą na najrozmaitsze inspiracje. Zaangażował się na jakiś czas w życie polityczne Chile, przeżywał fascynacje ideą komunizmu, wyruszył nawet do Hiszpanii, by wziąć udział w wojnie domowej po stronie Republiki.
Pod wpływem Nietschego przyjmuje postawę „dionizyjskiego amoralizmu”, co znajduje wyraz w jego dalszej twórczości i w życiu osobistym. Nade wszystko jednak dochowuje wierności powołaniu poetyckiemu. W roku 1931 ukazał się Altazor, długi poemat w siedmiu cantos, którego pierwsze wersje i fragmenty Huidobro publikował wcześniej w różnych pismach Europy i Ameryki. W tym samym roku wyszedł Temblor del cielo (Trzęsienie nieba) – długi poemat prozą, owładnięty duchem nietzscheańskim i przeczuciami końca świata.
Huidobro był także autorem oryginalnych utworów prozą, m.in. Mio Cid Campeador (1929, Cyd Zdobywca), eposu o „nieśmiertelnej duszy hiszpańskiej”, Cagliostro (1934), powieści-scenariusza filmowego, za który otrzymał nagrodę na konkursie w Hollywood, Papa o el diario de Alicia Mir (1934, Tatuś, albo dziennik Alicji Mir) – powieści w formie dziennika intymnego, którego narratorką jest mała dziewczynka. Huidobro jest również autorem czteroaktowej sztuki Gilles de Rais (1932), przesiąkniętej duchem średniowiecza i magii, z bohaterem, będącym połączeniem Fausta i don Juana, a także Satiro o el poder de las palabras (1939, Satyr albo potęga słów) – powieści, uchodzącej za prekursorską w stosunku do nouveau roman.
Od kilku dekad twórczość Huidobro przeżywa renesans i jest przedmiotem wielu nowych opracowań krytycznych w obu Amerykach, Hiszpanii i Francji. W Polsce pozostaje praktycznie nieznana. Obok Tadeusza Peipera, który zetknął się z nim osobiście i przez jakiś czas korespondował, kilka jego wierszy przełożył i opublikował Jerzy Niemojowski, a także niedawno Piotr Sobolczyk, na łamach „Europy”, dodatku do „Dziennika”. Przekład poematu „Altazor” dokonany przez Lecha Piwowara zaginął, po tragicznej śmierci tłumacza w Katyniu. Wczesne wiersze Huidobro i obszerne fragmenty poematu „Altazor”, w przekładzie Krystyny Rodowskiej, ukazały się w numerach 5–6/1995 i 7–8/2000 „Literatury na Świecie”.
KR.
