Janusz Termer
Przypomnienia
Günter Grass (1927-2015)
Zmarły właśnie w Lubece prozaik, poeta i dramaturg niemiecki, urodzony 16 X 1927 w Gdańsku, od dawna uznawany jest za klasyka współczesnej literatury niemieckiej. Jako autor wybitnych, polifonicznych i pełnych narracyjnego rozmachu powieściowych utworów, łączących elementy pełne realizmu historycznego, społecznego, obyczajowego oraz psychologicznej dociekliwości z baśniową fantastyką i formą parabolicznej, ponadczasowej przypowieści…
Od samych początków swej bogatej w twórczości Grass był jednym z najbardziej wnikliwych obserwatorów i krytyków społeczeństwa niemieckiego oraz jego najnowszej historii. Pisarzem wykpiwającym narodowe legendy i fałsze ideologii. A przy tym subtelnym moralistą, jak i “chwalcą wszelkiej doczesności, zmysłowym, a niekiedy wręcz obscenicznym facecjonistą (…) z dyskretnym (bo przez melancholijną ironię otamowanym) liryzmem piszącym o Polsce i Polakach” – pisał Zbigniew Światłowski w książce Günther Grass, Klasycy Literatury XX wieku, 1987. Najsłynniejszym utworem pisarza pozostaje pierwsze jego prozatorskie dzieło – Blaszany bębenek (Die Blechtrommel, 1959, wyd. pol. 1979, tłum. Sławomir Blaut); powieść, która wprowadziła go do czołówki niemieckiej i światowej literatury XX w.
Głównym miejscem akcji tego utworu jest Gdańsk, rodzinne miasto autora, bohaterami zaś obok Niemców są także Polacy, pochodzący z Gdańska i Kaszub. Zwornikiem akcji i problematyki powieści jest główna postać – Oskar Matzerath, dziecko kalekie i nieszczęśliwe, choć noszące w sobie cechy “magiczne”. Oskar jest swoistym typem outsidera samotnie walczącym ze zuniformizowanym światem, obowiązującą ideologią i dyscypliną tradycyjnego niemieckiego społecznego ładu, prowadzącego w określonych warunkach ideologicznych do zniewolenia jednostki. Oskar, ni to gnom ni infantylny mędrzec, który stracił mowę i ma 90 cm wzrostu, upozorował upadek ze schodów, by zdobyć w rodzinie status specjalnego traktowania. Bawiący się ciągle blaszanym bębenkiem (zabawką, ale i symbolicznym przedmiotem protestu i ostrzeżenia), chłopiec przeżywa grozę i wstręt na myśl, że musi kiedyś przejąć po ojcu sklepik kolonialny. Poprzez tę postać czytelnik ogląda świat i wydarzenia historyczne, takie jak narastająca w latach 30. faszyzacja Gdańska, wypadki tzw. Nocy Kryształowej, początek II wojny światowej, obrona Poczty Polskiej, lata wojny, zdobycie miasta przez wojska radzieckie (drastyczne sceny gwałtów), wysiedlenie gdańskich Niemców na Zachód, początki powojennej stabilizacji państwa i gospodarki niemieckiej, zmiany następujące w mentalności, postawach i poglądach mas ludzkich.
Postać Oskara Matzeratha pozwala autorowi na pokazywanie ludzi i realiów tamtego czasu w sposób literacko zaskakująco odkrywczy i niekonwencjonalny, symbolizujący zarazm dramatyzm przełomowego, historycznego momentu, kwestie odpowiedzialności i winy Niemców, perspektywy na przyszłość. Marceli Reich-Ranicki zauważył trafnie w polemice z niektórymi niemieckimi odbiorcami prozy Grassa: “Niewątpliwie Oskar, to epickie monstrum ulepione z błota i ognia, jest częścią tej siły, która pragnie zła i często zło czyni. Ale trudno o rzecz bardziej bezsensowną, niż gdybyśmy chcieli nieludzkością bohatera obarczyć autora”. Utwór od lat uznawany przez krytykę niemiecką za przełomowy w powojennej literaturze tego kraju, jako podważający pewne tradycyjnie utrwalone stereotypy i uprzedzenia narodowościowe oraz nadal obowiązujące społeczne i obyczajowe tabu.
Blaszany bębenek przynosi literacki wizerunek dwudziestowiecznej, panoramicznie widzianej historii Niemiec, wraz z obrazem głębokich spustoszeń dokonanych przez faszyzm w psychice Niemców, jak i narodów sąsiednich. Krytycy odnaleźli tutaj także wiele wpływów i często ironiczno-przewrotnych nawiązań do wielkich tradycji literatury światowej, z powieścią pikarejską czy społeczno-edukacyjną na czele. Dzieł takich jak Gargantua i Pantagruel Francois’a Rabelais’e do Berlin Aleksanderplatz Alfreda Döblina. Blaszany bębenek łączy z rozmachem różne style pisarskie: realizm z fantastyką i baśniową przypowieścią, a tonację serio z ironicznie prześmiewczą i parodystyczną. A zarazem z wielką faktograficzną dokładnością ukazuje przedwojenny Gdańsk i jego niemieckich drobnomieszczańskich mieszkańców, jak związanych z ich losem kaszubskiej rodziny. Jednocześnie w powieść wplecione są apokaliptyczne wizje; głównie poprzez przeżycia psychiczne bohatera i wojenne koszmary oraz wynikające stąd liczne sceny i obrazy o katastroficzno-groteskowych wymiarach…
Historia okazuje się dla bohaterów Grassa czymś absurdalnym i nieludzkim, życie farsą, ludzie prymitywnymi egoistami krótkowzrocznie pielęgnującymi swe małe “bezpieczne” mity rodzinne i mieszczańskie ideały i styl życia. “Z topograficzną dokładnością zarysowane pejzaże Gdańska czy autentycznością tchnące epizody mieszczańskiej codzienności o krok tylko sąsiadują z apokaliptycznymi wizjami, eschatologicznymi symbolami, Boschowskimi koszmarami, przydającymi historycznemu tworzywu tej prozy dodatkowy, katastroficzny wymiar. Także postaci Grassa nie są typami, lecz oryginałami, można w nich wprawdzie odnaleźć charakterystyczne cechy grupy czy klasy społecznej, z której się wywodzą, ale w formie groteskowej, wyolbrzymionej, ekstremalnej” (Światłowski). Blaszany bębenek znany jest także, przypomnijmy, z głośnej adaptacji filmowej Volkera Schlöndorfa, z udziałem m. in. Daniela Olbrychskiego,1979 (film otrzymał główną nagrodę na festiwalu filmowym w Cannes, 1979, ale miał długą drogę na polskie ekrany).
Powieść ta, jak i cała twórczość Grassa, była początkowo ostro atakowana przez rodzimych konserwatystów za rzekomy cynizm, amoralność i nihilizm (potem zaś, po głośnym autowyznaniu pisarza z 2006 roku o jego udziale w wojnie po wcieleniu go do Wehrmachtu). Dziś uznawana powszechnie za jedną z najważniejszych pozycji niemieckiej prozy współczesnej. Problematyka obrachunku z narodowym socjalizmem i reliktami odziedziczonych z niemieckiej przeszłości nacjonalistycznych i ksenofobicznych źródeł postaw rodaków dominuje także w większości następnych utworów Grassa, zarówno tych składających się na tzw. gdańską trylogię (poza Blaszanym bębenkiem, Kot i mysz oraz Psie lata) – ukazującej obok lirycznych krajobrazów dzieciństwa także dziczenie moralne i duchowe młodzieży pozostającej wówczas w kręgu oddziaływania hitlerowskiego faszyzmu, jak i w późniejszych powieściach (zwłaszcza Z dziennika ślimaka – Aus dem Tagebuch einer Schnecke, 1971, wyd. pol. 1991) i we Wróżbach kumaka, Unkenfufe, 1992, wyd. pol. 1992) – ironicznej przypowieści o problemach niemiecko-polskiego pojednania, opartej na przykładach wydarzeń najnowszej polityki europejskiej). Pod warstwą fantastycznej stylizacji odnaleźć można owe główne nurtujące pisarza problemy także w groteskowej parafrazie baśni o rybaku i jego żonie (Turobot, Der Butt, 1977, wyd. pol. ), jak i w katastroficznym obrazie “końca historii”, wizji atomowej zagłady świata (Szczurzyca, Die Rattin, 1986, wyd. pol. 1993)…
