Jan Piotr Kochanowski
Bigos, mieszanka i koktajl czyli sztuka wywiadu
W 2007 roku Krzysztof Lubczyński, (ur. 1957), publicysta, eseista, krytyk, opublikował zbiór kilkudziesięciu wywiadów z wybitnymi ludźmi polskiej sceny i filmu, zatytułowany „Rapsodia życia i teatru”. Zbiór objął m. in. głośnych twórców z najwyższej półki talentu i popularności, takich jak Nina Andrycz, Barbara Krafftówna, Zofia Kucówna, Gustaw Holoubek, Zbigniew Zapasiewicz, Adam Hanuszkiewicz, Krzysztof Zanussi, Kazimierz Kutz, Daniel Olbrychski, Jan Englert, Wiesław Gołas, Jan Kobuszewski, ale także postacie mniej znane czy zapomniane, jak Klemens Mielczarek, poprzez doświadczenia udziału w przedwojennych filmach będące interesującymi świadkami zamierzchłej już epoki.Lubczyńskiego nie interesowała celebrycka formuła przeprowadzania wywiadu. W czasach, w których już od dawna w modzie było koncentrowanie się na życiu prywatnym aktora czy aktorki i poszukiwanie w nim sensacji, skandali a co najmniej smakowitych obyczajowo kąsków, Lubczyński zadawał pytania wyłącznie dotyczące ról teatralnych i filmowych, przebiegu i rozwoju kariery, a w przypadku postaci mających za sobą długą i bogatą biografię, w niektórych przypadkach sięgającą okresu międzywojennego, okresu wojny i okupacji czy lat powojennych. Nawet w rozmowie z Tadeuszem Plucińskim, aktorem starszego pokolenia znanym z bogatego życia osobistego i niejednokrotnie czyniącego z niego rodzaj dodatku integralnie związanego z karierą zawodową Lubczyński pytał go jedynie o kwestie artystyczne. W pewnych przypadkach nie stronił natomiast od pytań w mniejszym czy większym stopniu dotykających kwestii światopoglądowych, ponieważ były one na pewno owocniejsze intelektualnie i poznawczo niż tematy erotyczno-obyczajowe. Do takich należy jego unikalna rozmowa z sędziwym aktorem Januszem Kłosińskim, który stał się „czarnym bohaterem” stanu wojennego, ponieważ w pierwszych dniach po 13 grudnia 1981 roku poparł w telewizji wprowadzenie stanu wojennego i osobiście generała Jaruzelskiego. Otoczony anatemą środowiskową, wygwizdywany i wytupywany na scenie, napiętnowany mianem „kolaboranta” Kłosiński znalazł się na marginesie życia zawodowego już do emerytury. Lubczyński okazał się jedynym dziennikarzem, który przeprowadził z Kłosińskim wywiad, dając mu możliwość obrony jego racji. Dzięki tym i innym atrybutom, „Rapsodia życia i teatru” stała się interesującym przyczynkiem do dziejów polskiego aktorstwa.
W ciągu ostatnich trzech lat (2011, 2013, 2014) ukazały się trzy kolejne zbiory wywiadów Krzysztofa Lubczyńskiego z gronem wybitnych i z różnych powodów interesujących rozmówców. Pierwsza z dotychczasowej triady „Mieszanka firmowa” (2011) zawiera wywiady z wybitnymi pisarzami i krytykami, z których większość wywarła wpływ na obraz literatury okresu PRL, takich jak m.in. Włodzimierz Sokorski, Roman Bratny, Kazimierz Koźniewski, Andrzej Braun, Józef Hen, Ernest Bryll, Andrzej Mandalian, Jerzy Stefan Stawiński czy Janusz Krasiński, a także jeden z czołowych krytyków okresu PRL, Ryszard Matuszewski. Z pisarzami tymi w przeszłości wielokrotnie przeprowadzano wywiady, ale te akurat, przeprowadzone w minionej dekadzie, mają walor niejako podsumowania ich drogi życiowej i pisarskiej. „Mieszanka” zawiera też interesujące wywiady z wybitnymi myślicielami o międzynarodowej renomie, Zygmuntem Baumanem i Andrzejem Walickim. Unikalnym rarytasem jest wywiad z Leszkiem Szymańskim, założycielem pisma odwilżowego „Współczesność”, od 1958 roku mieszkającym za granicą, który raz tylko, w 2006 roku, z okazji 50 rocznicy założenia pisma, odwiedził kraj, co Lubczyński wiedziony dziennikarskim instynktem wykorzystał do przeprowadzenia z nim rozmowy. Wnikliwa lektura tych wywiadów pozwala zauważyć ich cenną wartość: Lubczyński potrafił zręcznie – acz bynajmniej nie podstępnie – wydobyć ze swoich rozmówców deklaracje i oceny wykraczające poza przyjęty przez nich autowizerunek. Na przykład w rozmowie z Matuszewskim, jednym z głównych, zaraz po Stefanie Żółkiewskim, oficjalnym guru literackiej krytyki w okresie panowania doktryny socjalistycznego realizmu, który później (choć nie on jeden) odrzucił swoją postawę z tamtych czasów, skłonił go do refleksji osobistej wyrażonej w zakwestionowaniu (w pewnym zakresie) tej dualistycznej formuły i swoistego powrotu do „środka”.
Tom zawiera też garść eseizujących szkiców literackich poświęconych takim pisarzom jak m.in. Tadeusz Breza, zapomniany dziś kompletnie autor głośnych w latach sześćdziesiątych pozycji – powieści „Urzędu” i obszernego eseju „Spiżowa brama”, należącego do ulubionych książek prezydenta de Gaulle’a, Jarosław Marek Rymkiewicz, Janusz Głowacki, Andrzej Żuławski, Jacek Bocheński, Kazimierz Brandys czy fenomenalnie utalentowany, przedwcześnie zmarły krytyk i eseista Krzysztof Mętrak i inni. Wśród tych szkiców szczególną uwagę zwraca esej o twórczości Edmunda Niziurskiego, będący ciekawą próbą odczytania sensów pisarstwa tego mistrza polskiej literatury młodzieżowej jako skryptonimowanej prozy dla dorosłych, pod warstwą tematyki szkolno-młodzieżowej („Księga urwisów”, Sposób na Alcybiadesa”), podejmującego szereg istotnych zjawisk „świata dorosłych”, między innymi kwestii filozoficznych, psychologicznych czy w – szczególności – dotykających mechanizmów władzy.
W 2013 roku ukazał się kolejny zbiór wywiadów i szkiców Lubczyńskiego, „Bigos polski”, zawierający wywiady z kilkudziesięcioma postaciami z różnych kręgów życia artystycznego i umysłowego. Są wśród nich tacy pisarze jak Zofia Posmysz, Antoni Libera czy Andrzej Żuławski, są uczeni jak Janusz Tazbir, Jerzy Szacki, Michał Głowiński, Andrzej Mencwel, Andrzej Werner, Tadeusz Komendant, Leszek Szaruga czy Henryk Szlajfer, publicyści jak KTT, Daniel Passent czy Grzegorz Lasota. Są też wywiady z gronem postaci z kręgu polityki, dziś już historycznych, takich jak Wojciech Jaruzelski, Czesław Kiszczak, Andrzej Werblan, Józef Tejchma czy Władysław Frasyniuk. Smakowitymi rarytasami są rozmowy z Władysławem Matwinem, jednym z legendarnych niegdyś „młodych sekretarzy KC PZPR” z okresu przedpaździernikowej odwilży, który odmówił rozmowy samej Teresie Torańskiej, autorce słynnych „Onych” i z jednym z najważniejszych „paladynów” Gomułki, sekretarzem KC PZPR i członkiem Biura Politycznego Arturem Starewiczem, który opowiada o unikalnych szczegółach ze swojej biografii, m.in. o młodzieńczym epizodzie studiów w Paryżu u schyłku lat trzydziestych. Jakby prawem kontrastu i kontrapunktu jest też w zbiorze frapująca rozmowa z uczestniczką zamachu na kata Warszawy, szefa SS i policji na dystrykt warszawski, Franza Kutscherę, Marią Stypułkowską-Chojecką, „Kamą”. Bohaterami szkiców historycznych są m.in. Robespierre, margrabia Wielopolski czy Bolesław Piasecki, literackich, m.in. Alberto Moravia, Harold Pinter czy Stanisław Lem, a tematem innych nowe spojrzenie na wydarzenie tak słabo obecne w polskiej świadomości historycznej jak masakra sierpniowa, samosądy ludowe w powstańczej Warszawie 1831 roku czy tak bardzo w niej obecne jak Powstanie Warszawskie. Uderzającą właściwością tego zbioru jest to, że łączy on na jednej książkowej powierzchni ludzi z najrozmaitszych, nieraz antagonistycznych kręgów polskiego losu. Tytułowe słowo „bigos” jest więc bardzo trafnie zastosowane.
Trzeci ze zbiorów właśnie się ukazał i nosi tytuł „Koktajl wyborowy”. Kontynuuje w nim Lubczyński zainteresowania teatralne i filmowe. Składa się nań wybór 56 wywiadów z wybitnymi aktorami i reżyserami, starszego i średniego pokolenia, począwszy od takich nestorów jak Andrzej Łapicki, Wieńczysław Gliński, Jerzy Antczak, Izabella Olszewska, Marian Cebulski, Gustaw Lutkiewicz, Jan Matyjaszkiewicz, Wojciech Siemion, nieco młodszych jak Wojciech Pszoniak, Jerzy Radziwiłowicz, Jerzy Skolimowski, Piotr Fronczewski, Jerzy Zelnik, Jan Nowicki, Barbara Brylska, Andrzej Seweryn, Emilia Krakowska, Barbara Wrzesińska, Maciej Englert, a skończywszy na najmłodszych w tym gronie, „wczesnych” sześćdziesięciolatków, Mieczysława Hryniewicz, Krzysztofa Janczara, Bogusława Lindy i Andrzeja Grabowskiego. „Na młodych przyjdzie jeszcze czas” – napisał Lubczyński we wstępie do „Koktajlu” i to jest ważne zdanie określające sens jego pracy kulturowej, której walor polega głównie na dokumentowaniu dokonań i przemyśleń przedstawicieli tych generacji twórców polskiej kultury, którzy odchodzą lub zbliżają się do finału swojej działalności.
We wstępie do „Bigosu polskiego”, Marek Wawrzkiewicz, poeta i prezes Związku Literatów Polskich, wysoko oceniając sztukę wywiadu Lubczyńskiego, napisał m.in.: „Są ludzie obdarzeni pewną właściwością, tacy, którzy umieją słuchać i którym mówi się nawet to, czego mówić się nie zamierzało. Do takich autorów wywiadów należy Krzysztof Lubczyński”. I to jest chyba najtrafniejsza formuła oceny wywiadów i rozmów Krzysztofa Lubczyńskiego. Są one dokumentalnym zapisem myślenia i twórczości ludzi pewnej, kończącej się epoki w polskiej kulturze. Dzięki – między innymi – właściwościom intelektualnym autora, są niepodobne do innych wywiadów z wybrańcami Klio i X Muzy.
Jan Piotr Kochanowski
Krzysztof Lubczyński:
„Mieszanka firmowa. Rozmowy i szkice”, Wyd. Adam Marszałek, Toruń, 2011, str. 318, ISBN 978-83-7611-951-9
„Bigos polski”, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2013, str. 358, ISBN 978-83-7780-609-8
„Koktajl wyborowy”, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2014, str. 391, ISBN 978-83- 7780 970-9
