Kresowe opowieści Mariana Kałuskiego
Dwa polskie filmy „Nad Niemnem”
„Nad Niemnem” to głośna czy wręcz słynna i bardzo popularna powieść pozytywistyczna Elizy Orzeszkowej, którą pisała w Grodnie w latach 1885-86. Drukował ją w odcinkach warszawski „Tygodnik Ilustrowany” w 1887 roku, a wydanie książkowe ukazało się również w Warszawie w 1888 roku, na 25 rocznicę Powstania Styczniowego. Powieść ma charakter eposu i nawiązuje do tradycji „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza (S. Brzozowski nazwał Orzeszkową „młodszą siostrą Mickiewicza”). Akcja powieści toczy się na Grodzieńszczyźnie (wesele Elżuni w powieści jest inspirowane rzeczywistym weselem, na którym jednym z gości była Orzeszkowa) w okresie lata 1886 roku i ma wątek patriotyczno-społeczny. Powieść nawiązuje bowiem do Powstania Styczniowego 1863, które w zasadzie jest istotnym jej motywem, wprowadzonym do powieści poprzez motyw Mogiły – uroczyska w lesie, na którym zginęło 40 powstańców. Utwór jest jednak nie tylko przypomnieniem i uczczeniem wielkiego narodowego zrywu-wydarzenia, ale przynosi również refleksje związane z popowstaniową rzeczywistością, podejmując trudny temat zachowania narodowej tożsamości, mimo klęski i pogrzebania nadziei na szybką realizację niepodległościowych marzeń. Powieść była niemal powszechnie uznana za arcydzieło, zarówno przez współczesnych, jak i potomnych. W przeróbkach scenicznych wystawiano ją w teatrach polskich. W 1905 roku Eliza Orzeszkowa wraz z Henrykiem Sienkiewiczem i Lwem Tołstojem została nominowana do literackiej nagrody Nobla (otrzymał ją Sienkiewicz). Powieść „Nad Niemnem” została przetłumaczona na języki: białoruski (2003), bułgarski, czeski (1894, nowe tłumaczenie 1974), litewski (1958), łotewski, rosyjski, serbo-chorwacki, słowacki, szwedzki (1897), węgierski. Powieść była dwa razy ekranizowana w Polsce: w 1939 i 1987 roku.
Pierwszej ekranizacji „Nad Niemnem” dokonali przed samą wojną Wanda Jakubowska i Karol Sokołowski. Role Justyny i Jana odtwarzali aktorzy tej miary, co Elżbieta Barszczewska i Jerzy Picheleski; a w filmie grali także takie gwiazdy ówczesnego teatru i filmu polskiego jak: Mieczysława Ćwiklińska, Jerzy Kreczmar i Stanisława Wysocka. Grodzieńszczyzna była wówczas polska i niektóre sceny były tam nakręcane. Premiera filmu miała się odbyć 5 września 1939 roku. Wojna polsko-niemiecka, która wybuchła 1 września tego roku, nie tylko temu przeszkodziła, ale także jedyny negatyw tego filmu spalił się w czasie oblężenia Warszawy w 1939 roku.
Ponownie po nadniemeński epos sięgnął w 1985 roku reżyser Zbigniew Kuźmiński. Scenariusz filmu napisał Kazimierz Radowicz. W głównych rolach wystąpili z powodzeniem młodzi aktorzy: Iwona Pawlak w roli Justyny oraz Adam Marjański w roli Janka. Dlatego, że Niemen nie płynie dziś (po 1945 roku) przez polskie ziemie, za plenery nadniemeńskie posłużyły rzeka Bug (zamiast Niemna) oraz ziemia podlaska – głównie okolice Drohiczyna, a więc ziemia granicząca z Grodzieńszczyzną. Zaścianka Butrymowiczów musieli szukać filmowcy w Koźlach pod Białymstokiem, a na siedzibę Korczyńskich wybrany został pięknie odrestaurowany dwór w Turowej Woli koło Rawy Mazowieckiej.
Film wszedł na ekrany w 1987 roku, a więc w setną rocznicę ukazania się powieści. Urzeka on nastrojem pogody, serdeczności i ciepła oraz grą bohaterów filmu. Ludzi przyciągała do kin także jego tematyka kresowa – ten utracony przez nas tak polski raj (Grodzieńszczyzna pomimo wypędzenia z niej ponad 100 tysięcy Polaków po 1945 roku, ciągle jest krajem bardzo polskim). Toteż film bił rekory powodzenia. W ciągu pierwszych kilku lat obejrzało go ponad 7 milionów osób. Otrzymał on i jego twórcy także sześć nagród, m.in. Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia, a popołudniówka warszawska „Express Wieczorny” przyznała reżyserowi nagrodę „Złoty Express 87”.
