Janusz Termer
Przypomnienie i pożegnanie
Zmarł Gabriel GARCIA MARQUEZ
Urodził się 6 II 1928 w Aracataca – zmarł 17 IV 2014 w Meksyku: prozaik, dramaturg filmowy i teatralny oraz dziennikarz kolumbijski. Pochodził z miasteczka płożonego na atlantyckim wybrzeżu Kolumbii, należącego do kulturowo-obyczajowej strefy Karaibów, które nauczyło go – jak wyznawał – “inaczej patrzeć na rzeczywistość i akceptować elementy nadprzyrodzone jako coś, co jest nierozłączne z naszą codziennością”. Przez rok studiował prawo na uniwersytecie w Bogocie, a następnie poświęcił się dziennikarstwu, pisywał też scenariusze filmowe. Aracataca stała się prototypem fikcyjnej osady Macondo, obecnej w wielu jego utworach, zwłaszcza w słynnej powieści Sto lat samotności, jako symbol dziejów Ameryki Łacińskiej. Uznawany jest za czołowego twórcę tzw. realizmu magicznego w literaturze iberoamerykańskiej. Laureat Nagrody Nobla (1982). Wydał m. in. powieści: Szarańcza, 1955 (wyd. pol. 1977), Opowieść rozbitka, 1958, Zła godzina, 1961 (wyd. pol. 1970), Nie ma kto pisać do pułkownika, 1961 (wyd. pol. 1978), Sto lat samotności, 1967 (wyd. pol. 1974), Dialog lustra, 1974 (wyd. pol. 1976), Jesień patriarchy, 1975 (wyd. pol. 1980), Kronika zapowiedzianej śmierci, 1981 (wyd. pol. 1097), Miłość w czasach zarazy, 1985 (wyd. pol. 1994), Generał w labiryncie 1989 (wyd. pol. 1993), O miłości i innych demonach, 1994 (wyd. pol. 1996); Rzecz o moich smutnych dziwkach, wyd. pol. 2002; opowiadania: W tym mieście nie ma złodziei, 1962 (wyd. pol. 1971), Niewiarygodnie smutna historia niewinnej Erendiry i jej niegodziwej babki, 1972 (wyd. pol. 1974) oraz scenariusze filmowe, eseje i publicystykę; wybory pol. Opowiadania, 1997, Dwanaście opowiadań tułaczych, 1995; Życie jest opowieścią, autobiografia, wyd. pol. 2005.
.
Proza kojarząca eksperymenty formalne dwudziestowiecznej awangardy oraz wątki tradycji biblijnej, mitologicznej i rodzimej literackiej z elementami ludowej latynoskiej magicznej cudowności oraz realistyczną wymową ogólną. Głośnie i tłumaczone na wiele języków Sto lat samotności (Cien anos de soledad, tłum. Grażyna Grudzińska i Kalina Wojciechowska), utwór uznawany powszechnie za główne dzieło pisarza uznane przez Pablo Nerudę najważniejszym dziełem literatury hispanojęzycznej od czasów Don Kichota. Jest o – na poły mityczna, na poły odwołująca się do symbolicznych elementów rzeczywistości i historii kontynentu południowoamerykańskiego – swoista literacko saga pewnego odciętego przez niedostępną dżunglę od świata rodu. Afabularnie skonstruowana akcja utworu toczy się w fikcyjnej osadzie Macondo, założonej w niedostępnej głuszy, gdzieś w północnej Kolumbii, przez protoplastę rodu, niesamowitego José Arcadia Buendię, ojca pułkownika Aureliano, na którym kończy się historia rodu. Gdy Auerliano doczyta ostatnie zdania tajemniczego rękopisu niejakiego Melquiadesa, opisującego dzieje rodziny, świat ten “zmieciony będzie przez wiatr”. To jeden z chwytów literackich tej swoistej sagi, rama całej opowieści, w której baśniowa magiczność niezwykłej wyobraźni pisarskiej miesza się z ostrym realistycznym widzeniem losów bohaterów. Żona José, matriarchalna Urszula Iquaran, to również magiczna, malownicza i niezwykła postać. Oboje stanowią pierwszą parę w tym nowym rodzącym się świecie. Niczym biblijni Adam i Ewa dają początek stuletniego panowania rodziny w tym miejscu bez historycznego czasu, stającym się metaforą kresu “niewinnej” młodości tego kontynentu i jego mieszkańców. W tym właśnie miejscu na świecie, w którym wiele rzeczy nie ma jeszcze nawet nazwy. W fantasmagorycznych i symbolicznych obrazach z życia rodziny Buendia zawarte są bowiem dzieje całego kontynentu południowoamerykańskiego. Sto lat samotności składa się z dwudziestu rozdziałów – luźnych epizodów, które łączą przypadki losu bohaterów. Ich życie toczy się w zaklętym kole “samotności” (jeśli nie liczyć tajemniczej postaci Melquiadesa i jego 
Cyganów mącących symboliczną samotność Macondo), odcięcia od rzeczywistości zewnętrznej, gdzie docierają tylko echa wojen domowych po uzyskaniu przez kraj niepodległości, walk frakcyjnych konserwatystów i liberałów, konfliktów interesów lokalnych i anglosaskiej dominacji neokolonialnej (plantatorzy bananów wyzyskujący miejscową siłę roboczą), co prowadzi do utraty “niewinności” całego kontynentu, zaczynającego dążyć do samodzielności politycznej. Jest to opowieść pełna “magicznych” niezwykłości (np. piękna Remedios ulatuje na prześcieradłach do nieba), ale i zarazem odwołująca się do niepowtarzalnych lokalnych realiów, ukazująca np. korzenie latynoskiej obyczajowości o męskiej dominacji, tzw. problem “machismo”, znaczenie popędów erotycznych, jak i wagę więzów oraz uczuć rodzinnych. Jest to powieść o znaczeniu lokalnym i uniwersalnej zarazem wymowie. Garcia Marquez mówi bowiem o sprawach życia i śmierci swych bohaterów z dociekliwością głębokiego realisty i zatroskaniem autentycznego moralisty, ale jednocześnie z wyrozumiałością dla ułomności ludzkiej natury, z prostotą i humorem znamionującym dzieła najwyższej artystycznej próby.
W wielu późniejszych swych powieściach, podejmował i rozwijał Garcia Marquez wiele wątków zawartych w Stu latach samotności; zarówno motywy stylistycznych chwytów oraz tematy i problemy dotyczące zwłaszcza historii, źródeł tożsamości kontynentu południowoamerykańskiego (Jesień patriarchy), spraw polityki, funkcjonowania mechanizmów władzy na przykładzie losów Simona Bolivara, wielkiego bojownika o wolność i zarazem dyktatora marzącego o jedności Ameryki Łacińskiej (Generał w labiryncie) czy trwałych i niezatartych kulturowych wpływów tradycji, oddziaływań wyobraźni i mitologii ludowej na teraźniejszość, mentalność i psychikę latynoską (Kronika zapowiedzianej śmierci, O miłości i innych demonach). Proza Garcii Marqueza wywarła wielki wpływ na literaturę światową, a zwłaszcza na powstawanie i rozwój nowej prozy w krajach Czarnej Afryki (np. Ahmadou Kourouma).
M. Vargas Llosa Garcia Marquez: od Aracataca do Macondo, w: “Twórczość”, 1972 nr 9; tenże Garcia Marquez, historia bogobójstwa, fragment w: “Literatura na Świecie” 1983 nr 7; A. Elbanowski Marquez: od realizmu magicznego do ironii magicznej w: „Literatura na Świecie” 1983 nr 9; J. Donoso Moja osobista historia boomu, tłum. E. Komarnicka, 1977; H. Bereza Wymiary i wartości, w: Proza z importu, 1979; D. Ploetz Gabriel Garcia Marquez, tłum. J. Łukosz, 1997; R. Warszewski, Aracataca, w: Skrzydlaci ludzie z Nazca, 2000; D. Saldivar Gabriel Garcia Marquez tłum. A. Biernacka, 2001.
J.T.
