Janusz Termer
Przypomnienia
Andrzej Bobkowski – egzotyczny angry young man
Sto lat temu urodził się Andrzej Bobkowski (27 X 1913 w Wiener Neustadt – Austria, zm. 26 VI 1961 w Ciudad de Guatemala). Warto z tej okazji przypomnieć podstawowe bodaj fakty z jego życiorysu, bo jest dziś pisarzem stosunkowo mało znanym. Był synem generała polskiego służącego w armii austriackiej. Ukończył gimnazjum w Krakowie, studiował przed wojną w warszawskiej Szkole Głównej Handlowej (1933-1936). Debiutował humoreską w gazecie “Tempo Dnia”, 1935. W 1939 wyjechał z żoną do Paryża, gdzie spędził lata okupacji pracując w zakładach mechanicznych. Po wojnie wybrał emigrację, podejmował różne zajęcia zarobkowe we Francji, w 1948 wyjechał do Południowej Ameryki, osiadł w Guatemali; gdzie żył z produkcji zabawek dla dzieci i latających modeli samolotowych. Do 1949 publikował w kilku pismach krajowych: “Nowiny Literackie”, “Tygodnik Powszechny”, “Twórczość”. Wydał dziennik Szkice piórkiem (Francja 1940-1944), t. 1-2, Paryż 1957, Londyn 1986, wyd. krajowe 1986 oraz tom prozy Coco de Oro. Szkice i opowiadania, wstęp J. Czapski, Paryż 1970, wyd. krajowe 1989. Jednym z bohaterów jego sztuki teatralnej Czarny piasek (druk w paryskiej “Kulturze” 1959 nr 11) jest popularny pisarz francuski pochodzenia żydowsko-polskiego (z Wilna) Romain Gary (Obietnica poranka). Bobkowski zmarł nie ukończywszy pisania planowanej powieści (druk fragmentów w paryskiej “Kulturze” 1962 nr 6).
Andrzej Bobkowski napisał i wydał niewiele; los buntującego się przeciw swemu otoczeniu emigranta nie sprzyjał jego życiu i pisarstwu. Prozaik ten bywał nazywany przez krytyków urodzonym diarystą i epistolografem, interesowała go bowiem przede wszystkim rzeczywistość “na wyciągnięcie ręki”. W Szkicach piórkiem, dzienniku z lat wojny i okupacji, opisał m. in. swą wycieczkę rowerową na południe Francji po inwazji niemieckiej i ewakuacji Paryża w czerwcu 1940 oraz smętne życie cywila emigranta w okupowanej stolicy Francji. Obrazki z codziennej rzeczywistości przeplatają się tutaj z dygresjami i refleksjami na różne tematy: estetyczne, literackie (krytyczne widzenie literatury rosyjskiej, entuzjastyczne francuskiej), filozoficzne, ekonomiczne, narodowe i polityczne. Atakował w nich ostro m. in. polityków zachodnioeuropejskich za ich brak rozeznania i uległość wobec systemów totalitarnych: hitleryzmu i stalinizmu, pisał w duchu katastroficznym o przyszłości Polski powojennej, dawał też ogóle, również pesymistyczne, prognozy polityczne dla całego powojennego świata.
W opowiadaniach i szkicach z tomu Coco de Oro, tekstach opartych najczęściej na obserwacjach swego otoczenia i doświadczeniu autobiograficznym, kontynuuje wiele wątków pisarskiego dziennika, wprowadza problematykę dylematów, rozterek życiowych, trudnych wyborów i dramatów (mających swe źródła zarówno w czysto osobistych przeżyciach, jak i w politycznych powojennych rozczarowaniach) przedstawicieli powojennej emigracji polskiej w Europie Zachodniej i w obu Amerykach. “Na długo przed pojawieniem się angielskich angry young man i naszych wściekłych był dokładnym ich odpowiednikiem – człowiekiem młodym i zbuntowanym, przeciwstawiającym się nawykom i tradycjom otoczenia” (Maria Danilewicz-Zielińska). “Jego opisy są pełne plastyki – pisał Piotr Kuncewicz – sposób opowiadania interesujący, refleksje ważne i trafne… Ważna jest krytyczna postawa wobec Polski, a szczególnie polskiej inteligencji. Przy równoczesnym zauroczeniu Francją i Europą. Ale do Francji rozczarowuje się wkrótce, a Europa jest dla niego już tylko systemem pojęć i wartości nie praktykowanych… Stąd ostatecznie decyzja ucieczki do krainy jeszcze młodej i gorącej, jakże bliska temu, co kiedyś uczynił Rimbaud. Bobkowski chce także żyć życiem wolnym, żyć czasem teraźniejszym. Sam (podobnie jak jego krytycy) odwołuje się chętnie do Conrada, wzdycha także do Gombrowicza”.
Wątki z Coco de Oro stały się kanwą scenariusza i widowiska prezentowanego w TVP w 1998. O Andrzeju Bobkowskim pisali m. in. Kazimierz Wierzyński Cygańskim wozem, Londyn 1960, Roman Zimand w tomie Wojna i spokój. Szkice trzecie, Londyn 1984; Maria Danilewicz-Zielińska w: Szkice o literaturze emigracyjnej, Wrocław, 1992, Piotr Kuncewicz w Agonia i nadzieja. Proza polska od 1956, t. IV, 1994. W ostatnich latach ukazały się tomy korespondencji Bobkowskiego z m. in. Jerzym Giedroyciem, Jarosławem Iwaszkiewiczem i Tymonem Terleckim.
