Leszek Żuliński
Słowo – największy kreator
Na początku było słowo…
Niestety, nie wiemy, co będzie na końcu, ale bardzo prawdopodobne, że jego ersatz.
Na razie droga do zagłady słowa – daleka. Wciąż żyjemy w kulturze, która swój początek wzięła w tamtym, starotestamentowym słowie. Tym słowie, które nas stworzyło, które w procesie ewolucji człowieka było jak woda, która karmi kwiat, aby rósł.
Słowo jest materializacją myśli. Jest dźwiękiem unicestwiającym ciszę, jest kształtem detonującym bezkształt.
Jest artykulacją świadomości. Narzędziem myślenia.
Jeśli napotkasz na swojej drodze rzecz, którą widzisz po raz pierwszy i której przeznaczenia nie znasz, pierwszym odruchem okiełznania jej jest jej nazwanie, porównanie do czegoś, co tę rzecz określi i zakwalifikuje. Bez słowa rzecz nie istnieje.
A co dopiero człowiek.
W świecie Natury człowiek jest istotą, która wypracowała najbardziej skomplikowany i rozwinięty systemie komunikowania się; świat Kultury został skonstruowany z różnego typu kodów znaczeniowych, a więc z rozmaitych języków – języka mitów, symboli, aluzji, kolorów, form, faktur, gestów…
Metafora Wieży Babel mówi o nadmiarze tych języków. One są sposobem porozumiewania się, ale i barierą. Są formą, którą trzeba posiąść, żeby wyrażać treść. Język może stanowić nasze środowisko naturalne, ale może też wytyczać granice obcości – może stawiać nas poza nawiasem danej społeczności. Język – w takiej roli – jest znakiem tożsamości. Można być banitą języka – znaleźć się poza jego zasięgiem; to pierwsza oznaka głębokiej alienacji. Można być niewprawnym użytkownikiem języka – wtedy jesteśmy gringo; nosimy piętno obcości. Można być niemową – wtedy jesteśmy kaleką. Język jako nasza biocenoza to bilet przynależności do narodu i9 każdej innej zbiorowości.
Łzy, śmiech, płacz, strach, dotyk – to ekwiwalenty języka. One też komunikują, one są subjęzykiem, ale nie zastąpią całkowicie słowa. Słowo jest zwieńczeniem myśli i uczuć; ich ostateczną materializacją. Póki ono nie padnie – osąd rzeczywistości jest otwarty lub domyślny.
Słowo stało się tak ważne, że posiada desygnaty i włada ich losem.
Słowo może chorować na przypadek debetu – pustosłowie!
Słowo ma swoją najwyższą formę ekspresji – krzyk! Krzyk jest manifestacją intencji.
Ma też swoją najcichszą formę ekspresji – milczenie! Milczenie jest manifestacją intencji.
Poza substancją słów niemożliwa jest aksjologia i etyka. Czy w przestrzeni „bez języka” można być „człowiekiem honoru”, „odpowiedzialnym za słowo”, „wiarygodnym”, wreszcie „dowcipnym” lub „nudnym”?
Słowa mają swoje młode. Są to neologizmy.
Dzięki językowi wszystko, co nas otacza stało się przestrzenią komunikacyjną i semantyczną. Semiotycy posunęli się tak daleko, że ukuli wymowne prawidło: w systemie znaków brak znaku jest znakiem. Tu tkwi tajemnica m.in. tzw. wymownego milczenia.
Ale język ma i inne perwersyjne figury, takie jak niedomówienie, kalambur, onomatopeję, oksymoron… – wtedy wyraża zabawę. Z tej inklinacji wzięła się estetyka słowa. Literatura. Literatura, która do takiego poziomu wyrafinowania wzniosła ekspresję języka, że stała się najwyższą szkołą nazywania i wyrażania. Słowo podporządkowane artystycznemu porządkowi okazało się najwprawniejszym narzędziem nazywania fenomenu ludzkiego bytu i losu. Literatura – królowa sztuk – jak żadna inna odsłoniła nieskończoną funkcjonalność słowa. A tam, gdzie estetyka radzi sobie świetnie bez prymatu semantyki pojawia się jeszcze jedno wcielenie słowa – śpiew!
Logika, retoryka, erystyka, semantyka, semiotyka, fonetyka, frazeologia, fleksja, syntaktyka, ba, nawet logopedia – to całe dziedziny teoretycznej i praktycznej wiedzy dotyczącej języka. Słowo organizuje pracę i wiedzę. Metajęzyk jest jednym z czystych dowodów myślenia abstrakcyjnego, a więc surrealnego, a więc transcendentnego.
Słowo ma dwoje największych przyjaciół: głos i literę. Dzięki nim istnieje. Głos jest budulcem słowa, litera – jego fotografią. Z chwilą wynalezienia pisma człowiek zrozumiał, że może tworzyć ekwiwalenty języka. Może posługiwać się tam-tamem, dymem, układem supełków i węzłów, chorągiewkami, błyskami światła, dźwiękiem, językiem migowym, grymasem, pantomimą, piktogramem, obrazkiem, komiksem, filmem… Słowo zyskało konkurentów.
Dziś mówi się coraz częściej o wypieraniu tzw. modelu kultury literackiej przez model kultury obrazkowej. W praktyce oznacza to obumieranie literatury i rozwój sztuk wizualnych. Czy słowo może zejść na drugi plan? Wydaje się, że może. Dla nas, ludzi pióra, oznacza to koniec. Kres Imperium Literatury. Moim zdaniem, ten zegar zaczął tykać, lecz uwiąd słowa może trwać całe tysiąclecia. Ewolucja tradycyjnego kodu komunikacyjnego jest – jak na razie – słabo przewidywalna i choć zarysowuje się jej logika, nie widać jej celu.
Dopóki słowo będzie główną formą dla treści, inne kody – konkurenci języka mówionego i pisanego – pozostają aspirantami, a nie zwycięzcami w walce o „inżynierię dusz”.
Pojawiają się jednak sygnały, które mówią, iż słowo traci swoją bezpieczną pozycję. Żyjemy w atmosferze szumu informacyjnego, jazgotu komunikatów, kolokwializacji i trywializacji języka, jego –zwłaszcza anglosaskiego – zmakaronizowania; język się „globalizuje” i dehumanizuje; język staje się agresją, język kłamie, język obraża, język rani… Tak było zawsze, to prawda, ale bezduszność języka nie maleje, lecz rośnie. Zaczął on także pędzić na złamanie karku rozmaitymi infostradami, które bezlitośnie przecinają rezerwaty dialektów, gwar i mowy naturalnej. Język doczekał się także – o, zgrozo! – swojego cyborga. Tym cyborgiem jest tzw. multimedialność, której tętno bije nie w aurze, nastroju i metafizyce słów, lecz w sieci anten, plazmie ekranów i szybkości pilotów.
Ileś lat temu toczyła się batalia publicystyczna: czy telewizja wyprze książkę? Dziś wiemy, że wypiera. Czy więc mieszkaniec infostrad i multimedialnej biblioteki będzie jeszcze czytelnikiem książek, recytatorem poezji, twórcą oratoriów?
Zagrożone jest słowo pisane. Słowo mówione jest fizjologią. Istnieje pojęcie tzw. internalizacji języka, tzn. że wprawdzie rodzimy się bez niego, lecz nabywamy go poza świadomością, jako cechę naturalną. Natura języka jest wieczna. Ale słowo mówione bez słowa pisanego jest jak mięso bez obróbki kulinarnej. Ono jest narzędziem porozumienia. Tylko! To literatura narzędzie owo szlifuje, wysmakowuje, przydaje mu ingrediencji, wyposaża w tysiące póz i odcieni, uczy je wyrafinowania, symboliki, daje mu kulturowe zaplecze i nieskończoną siłę kontekstu. Słowo wyzbyte estetycznej nadwyżki może być wytrychem, ale nie kluczem do człowieka.
Chwalmy na wieki wieków czasy, kiedy słowa jeszcze się liczą!
