Mikołaj Melanowicz
Komatsu Sakyo – autor Zatonięcia Japonii nie żyje
Dziewczyna wahała się, w końcu podeszła do okna.
– Czy widać Japonię?
– Nie…
– Już zatonęła? Nie widać już dymu?
– Niczego nie widać…
Sakyo Komatsu, Zatonięcie Japonii
Pisarz japoński, Sakyo Komatsu, zmarł 26 lipca 20011 roku w Osace. Był jednym z trzech najwybitniejszych i znanych pisarzy SF w Japonii, prócz Shin’ichiego Hoshiego (1926-1997) i Yasutaki Tsutsuia (ur.1934). Zasłynął dzięki powieści Zatonięcie Japonii, wydanej po raz pierwszy w 1973 roku.
Przypomnijmy, że na początku lat siedemdziesiątych XX wieku w Japonii umocniły się tendencje nacjonalistyczne (w obronie tradycyjnych wartości występował Yukio Mishima, który popełnił rytualne samobójstwo seppuku w 1970 r.), jak również skrajnie lewicowe. Oba – co prawda marginalne – nurty doprowadziły do nasilenia się terroryzmu, którego najgłośniejszym przejawem były zamachy japońskiej “armii czerwonej” (1971-1980). Na społeczne nastroje negatywny wpływ miał tzw. szok naftowy, wywołany ograniczeniem dostaw i wzrostem cen ropy (1973, 1974). Po latach prosperity i patrzenia w przyszłość przez różowe okulary w poprzedniej dekadzie zaczęto w Japonii wątpić w bezpieczną przyszłość, jaką zapewniać miał nieograniczony rozwój technologii, czego symbolem było jeszcze EXPO 70 w Osace. Niewątpliwie, dla tego okresu charakterystyczne są również pozytywne zdarzenia, jak np. Zimowe Igrzyska Olimpijskie (1972, Wojciech Fortuna zdobył wtedy złoty medal w skokach narciarskich) czy normalizacja stosunków USA z ChRL, jak również Japonii (premier Kakuei Tanaka) we wrześniu 1972, co w konsekwencji oznaczało zerwanie stosunków dyplomatycznych z Republiką Chińską (Tajwanem). A więc to posunięcie nie ucieszyło wszystkich Japończyków…
Powieść, nad którą Komatsu pracował dziewięć lat, pojawiła się więc w czasie, gdy wielu zdezorientowanych niepokojami lat 70. Japończyków powracało do wróżb i proroctw rodzimych i zagranicznych (w tym również Nostradamusa).
W każdym razie powieść Komatsu stała się antytezą dla optymizmu zrodzonego przez dekadę wysokiego wzrostu gospodarczego. Stała się największym bestsellerem literackim – jej pierwszy tom sprzedano w ponad 2 milionach egzemplarzy – często filmowanym i inscenizowanym w telewizji i w radio. Nie trzeba szczególnie podkreślać, że wpływ na jej popularność miały liczne i silne trzęsienia ziemi, na które teraz zaczęto patrzeć z większym niepokojem niż dawniej, gdy traktowane je jako niemal codzienne zjawiska zmieniającej się przyrody.
Gdyby Japończycy stracili swoją ojczyznę…
Od początku pracy nad powieścią Komatsu zadawał sobie pytanie o to, co by było, gdyby Japończycy stracili swoją ojczyznę, czyli Wyspy Japońskie, zwane też Archipelagiem Japońskim? Założył bowiem taką sytuację, w której znikają w większości pod wodą, co tym bardziej było prawdopodobne, ponieważ Wyspy sąsiadują z głębokim rowem tektonicznym, sięgającym nawet 8 tysięcy metrów. Autora fascynowała geofizyka, poznał więc najważniejsze teorie na temat budowy i zmian zachodzących w skorupie ziemskiej, zwłaszcza ze szczególnie niepokojącą Japończyków tektoniką płyt napierających na siebie w bezpośrednim sąsiedztwie z ich krajem. Opisał tajemnice głębin Pacyfiku, uprawdopodobniając fikcję fascynującymi esejami naukowymi.
Bohaterem powieści jest geofizyk dr Tadokoro, który analizując dane z zakresu trzęsień ziemi, doszedł do wniosku, że w okolicy Wysp Japońskich zachodzą poważne zmiany. Wraz z oceanografami (Onodera, Yukinaga) udaje się w okolice wysp Ogasawara i rozpoczyna badania Rowu Japońskiego. Na dnie oceanu dostrzega dziwne pęknięcia i nurty błotne, które potwierdzają hipotezę o zmianach. Dochodzi do wniosku, że w przeciągu dwu lat Wyspy Japońskie mogą nawet zatonąć. Początkowo rząd nie traktował tej hipotezy poważnie, ale z czasem – pod wpływem wielu wydarzeń, m.in. potężnych trzęsień ziemi i wybuchów wulkanów, zdecydował podjąć przygotowania do emigracji i wysyłki skarbów narodowych za granicę. Jednak część Japończyków odmówiła wyjazdu, decydując się na dzielenie swego losu z losami Wysp.
Komatsu zastrzegał się, że Zatonięcie Japonii jest całkowicie dziełem fikcji, mimo to wielu czytelników potraktowało powieść jako niepokojącą prognozę, zwłaszcza że była poparta prawdopodobnymi faktami i teoriami naukowymi. A przedstawione w powieści trafne analizy życia społecznego i politycznego utwierdzały Japończyków w przeczuciach zagrożeń znacznie większych niż tych katastrof, które ubarwiają jej historię. Czy można więc mówić, że Sakyo Komatsu jako pierwszy przewidział gigantyczne trzęsienie ziemi we wschodniej Japonii z 11 marca 2011 roku?
Niezupełnie, bo wcześniej katastroficzną powieść o możliwości zatonięcia Japonii wydał w 1959 roku Kobo Abe, autor słynnej, znanej dobrze i w Polsce, sfilmowanej powieści Kobiety z wydm. Była to Czwarta epoka (Dai yon kampyoki), wydana w Polsce w 1995 roku przez Wydawnictwo Wilga w serii Biblioteki Japońskiej w przekładzie Mikołaja Melanowicza, Wilga, Warszawa 1995. W tej powieści Abe rozważał relatywizację podstawowych wartości skonfrontowanych z prognozą drastycznych zmian zachodzących na Ziemi: wzrostu temperatury atmosfery, topnienia lodowców, podnoszenia się poziomu mórz i oceanów. W tym czasie, w tajemnicy przed opinią publiczną, pewna organizacja rozpoczęła prace nad stworzeniem człowieka zdolnego do życia w wodzie, a więc odrzucającego wszelkie zdobycze cywilizacyjne i kulturowe za jedną cenę kontynuacji życia.
Czwarta epoka jest niewątpliwie jednym z pierwszych literackich efektów zafascynowania się naukowców informatyką i techniką komputerową, pozwalającą – jak wierzono – dokładniej prognozować przyszłość.
Twórczość Sakyo Komatsu
Sakyo Komatsu urodził się w Osace 28 stycznia 1931 roku. Studiował filologię włoską na Uniwersytecie Kioto. Po studiach pracował jako dziennikarz gazety ekonomicznej, specjalizując się w problematyce energii atomowej. Pracował również w radio. Wziął udział w konkursie ogłoszonym przez “SF Magajin” i zdobył nagrodę za opowiadanie Chi ni wa heiwa o (Pokój na Ziemi, 1963), w którym przedstawił możliwości historii alternatywnej, poszukując odpowiedzi na pytanie o to, co by było, gdyby Japonia nie skapitulowała 15 sierpnia 1945 roku.
W debiutanckiej powieści Nihon apatchi (Japońscy Apacze, 1964) – podobnie jak Takeshi Kaiko (1931-1989) w Japońskiej operze za trzy grosze (1959, pol. wyd. 1973) – przedstawił złodziei złomu, wydobywanego z ruin zakładów zbrojeniowych w Osace. W odróżnieniu od realistycznego opisu życia biedaków w latach powojennych, Komatsu swych bohaterów zmienił w zagrażające Japonii potwory, żywiące się złomem żelaznym.
Komatsu wydał ponadto: Fukkatsu no hi (Dzień Zmartwychwstania, 1964), Sayonara Jyupita (Do widzenia Jupiter, 1982), Shuto shoshitsu (Zniknięcie stolicy, 1985), Kyomu kairo (Korytarz nicości, 1999) i inne. Opublikował również eseje, m.in. Chizu no shiso ( Filozofia mapy, 1965) i Mirai no shiso ( Filozofia przyszłości, 1967) oraz autobiografię pt. Komatsu Sakyo jiden. Jitsuzon o motomete (Autobiografia Komatsu Sakyo. W poszukiwaniu prawdy o życiu, 2008). Komatsu był organizatorem pierwszego literackiego Międzynarodowego Sympozjum Science Fiction (1970). Brał aktywny udział w planowaniu EXPO 70 w Osace. Podczas Światowej Konwencji SF w Jokohamie (2007) uzyskał wyróżnienie Gościa Honorowego wraz z Davidem Brinem.
Powieść Sakyo Komatsu Zatonięcie Japonii w przekładzie Mikołaja Melanowicza ukazała się nakładem Wydawnictwa Poznańskiego w 1989 roku, tzn. w okresie gdy w Polsce zmalało zainteresowanie literaturą japońską, ale duży nakład 90 tys. egzemplarzy chyba sprzedano w całości. Jednak nie przyniósł on spodziewanych dochodów ani wydawnictwu ani tłumaczowi, ponieważ wypłacone honoraria straciły na wartości w wyniku reform finansowych w Polsce.
